1-3. (1) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Proverbes 13:20 ˗ya ˗da kwa ˗bha? (2) ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö mɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈkun ˗an ˗bha ˈkwa ˗an ˗ga ˗së ˈka?

 ˈNËN ˈˈblë ˈˈpuu ˗nu ˗bha wo ˗mɛn ˗nu ˗ga ˗kɔ bhë, ˈbhaa˗ ˈsuan˗ bho do ˗ee? ˈKö ˗kë ꞊dhɛ yö ˈti ˗ya ˈwɔn blɛɛsü ˗bha ꞊köŋ, ˈpë ˈö˗ yö waa ˈwɔn ˈö˗ man, ˗wo ˗to ˗a ˈˈɲaan. ˗Yö ˈˈgla ˗ni ˈgü, ˈyö ˗ya ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha ꞊dhɛ ö ˗mɛn ˗nu ˈdhö, ˈˈkɛɛ kö ˈyaa˗ ˈwɔn dɔ ö ˗de ˗gɔ. ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka ˈpö, mɛn ˗nu ˗dee ˈö ꞊wa kë ˈˈgblʋ̈gblʋ̈, ˗wo wo ˗zota ˗kɔ waa wo kë ˗kɔ ˗nu ˗sü ˈmɛn waa˗ ˗nu ˈwo ꞊glʋʋ wo ˈkwëë˗ ˗an ˗bha.

² Proverbes 13:20 ˗ya pö: «ˈMɛn ˈö waa mɛn ꞊kpɔɔsü ˈwo ˈˈta sü, ˗yö ˗dho kë ꞊kpɔɔsü.» ˈPë ˈwo˗ ˗dhɛ «ˈwo ˈˈta sü» Biblö ˈˈɲan yö ˗a ˈgü bhë, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ, «ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˗kë mɛn ˈbha ˈˈpiʋ̈ ˗sü.» Mɛn ꞊plɛ ˗bha ˈˈta ˗sü ˈˈkwëë ˗sü bhë, ˗a ˗gɛn ˈˈkpaan ˈyaa ˈnën ˗tɔ ˗an ˗bha ˗kë ˗dhɛ do ˈgü ˗sü. Biblö ˈgüpʋmɛn do ˗ya ˗pö, ˈmɛn ˈü ˈˈta sü ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˗tɔ ˈmɛn ˈö˗ ˗dhɔ ˗yö ü ˗kë, ˈö ˗kë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö ü zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da. Mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈˈta ˗kɔ ˗yö to kwa ˗bha ˈgbɛ ˈyö ˈwo ˗tɔ mɛn ˗nu ˈö ˈkwa ꞊nënŋ ˗an ˗bha ꞊dedewo, ˈö ˈkwa˗ yö ꞊dhɛ kwaa˗ ˗nu kwa ˗zopiʋ̈wɔn ˗yö do.

³ Kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈˈta ˗kɔ ˗së ɛɛnˈˈ ˗a yaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö to kwa ˗bha. Proverbes 13:20 ˈˈpian ꞊plɛ ˗naan ˗ya ˗pö: «ˈˈKɛɛ ˈmɛn ꞊nënŋ ˈˈblɔɔnmɛn ˗bha, ˗yö ˗dho ˈwɔn ꞊slɔɔ ˗a ˈgü.»  Eblö ˗wo ˈö ˈwo˗ ꞊dhiëëta ˈö ˗kë «꞊nënŋ» mɛn ˗bha ˗sü ˈka bhë, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ «˗glʋʋ mɛn ˈˈpiʋ̈ ˗sü» ɛɛnˈˈ ˈzü «˗kë mɛn ˈˈtɔŋdë ˈka ˗sü.» (Proverbes 22:24) Kö ˗Zlan ˗dhɔ ˗yö kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu kë, ˗wo ˗dho kwa ꞊faan ˈmën kö ˈkwa ˗klu ˗a ˗bha. Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗yö ˈˈtɔŋdëdhɛ kun ˗an ˗bha, ˗kwa ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ, kö mɛn ˗nu ˈkwa ˗dho ꞊nënŋ ˗an ˗bha ˈkwa ˗an dɔ.

4. (1) ˈMën ˗kë ˈö ˗kë ˗Zlan ˈˈtɔŋdë ˈka ˗sü ˈdhö ꞊bhlëëwɔn ˈkpii˗ ˈka? (2) ˈMën ˗kë ˈö Zoova ˗yö Ablaamö ˗dhɛ «ö ˈˈtaɔngdë»?

