1. ˈWɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa ˗an ꞊slɔɔ ˗kë Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈgü ˗sü, ˈgü?

 ˗A KË ˗sü kö ˈkwa kë Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ˗totabhaasü ˈgü ꞊dɛɛ bhë, ˈdhuëë˗ ˗wɔn ꞊dede ˗mü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈdho ˗ni ˈgü ˈya˗, Zoova ˗yö kwa ˗dho ˈkwëë˗ kö ˈkwa kë ˈkɔdhi do ˈgümɛn ˗nu ˈka, ˈkwa kwa ˈko ˗nu ˗takun. (Ps. 133:1) ˗Yö kwa ˗takun kö zuʋ̈gblüdhi ˗yö kë kwa ˗gɔ ˈkɔdhi ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü. (Efɛ. 5:33–6:1) ˗Yö ˈwɔnbhokoodɔsü waa ꞊kpɔɔdhɛ ˗nu kwa ˗dhɛ kö ˈkwa zuʋ̈waannusü ꞊dede ꞊slɔɔ.

2. ˈMën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë? ˈYö ˈmën ˗kë?

² Kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë ˗klu ˗a ˗bha ˗sü ˈka. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈkozë ˗a ˈka ˗kplawo. ˈWɔn ˗nu ˗wa zë kwa ˗gɔ ˈko ˗ta ꞊va, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˈgü ga. Kwa dua ˗mü ˈkwa Zoova ˗dhɔkë ˗kplawo ˈkö ˗kë ꞊dhɛ (1) kwa ꞊dhegblü do ˗yö kwa ˗shiödhɛwɔn kë, (2) kwa gɔɔn˗ ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˗dhebɔ ˗yö pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë kwa ˈka, (3) kwa zaadhɛ ˗nu ˗wo kwa ˈgü ga. Pë ˗nu ˈwo bhë, kwa ˗dho ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü. ˗Ya ˈgo mü, kwa ˗dho ˗gleŋ ˈsü mɛn ˈbha öˈ Biblö ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ ˗a ˗bha.

ˈKÖ ˗KË ꞊DHƐ KWA ꞊DHEGBLÜ DO ˗YÖ KWA ˗SHIÖDHƐWƆN ˗KË, ˗KWA ZOOVA ˗DHƆKË ˗KPLAWO

3. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo nu Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗ta ꞊shiöŋ?

³ ˗A ˗dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ ˗nu. Kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗nu ˈwɔn kë ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ. ˗A mɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kan kwa ˗bha ɛɛnˈˈ ˈwo pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë kwa ˈka. ˈWɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈö zë ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗mɛn ˗nu ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, mɛn ˈbha ˗nu zuʋ̈ˈˈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö to ꞊zlöö ˗Zlan ˗bha ˗kɔlokota ˗wɔn  ˈgü. ˈˈSanni waa wo ꞊dhegblü ˗nu ˗wo ˗Zlan ˗dhɔkë «˗dɔ wo ˈko ˗nu ˗gban ˗gɔ ˗sü ˈka,» ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kan mɛn ˗nu ˈwo wo ˗shiödhɛwɔn ˗kë bhë ˗an ˗bha ɛɛnˈˈ ˈwo ˗kan ˗nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗sü ˗bha. (Soph. 3:9) ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö ˗së ˗ee? ˗Gleŋ ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˈsü mɛn ˈbha ˈö bɔ ˈwɔn suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈgü ˈö Biblö ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ, ˗kwaa ˗ga.

4. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo nu bɔmɛn Pɔdhö ˗ta?

⁴ ˈWɔnzuan ˈö Biblö ˈgü. ˗Yö ˗kun bɔmɛn Pɔdhö ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kletiɛn ˈbha ˗nu ˈwo kun Zedhizadhɛmö ˗zlanwokɔdhi ˈgü bhë, ˗wo ˗kun ˈˈsuʋ̈ ˗ni ˈgü Pɔdhö ˗gɔ. (Këw. 9:26) ꞊Taabha mɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗wɔn yaa ˗blɛɛ kë ˈˈdhʋ̈ kö mɛn ˗nu ˈwa ˗dho ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈. (2 Ko. 10:10) Pɔdhö ˗yö ˗kpan mɛn zii do ˗bha kö ˗ya ˗da ˈwɔn yaa ˈö dho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗gɛn ˈˈdhiʋ̈ ˗zuö ˗a ˗ʒian ˗ta. (Ga. 2:​11, 12) ˗Ya ˈgo mü, Pɔdhö yökëyoo Makö ˗ya ˗shiödhɛwɔn ˗kë. (Këw. 15:​37, 38) Pɔdhö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ö ꞊kwaa˗ ˈwɔn ˗nu ˈwo bhë ˗an ˗zü kö ˗wo ö ˈˈkan ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha. ˈˈKɛɛ ö ꞊dhegblü ˗nu yö ˗kɔ ˗së ˗yö ˗kun ˗a ˗gɔ, ˈö Zoova ˗bha yö ˗kë ˗kplawo. ˈMën Pɔdhö ˗takun ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ kun ö ˗bha.

5. ˈMën Pɔdhö ˗takun ˈö ˈti ˈˈkan ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha? (Kodhɔsö 3:​13, 14) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁵ Pɔdhö ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗kun ˗a kë ˗ni ˈgü. ˗An ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö ö ˈˈɲan ˗klu ˗an ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗bha, ˈö ö ˈˈɲan bho ˗an zaadhɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗Dhɔ ˗ya ˗kë ˈzü ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bhawɔn to. Pë do ˈö bhë ˈyö˗ pö ˈkwa˗ kë Kodhɔsö 3:​13, 14 ˈgü. (˗A ˗wo pö.) ˗Kɔ ˈö Pɔdhö ˗yö Makö ˗bhawɔn to ˗a ˈka, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈˈta ˗blɛɛsü ˈgü Makö ˗yö ˗kan ˗a ˗bha, Pɔdhö ˈgü ˈti ga. ꞊Taabha ˈdhɛ Pɔdhö ˗yö ˈsëëdhɛ bɔ Kodhɔsömɛn ˗nu ˗dhɛ, ˗yö ö yökëyoo Makö ˗wɔn ˗së ˗blɛɛ mü ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˗yö ö ‹faan ˗dɔ ꞊dedewo.› (Kodh. 4:​10, 11) Kö Pɔdhö ˗yö ˗kaso ˈgü Wlɔmö, ˗ya ˗pö Makö ˗dhɛ ˗yö nu kö ˗yö ö ˗takun. (2 Tim. 4:11) Gagade ˈka, Pɔdhö ˈti ˈˈkan ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˈsü Pɔdhö ˗bha?

6-7. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha, ˈmën dho kwa ˗takun kö ˗an ˗dhɔ ˗yö kwa kë ˗kplawo? (1 Zan 4:7)

⁶ ˗Gleŋ. Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˗dhɔ ˗zɔn kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ ˗kplawo. (1 Zan 4:7 ˗wo pö.) Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈti ˈwɔn kë kwa ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ kletiɛn ˗nu ˈdhö, ˗yö kë ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗wo ˈti˗ kë wo ˗de ˈˈɲaan, ˗wa ˈˈpiʋ̈ ˗ʒiaanwo kö ˈwo Zoova dhɔɔbhaawɔn kë. (Prov. 12:18) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö Zoova  ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bha, ˗an ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˈWɔn ˗nu ˗wa zë kwa ˗gɔ Zoova ˗yö ˗to kwa ˈˈtɔŋdë ˈka ˗kplawo, ˈyaa ˈwɔn ˈkun ö zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ kwa ˗bha. (Ps. 103:9) ˗Yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa ˈto kwa Dë ˈö mɛn ˗bhawɔn to bhë, ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈.—Efɛ. 4:32–5:1.