⁴ Zoova ˈö ˗kë pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗Damɛn ˈka bhë, ˗ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka. ꞊Bhlëëwɔn ˈkpii˗ ꞊dede ˗mü kwa ˗gɔ. ˈˈKɛɛ Zoova ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛɛ ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗bha ö ˈsuan˗ ˈka. Mɛn ˗nu ˈö˗ ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈö ˈwo wo ˗zo yö ˗a ˗dhɛ, ˈyö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗an ˗bha. ˗A mɛn do ˈtɔ˗ Ablaamö. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˗Zlan ˗ya pö ˗a ˗dhɛ, ˗yö ˗we ˗a kë ˗sü ˗bha. ˗A ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha, ˈö ˈwɔnman ˗a ˗ta. ˗Yö ˗we ˗a ˗bha ˗ʒiaanwo kö ˈö ö gbö Izaakö kë ˈˈsaa˗ ˈka. Ablaamö ˗yö ˗kun ˈdhaŋ˗ bho ˗ni ˈgü ‹˗Zlan ˈˈdhiʋ̈ ˈkpakpadhö ꞊dhɛ ˈya ö gbö Izaakö zë, ˗yö ˗mɔɔ ˗bha ˈö˗ ˗bö.› (Eblö 11:17-19; ˈWunzüdɔdhɛ 22:1, 2, 9-13) Ablaamö ˗yö ˗kun ö ˗zo yö ˗ni ˈgü Zoova ˗dhɛ, ˈö ˈwɔnman ˗a ˗ta. ˗A ˗wɔn ˈgü Zoova ˗ya ˗dhɛ «ö ˈˈtaɔngdë».​—Isaïe 41:8; Zakö 2:21-23.

5. Mɛn ˗nu ˈwo ˗klu Zoova ˗bha, ˗yö ˗an ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁵ Zoova ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗wɔn ˗a ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˗Klu ˗a ˗bha ˗sü ˗wɔn ˗ya ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗ta. (2 Samuel 22:26 ˗wo pö.) ˗Wo ˗klu ˗a ˗bha ˈö ˈwo ˈwɔnman ˗a ˗ta, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë. Biblö ˗ya ˗pö ˗Zlan ˗yö «mɛn ˗nu ˈwo kpɛnŋdhö ˗an ˗kë ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka.» (Proverbes 3:32) Zoova ˗ya ˗pö ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗dhɛ ˗wo kë ö ˗bha ˗dhɛŋ ꞊bhlëësü ˗nu ˈka. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ˗wo nu ö ˗gɔ  «ˈkɔɔ» kö ˗wo ö ˗dhɔkë, ˗wo bhɛɛˈˈ ö ˗dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka.​—Psaume 15:1-5.

6. Kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ Yesu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë?

⁶ Yesu ˗ya ˗pö: «ˈMɛ ˈö n ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗a ˗mɛ ˗zë ˗yö ˗dho ö ˈˈtʋ ˈto n ˗wʋ ˗bha ˈö˗ ˈgü ˗wɔn ˗kë, ˈmɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ bha ˈpö ˈyö˗ ˗dhɔ dho n Dë kë.» (Zan 14:23) ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈkwa˗ pö ˈkwa kë Zoova ˈˈtɔŋdë ˈka, kwa dua ˗mü kö Yesu ˗dhɔ ˗yö kwa kë, kö pë ˈö˗ pö, ˈkwa˗ kë. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ˈwɔnman Yesu ˗ta, ˈö ˈkwa ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗nɔɔn pö mɛn ˗nu ˗dhɛ, ˈö ˈkwa ˗an ˗kë Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈka. (Matiö 28:19, 20; Zan 14:15, 21) Kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ Yesu ˗dhɔ ˗yö kwa kë bhë, kwa ˈwɔn ˗nu ˗kë «ˈpö ꞊dhɛ [˗a] ˈdhö.» (1 Piɛdhö 2:21) Zoova ꞊yaa˗ yö ꞊dhɛ kwa kwa ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˈwɔn blɛɛˈˈ ɛɛnˈˈ ˈkwa wɔn ˗nu kë ꞊dhɛ ˗a Gbö ˈdhö, ˗a zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da.

7. Kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu dua ˗mü kö ˗wo kë Zoova ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka ˈpö. ˈMën ˗kë?