⁷ ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗yö ɲën ˗ni ˈgü, kwa dua ˗mü kö ˈkwa kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈsuee. ˈˈKlʋʋbhɔdhe ꞊va ˗wo ˗dho nu kwa ˗ta. Kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn ˈgü, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈwo kwa ˗da ˗kaso ˈgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈka, kwa ˗bhawɔn ˗dho yö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ꞊dedewo. (Prov. 17:17) Pë ˈö ˗kë Zozɛpö a ˈö mɛn zii ˈka Ɛsüpaɲö ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga. ˗Wo waa kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗nu ˗an ˗da ˗kaso ˈgü ˈyö sü ꞊dhɛ ˈwaa kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo wo ˗kɔ ˗da ˈˈsɛkɔɔwɔn ˈgü. ˗Ya ˗pö: «˗Wo yaa kwa ꞊dhegblü ˗nu yi ˗da ˗kasokɔ do ˈgü. ˗Ya kë ꞊shiöŋ, ˗a mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗shiö yi ˗dhɛ. Yi dua ˗mü kö ˈyi yi ko ˗nu ꞊kwëë˗ bun, ˈyi yi ˈko ˗nu ˗bhawɔn ˈto yi zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö yi ˗kɔ ˗kë ˈwɔn do ˗bha, ˈö yi ˗takpa. ˗Kasogümɛn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈka, ˗wo ˗kë yi ˗züzü ˈpö. Yi do ˈka ˗a ˗gi ˈwo n ˗gbe ˗da sɔ ˈgü, ˈö ˈmaan kun pë ˈbha kë ˗ni ˈgü n ˗de ˗ta. ˈˈKɛɛ kwa ꞊dhegblü do ˗yö n ˗bha sɔ ˗nu ˗zu, ˈö pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗kë n ˗dhɛ ˈzü. ˗Dhɔ ꞊dede ˈö n ˗bhawɔn kun ˗a ˗bha, a˗ ˗yö.» Pë ˗nu ˈö ˈkwa dho zë ˗an ˗wɔn ˗dhɛ kö ˈwɔn ˗nu ˈwo kwa ꞊zinŋgü ˈkwa ˗an baaˈˈ ˈˈvaandhö ˈnën ˈwo bhë.

KWA ꞊GƆƆN ƐƐNˈˈ KWA ˗BHA DHEBƆ ˗YA KWA ˗SHIÖDHƐWƆN KË

8. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo nu ˈkosümɛn ˗nu ˗ta?

⁸ ˗A ˗dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ ˗nu. ˈWɔn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗da ˈkosümɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ꞊zinŋgü. Biblö ˗ya ˗pö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo wo ˈko sü, «zuëdhiʋ̈tɛɛ ˈö ˈˈkpʋng ꞊taa yö bha ˗yö ˈma˗ ˗nu ˗bha.» (1 Ko. 7:28) ˈMën ˗kë? ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ mɛn ꞊plɛ ˈwo wo ˈko sü bhë, ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ˗an ˗bha. ˗An ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu, ˗an dhɔɔbhaapë ˗nu waa pë ˗nu ˈö ˗an ˗dhɔ ˈyaa ˗an kë, ˈwaa do. ˗An wɔkɔ ɛɛnˈˈ ˗an ˈgodhɛ ˗nu ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo kë do ˈpö. ˈˈTakɔ ˈbha ˗nu ˈö ˈwo ˈti ˗an ˗zɔn kö ˗wo wo ˈko ˗ga ˗ni ˈgü bhë, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo yö ˈˈkpɛnŋ ꞊taabha. ˈWɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo nu ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈka ˗an ꞊zinŋgü. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo za ˗ya ˈwo ˈko ˗bha ˈö ˗an zo ˗yö bhɔ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈwo˗ ˗bha ꞊plɛ ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗zë wo ˗gɔ. ˗Wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈwo˗ yö ꞊dhɛ ˗kankwëësü ˈnën dho wo ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈɲan bhɔ. -Kankwëësü ˈnën ˗tɔ ˗a ˈˈdhɛ ˗ee?  b Dhebɔ do ˈö˗ ꞊gɔɔn ˗ya ˗bha ˗tosɛta ˗kë ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈkɛɛ ˈö to ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga.

9. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˈö nu Abigaidhö ˗ta?

⁹ ˈWɔnzuan ˈö Biblö ˈgü. Abigaidhö ˗kun gwaan˗ Nabalö ˈö Biblö ˗ya ˗dhɛ zuʋ̈yaamɛn ˈö˗ ˈˈtakɔ ˈdhö ˈya, ˗a ˗gɔ. (1 Sam. 25:3) ˗Tosɛta kë ˗sü ˈö gɔɔn˗ suu ö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈˈpiʋ̈ bhë ˗yö ˗kun ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˈka Abigaidhö ˗bha ˈka. Pë ˈbha ˗kun ˗dhö ˈö Abigaidhö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö bɔ ˗a ˗ta ˗be ˗yö ö ˗bha gwaan˗ ˈˈkan ˗ee? ꞊Ii. Davi ˈö dho kë ˗gblüdë ˈka ꞊taabha Izraɛdhö bhë, Nabalö ˗yö ˈˈsi ˗bho waa ö ˗bha ˈˈsɔdha ˗nu ˗an ˗gɔ. Davi ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö˗ zë. (1 Sam. 25:​9-13) Abigaidhö ꞊mɔɔn ˗bha ˈö Nabalö to Davi ˗gɔ kö ˗ya zë. ˈˈKɛɛ ˈyi˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Yö ˗bhɛɛ Davi ˗dhɛ ꞊ʒiaan kö ˗yö ö ꞊kwaa˗ ˗zü. (1 Sam. 25:​23-27) ˈMën ˗blü ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha?

10. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Abigaidhö ˗kun bɔ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, ˈmën ˗takun ˈö yö ˈti ˈˈkan ö ꞊gɔɔn ˗bha?

 ¹⁰ Zoova ˗dhɔ ˗yö Abigaidhö ˗kë ˈö˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ˈkosüsü ˗bha, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈpë Zoova ˗ya pö Adan waa Ɛvö ˗an ˗dhɛ ˈö ꞊gban ˈkosüsü ˗bha bhë, ˗ya ˗dɔ. (ˈWun. 2:24) Abigaidhö ˗kun ˗a ˈwɔn dɔ ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˈkosüsü ˗yö pë ꞊bhlëësü ˈka Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈö dho ˈö yö ˗a ˈka ˗a ꞊gɔɔn ˗bha bhë, ˗an dha. ˗Yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ˈˈvaandhö kö Davi ˈya ˗dho Nabalö zë. ˗A zuʋ̈ˈˈ ˗kun ˈˈwɩ ˗sü ˈka ˗a ˗bha ˈzü kö ˈö ˗bhawɔntodhe ˗dhɛ ˈwɔn yaa ˈö ˗yö ˈti˗ kë, ˗a ˗wɔn ˈgü. Gagade ˈka, dhebɔ ˈgügbɩɩsü ˈö ˈyaa kun ˈö ˗de dhɔɔbhaawɔn kë ˗ni ˈgü bhë ˗a ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö dhe waa ˈö ꞊gɔɔn ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkö ˗wa ˈsü Abigaidhö ˗bha?

11. (1) ˗Mën ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkosümɛn ˗nu ˗wa kë? (Efɛzö 5:33) (2) ˈPë Kamɛnö ˗ya ˗kë kö ˈö ˈto ö ꞊gɔɔn ˈˈpiʋ̈ bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da ka ˗bha? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