⁷ Zoova ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈, ˈö ˈwo ˗klu ˗a ˗bha, ˈö ˈwo ˈwɔnman ˗a ˗ta, ˈö˗ Gbö ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë. Kwa ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kun ˈpö ꞊dhɛ Zoova ˈdhö ˗ee? Kö kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗nu kë ꞊dhɛ Yesu ˈdhö, kö ˗wo ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗nɔɔn pö wo ꞊faan ˈka, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗takun kö ˈkwa kë ˗tiaandhö, kö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha.

8. ˗Mën ˈö˗ ˗dhɔ ˗yö ü kë Dhutö waa Noemi ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdhedhɛ ˈgü?

⁸ Mɛn ˗nu ˈwo kun ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗bha, Biblö ˗yö ˗an ꞊va ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ Dhutö waa ö ꞊da Noemi. Dhebɔ ꞊plɛ ˈwo bhë, wo ˈti ˈgo ˈˈsɛ do ˈgü, ɛɛnˈˈ ˗an wɔkɔ ˈyaa kun do. ꞊Ya ˈgo mü, Noemi ˗yö ˗kun zii Dhutö ˗bha. ˈˈKɛɛ ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdhedhɛ ˗kun ˈˈgbɩɩ˗ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ  Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ꞊plɛ ꞊gban ˗kë. ˈDhɛ Noemi ˗ya pö ˈö ˈgo Moabö kö ˈö ö ꞊yɛɛ kë Izraɛdhö, «Dhutö ˗yö ˗to ˗a ˈˈpiʋ̈.» ˗Ya ˗pö Noemi ˗dhɛ: «Ü ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗wo ˗dho kë n ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈka, ˈö ü ˗bha ˗Zlan ˗yö ˗kë n ˗bha ˗Zlan ˈka.» (Ruth 1:14, 16) Dhutö ˈˈgblü ˗kun ˗së ꞊dedewo Noemi ˈka. ˈDhɛ ˈwo ˗lo Izraɛdhö, Dhutö ˗yö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö yö ˗kë kö ˈö ö ˗zo kë ö ˈˈtɔŋdhe ˈˈpiʋ̈. Dhutö ˗dhɔ ˗yö Noemi ˗kë ˈpö ꞊dedewo, ˗a ˗wɔn ˈgü ˗yö ˗dhioo ˗së ˗nu ˗dɔ ˗a ˗ta. Dhutö ˗yö ö ˈˈtʋ ˗to ˗a ˗dhioo ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗bha, ˈö ˗kɔ ˈwo˗ ˗bha ꞊plɛ ˈwo˗ ꞊trɔɔn ꞊va ꞊slɔɔ.​—Ruth 3:6.

9. ˈMën Davi waa Ʒonatan ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kë ˈˈdhiaasü?

⁹ Davi waa Ʒonatan ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö ˗kun ˗së ˈpö, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗an ꞊gban ꞊plɛ ˗wo ˗kun ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha. Ʒonatan ˗yö ˗bhɔ Davi ˗gɔ ꞊gblɛɛn, ˗kwɛ 30 ˈnën kun ˗an ꞊zinŋgü. Yö ˈnën˗ dua ˈdhö ˗mü ˗be ˈzü kö ˗yö kë ˗gblüdë ˈka ö dë pinŋ˗ ˈgü Izraɛdhö. (1 Samuel 17:33; 31:2; 2 Samuel 5:4) ˈˈKɛɛ ˈdhɛ˗ man ꞊dhɛ Zoova ˗ya ö ˗kɔ ˈˈyɛ Davi ˗bha kö ˗yö kë ˗gblüdë ˈka, yö ˈti ꞊druɛɛ kë ˗a ˗bha, ɛɛnˈˈ yö ˈti ˗gbludëdhɛ kɔɔˈˈ ˗a ˈka. ˗Yö pë ˈˈpɛpɛ ˈö˗ ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗a ˗kë ꞊ʒiaan kö ˗yö Davi ˗takun. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗, ˈdhɛ Davi kun ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, ˗yö ˗dho ˈö˗ ˗takun kö ˗yö ö «˗zo yö Zoova ˗dhɛ» ꞊dedewo. ˗Yö ö ˗de ˗dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗ʒiaanwo Davi ˗wɔn ˈgü. (1 Samuel 23:16, 17) Davi ˗de ˈpö ˗yö ˗kun ˈˈtɔŋdë ˗së ˈö to ö ˗wo ˗ta ˗a ˈka. ˗Yö ö ˗wo ˗bhö Ʒonatan ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗dho ö ˗zo kë ˗a ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈˈtɔŋdë ʒonatan ˗wɔn ˗yö ˗kë, ö ˗wo ˈö˗ ˗bhö bhë ˗ya ˈgüwɔn ˗kë.​—1 Samuel 18:1; 20:15-17, 30-34; 2 Samuel 9:1-7.

10. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Eblö ˈnën ˗yaaga bhë ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗ya ˗da ü ˗bha?

¹⁰ Eblö ˈnën ˗nu ˗yaaga ˈwo ˗an ˗dhɛ Shadrakö, Meshakö waa Abɛdö Nego bhë, ˗wo ˗kun ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗bha.  ˗Wo ˗an ˗to ˈˈtɩtɩ ˈwo ˗an kun ˈwo dho ˗an ˈka ˈˈsɛ ꞊zlöö. Kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ ˗wo ˗kun wo ˗mɛn ˗nu ˈka ꞊gblɛɛn bhë, ˗wo wo ˈko ˗nu ꞊faan ˗mën kö ˈwo ˗klu Zoova ˗bha. ˈDhɛ ˈwo ˗kë ˈˈgblʋ̈gblʋ̈, ˈgüdandhe ˗yö ˗nu ˗an ˗ta. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Gblüdë Nabukodonozɔ ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wo ö ˗bha ꞊geebɔ ˈö˗ ˗yökë ˈˈsënŋ ˈka bhë ˗a gba. ˈˈKɛɛ wo ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö ˗wa gba. ˗Wa ˗pö ˗gblüdë ˗dhɛ: «Yi ˈti ˗dho ü ˗bha ˗zlan ˗nu ˗dhɔkë, ɛɛnˈˈ ꞊geebɔ ˈü˗ ˗yökë ˈˈsënŋ ˈka bhë, yi ˈti ˗dho ˗a gba.» ˈˈTɔŋzë ˗yaaga ˈwo bhë, ˗wo ˗to ˗klu ˗sü ˈka ˗wo ˗bha ˗Zlan ˗bha.​—Daniel 1:1-17; 3:12, 16-28.

11. ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Pɔdhö waa Timote ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗yö ˗kun ˗së?

¹¹ ˈDhɛ bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ˗kpan wlüüˈˈ ˗nën ˈwo˗ ˗dhɛ Timote ˗a ˗bha, ˗ya ˗yö ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö ö ˗zokë ꞊dedewo ö ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈ Pɔdhö ˗ya ˗kian kö ˗yö ö ˗zokë ö ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ꞊vadhɛ ˈgü ˗an ˈˈpiʋ̈. (Këwɔn ˗nu 16:1-8; 17:10-14) Timote ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo ˈö ˗zlanwokɔdhi ꞊va ˗takun. ˗A ˗wɔn ˈgü Pɔdhö ˗ya ˗pö: «˗Yö ö ˗dɩ nu ˗sü ˈka naɔ ˗së ˈö go˗ ˈˈpiʋ̈ bha˗ dɔ ˗sü ˗dhɛ ˗kɔ ꞊gban ˗kɔ ꞊gban ˈgü n ˈˈpiʋ.» Pɔdhö ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Timote ˗dho ˗ya ö ꞊dhegblü ˗nu «˗wɔn zuën ˗ta» ꞊dedewo. Pɔdhö waa Timote ˗wo Zoova ˗dhɔkë wo ˈkwëë˗, ˈö ˈwo˗ ˗bha yö ˗kë ꞊dedewo. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdhɛ ˗yö ˗yɔ.​—Fidhipö 2:20-22; 1 Kodhɛngtö 4:17.

12, 13. (1) Mɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˗dho ꞊nënŋ ˗an ˗bha, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗wo kwa ˗bha ˗zlanwokɔɔdhö, ˈmën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˗an ˗ga ˗së ˈka? (2) ˗Dhioo ˈö 1 Kodhɛngtö 15:33 ˈgü bhë, ˈmën ˗kë ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya dɔ?