¹¹ ˗Gleŋ. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ka ꞊gɔɔn ɛɛnˈˈ ka ˗bha dhebɔ ˈˈtakɔ ˗wɔn ˈgü, ˗tosɛta ˗kë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö ka ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈka ꞊bhlëë ˗ya ˈkosüsü ˗bha. ˈKosümɛn ˗nu ˗wa wo ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈwo wo ˗bha ˈwɔn ˗nu ˈˈɲan bhɔ, ˈwo wo ˈko ˗nu ꞊bhlëë ˗ya, ˗ya ˈgo mü kö ˈwo ˗dhɔ ꞊dede ˗zɔn wö ˈko ˗dhɛ, Zoova ꞊yaa˗ yö ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së. (Efɛzö 5:33 ˗wo pö.) Dhedɔ do ˈwo˗ ˗dhɛ Kamɛnö, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Dhɛ ˈö gwaan˗ kpɔ ˈö ˗kwɛ ˈˈsɔɔdo ˗yö ˗ʒiö, ˗yö ˗ya Biblö draansü ˗bha Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈö dho ˈö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa. ˗Ya ˗pö: «ˈWɔn ˈa ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta bhë, ˈyö ˈti dhi n ꞊gɔɔn ˗dhɛ. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗ya Zoova ˗san kë ˗sü ˗bha. ˗Yö ˈˈsi bho n ˗gɔ ˈö n ˗man ˗tosɛta ˗kë ˈˈgbɩɩ˗.» ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, Kamɛnö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö to ö ꞊gɔɔn ˈˈpiʋ̈. ˗Kwɛ 50 ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˈö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗dhɔ ˗zɔn ö ꞊gɔɔn ˗dhɛ ˈö˗ ꞊bhlëë ˗ya. ˗Ya ˗pö: «ˈDhɛ ˗kwɛ ˗nu ˗wo ˗ʒiö, a ˈwɔn ˈgüman n ꞊gɔɔn ˗gɔ ˈö ˈa ˈwɔn ꞊blɛɛ ˗a ˗dhɛ ˗dhɔkaadhe ˈgü. ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˈkosüsü ˗yö pë ꞊bhlëësü ˈka Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ bhë, ˗ya ˗kë ˈö ˈpë n ˗kɔ ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˈa˗ ˗kë kö yi ˈto yi ˈko ˈˈpiʋ̈. N ˈti ˈˈkan n ꞊gɔɔn ˗bha toŋtoŋdhö ˈyö sü ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗yö n ˗kë.» c ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa nu ka ˗bha ˈkosüsü ˈgü, ˗yö kë ka ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˗dho ka ˗takun ˈka bɔ ˗an ˈgü.

ˈWƆN ˗NU ˗WA ZË KWA ˗GƆ, ˈKWA ˗DHO ˈˈKAN ZOOVA ˗BHA

12. ˈKwa ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kë kwa ˗bha?

¹² ˗A ˗dhɛ ˈˈgbɩɩdhɛ ˗nu. ˈKwa ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, kwa ˈgü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔn yaa ˗nu kë, ˗yö kwa «zuʋ̈  ˗gi.» (Ps. 51:17) Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Lobɛɛ ˗yö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗kwɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈ kö ö ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˈö kë mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˈka. ˈˈKɛɛ ˗yö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗kë ˈö˗ yö ꞊dhɛ ˈya ˈˈkan Zoova. ˗Ya ˗pö: «ˈDhɛ ˈa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈman ˈwɔn yaa kë, n zuʋ̈ˈˈ ˗yö za ˗dɔ n ˗man ꞊dedewo. ꞊Taabha, a ˗kë n ˗de ˈgü ˈya ˈa ˈˈgbʋ bɔ, ˈa ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ. ˗Yö ˗kë n ˈgü ꞊dhɛ ˈpë Zoova ˈti ˗dho ö ˈˈtʋ to n ˗bha ˈzü ˗a ˈdhö ˈyö sü ꞊dhɛ ˈman˗ ˈwɔn ˗shiö ˗a ˗dhɛ.» ˈKwa ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, kwa ˈgü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˗de ˗wɔn ˈka ˈö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈpë Zoova ˗ya ˈˈkan kwa ˗bha, ˗a ˈdhö. (Ps. 38:4) ˗Ya kë ka ˈka ˈˈdhʋ̈, ˗ka ka ˗zota mɛn ˈbha ˈö˗ ˗bha ˗kwɛzlan ˈdhö Biblö ˈgü ˈö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗kë ˈˈkɛɛ ˈö to ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha ˗a ˈgü.

13. ˈWɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗mɛɛn ˈö Piɛdhö ˗ya ˗kë? ˈYö ˈwɔn ˗mɛɛn ˗nu ˈwo˗ ˗kɔ ˗da ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈgü?

¹³ ˈWɔnzuan ˈö Biblö ˈgü. Gbeŋ ˗totaabhasü ˈö Yesu ˗ya ˗kë kö ˗yö ꞊kun ga bhë ˗a ˈgü, ˈwɔn ˗yö ˗zë Piɛdhö ˗gɔ ˈko ˗ta ꞊va. ˗Yö ˗kun ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ꞊dede ˈka. ˗A zübhodhɛ ˈgü, Piɛdhö ˗yö ö ˗zoyö ö ˗de ˗dhɛ ˈö ˈwɔn ꞊blɛɛ ˗desüva ˈka. ˗Ya ˗pö ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ kö ˗kë ꞊dhɛ bɔmɛn ˗nu ˈwo to ˗wo ˗kan Yesu ˗bha, yö ˗zë ˈö ˈti ˗dho ˈˈkan ˗a ˗bha toŋtoŋdhö. (Mak. 14:​27-29) ˈDhɛ ˈwo ꞊kun Zɛsemane ˈˈdhüdhɛɛdhö, Piɛdhö ˗kɔ ˈti ˗mɔn ˗to ˈˈɲaan ˗sü ˗bha. (Mak. 14:​32, 37-41) ˈDhɛ ˈwo nu Yesu kun, Piɛdhö ˗yö ˗kan ˗a ˗bha. (Mak. 14:50) ˗A ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈgü, Piɛdhö ˗ya ˗pö ˗gɛnɲan ˈka ˗yaaga ꞊dhɛ ˈyaa Yesu dɔ. (Mak. 14:​66-71) ˈDhɛ Piɛdhö ˗ya yö ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, ˈmën ˗kë? ˗Yö ˗puö ˈˈshia˗ ˈˈgbʋ ˈka, ˈö za ˗ya ö ˗de ˗bha ꞊dedewo. (Mak. 14:72) ˈDhɛ ˈwo˗ ˈˈtɔŋdë Yesu zë ˈˈlɛlɛ ˗nu ˈwo dɔ ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗an ˈgü, ˗kɔ ˈö Piɛdhö ˗yö ˗kë ˗a ˈka ö ˗de ˈgü ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. Piɛdhö ˈyaa kun ö ˗de ˈgü ˗së toŋtoŋdhö.

14. ˈMën Piɛdhö ˗takun ˈö Zoova ˗dhɔkë ˗kplawo? (Pë ˈˈbin ˈö˗ bhë ˗a ˗ga.)

¹⁴ ˈWɔn ꞊va ˈnën ˗wɔn ˈgü ˈö Piɛdhö ˗yö Zoova ˗dhɔkë ˗kplawo. ˗Yö ˈti ˈˈkan mɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˗bha. ˗Yö ˗dho ˈö ˗wo ö ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɛ, ˈwo˗ ꞊faan dɔ. (Dhu. 24:33) ˈDhɛ Yesu go ga ˈgü, ˗yö ö ˗de ˗zɔn Piɛdhö ˗dhɛ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈö˗ ꞊faan dɔ. (Dhu. 24:34; 1 Ko. 15:5) ꞊Taabha, Yesu ˈti ˗dɔn ˗bho ˗a ˈka ˈwɔn nu ˈwo zë ˗a ˗gɔ bhë ˗an ˗wɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗yö yö ꞊va ˗dɔ ˗a ˗kɔ ˈka ꞊ʒiaan. (Zan 21:​15-17) Piɛdhö ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗a ˈgü ˈti ga ö ˗de ˗wɔn ˈka. ˈMën ˗kë? ˈYö sü ꞊dhɛ ˗yö ˗kun ga ˗sü ˈka ˗a ˈgü ꞊dhɛ ö ˗dhɔ ˗yö ö Dëmɛn Yesu ˗kë ˗kplawo. ˗Ya ˈgo mü, ˗a ꞊dhegblü ˗nu ˗kun ˗a ˗takun ˗ni ˈgü. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ sü Piɛdhö ˗bha?

15. ˈMën Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö ga kwa ˈgü? (Psaume 86:5; Wlɔmö 8:​38, 39) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

 ¹⁵ ˗Gleŋ. Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë ˈö kwa ˗bhawɔn to. (Psaume 86:5; Wlɔmö 8:​38, 39 ˗wo pö.) Kwa ˈwɔn yaa kë, kwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ˈya˗. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗dhɛ ˗mü. ˈˈKɛɛ ˈkwa ˗dho ˗a pö ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˈyaa Zoova kë ˈzü ɛɛnˈˈ ˗ya ˈˈkan kwa ˗bha. ˗Kwa ˈto mü ꞊ʒiaan ˈkwa ˗takundhe ˗dhɛ ˗a ˗gɔ. Lobɛɛ ˈkwa˗ ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö˗ yö, ˗ya ˗pö: «A ˈwɔn yaa ˗kë ˈyö sü ꞊dhɛ a ˗kun n ˗zo yö ˗ni ˈgü n ˗de ˗dhɛ kö ˈa ˗gban ˈgüdandhe ˗gɔ.» ˗Ya ˗yö ꞊dhɛ ö dua ˗mü kö ˈö˗ blɛɛˈˈ mɛn zii ˗nu ˗dhɛ. ˗Ya ˗pö: «ˈDhɛ ˈa ˗kë ˈˈdhʋ̈, a ˗to mü ˈa˗ yö ꞊dhɛ n ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë. A˗ ˗yö ˈzü ꞊dhɛ n ˗dhɔ ˗yö mɛn zii ˗nu ˗kë ˈpö. ˗Wo n ˗takun ˈa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈti ˈˈkan n ˗bha.» Kwa ˗de ˈpö ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë ꞊dedewo. ˗Ya kë ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔn yaa kë, ˈkwa ˗takundhe ˗dhɛ ˗a ˗gɔ, ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˈgo kwa ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˗nu ˈgü ˗yö ˗dho kwa ˗bhawɔn ˈto. (1 Zan 1:​8, 9) ˈKwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˈˈdhʋ̈, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗zë kwa ˗gɔ kwa ˈti ˗dho ˈˈkan Zoova ˗dhɔkësü ˗bha.

16. ˈMën ˈkwa dho kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa˗ kë, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë ˗kplawo?

¹⁶ ˈˈTʋ̈ŋ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö yö ˗a ˈgu ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa Zoova ˗dhɔkë, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗yö ˗zë kwa ˗gɔ ɛɛnˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo kwa ˗shiödhɛwɔn ˗kë, Zoova ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü kwa ˗dho ˗mɔn ˗a ˗dhɔkë ˗sü ˗bha ˗kplawo. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˈkwa˗ ˗dadhiʋ̈, ˗yö ˗dho kwa ˗takun kö ˗wa kwa ˗shiödhɛwɔn kë, ˈkwa ˗an ˗bhawɔn ˈto. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗Zlan ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ˈö ˈkwa˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˈkosüsü ˗bha ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˈwɔn ˗nu ˈwo kwa ꞊zinŋgü ˗an ˈˈɲan bhɔ ˗sü ˈka. ˈKö kë ꞊dhɛ kwa ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗kë, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ. ˗Kwa ˈˈwɩ ˗a ˗bha ˗dhɔ waa kwa ˗bhawɔn ˈto ˗sü ˗bha kö ˈkwa˗ ˗dhɔkë ˗kplawo. ˗Yö kë ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa «ˈgü ˈyii ga ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˈka,» Zoova ˗dho ˈdhuëë˗ ꞊dede kpɔ kwa ˗bha.—Ga. 6:9.