¹² Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈkwa ˗gleŋ ꞊va sü kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha, ˈö ˈkwa kwa ˈko ˗nu ꞊faan mën ˗klu  ˗Zlan ˗bha ˗sü ˗bha. (Wlɔmö 1:11, 12 ˗wo pö.) ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗a ˈmɛn ˈkwa ˗dho ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈkun ˗an ˗bha, ˗kwaa ˗a ˗ga ˗së ˈka. ˈPë kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˗kë ˗së ˈgbɛ ˈyö ˗tɔ, ˈmɛn ˈkwa˗ ˈgü, kwa ˈgodhɛ waa kwa ˗bha ˈˈsɛ ˗bha wɔ kɔ ˗nu ˈwaa do. ˗A mɛn ˈbhaa ˗nu ˗wo ˗ya Zoova ˗dhɔkësü ˗bha, ˗a ˗dhɛ yö ˈti ꞊gwëë ꞊köŋ, ˈˈkɛɛ mɛn ˈbhaa ˗nu ˗zë ˗wa ˗kwɛ ꞊va kë ˗a ˈgü. Kwa ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗gan ˈyö ˈˈdhübhɛ ˗yö ˗kian ˈyö ˈkwa ꞊kun ˗a bho. ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka ˈpö, ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˈnën ˈkwa˗ ˗kë ˈyö kwaa Zoova ˗nu kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗gɛn ˗yö ˗gban. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö kë ˗saa, kö kwa ˈko ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˈko kë, kö ˈkwa ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈkun ꞊kpɔɔdhɛ ˈka.​—Wlɔmö 14:1; 15:1; Eblö 5:12-6:3.

 ¹³ ꞊Ya kë ꞊shiö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wo ˗da ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˗Ya ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗kwa kë kwa ˈsuan˗ ˈka. Kwa ꞊dhegblü do ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈbhaa ꞊lögü. Ɛɛnˈˈ ˈzü ˗a mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗bho piʋ̈ ˗kë ˗kplawo, ˈö ˗bhluubhluudhe ˗da ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗a ˈwɔn ˈya ˗dho kwa ˈkun. Kletiɛn ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˗ʒiaanwo, ˈwɔn ˈbha ˗nu ˗da ˗an ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˈpö. ˗A ˗wɔn ˈgü Pɔdhö ˗yö ˗gleŋ ˗da Kletiɛn ˗nu ˈwo kun Kodhɛŋtö ˗an ˗bha ˈö˗ pö: «ˈKa ˈdho ˈˈkpënng˗ kë ka ˗dɩ ˗gɔ, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˈbha ꞊nëng këkɔyaamɛ ˗bha i kë ˗kɔ ˗yö ˗siö.» (1 Kodhɛngtö 15:12, 33) Pɔdhö ˗yö ˗dhioo ˗dɔ Timote ˗ta ˈzü ˈö˗ pö mɛn ˗nu ˈö ˗dho ꞊nënŋ ˗an ˗bha, ˗yö ˗an ˗ga ˗së ˈka. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö ꞊dɛɛ.​—2 Timote 2:20-22 ˗wo pö.

14. Mɛn ˗nu ˈö ˈkwa ꞊nënŋ ˗an ˗bha, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwaa Zoova kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁴ Kwaa Zoova kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ bhë, kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ ˈkun ˈˈgbɩɩ˗. ˈWɔn ꞊bhlëësü ꞊dede ˗mü kwa ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ꞊nënŋ ˈmɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗da ˈgüdandhe ˈgü, ˈö ˗dho kwaa Zoova kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ shiʋ̈ˈˈ ˗a ˗bha. Kö ˈkwa ˈˈzusɔ ˗da ˈˈyi ˗dhiisü ꞊bhaa, ˈˈyi ˈö ˗dho ˈto ˗a ˈgü, ˈˈyi ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈyaa ˗mü. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kö ˈkwa ꞊nënŋ ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˗bha, ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗dho kë kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. Kwa dua ˗mü kö ˈmɛn ˈkwa ˗dho ꞊nënŋ ˗a ˗bha ˈkwa˗ ˗ga ˗së ˈka.​—1 Kodhɛngtö 5:6; 2 Tesadhonikö 3:6, 7, 14.

15. ˈMën ˈü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü˗ ˗kë kö ˈü ü ˈˈtɔŋdë ˗nu ꞊slɔɔ ˗zlanwokɔɔdhö?

¹⁵ Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ꞊dedewo, ˗wo kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˗Wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë ü ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˗nu ˈka. (Psaume 133:1) ˈMɛn ˈka˗ ˗nu ka ˗kwɛ ˈdhö do ɛɛnˈˈ ˈka go ˗dhɛ do ˗bha, wo dosɛnŋ ˈnën ˈü ˗dho  ˈˈtɔŋdëdhɛ ˈkun ˗an ˗bha ˗ee? ˗Abin. ˗Yö kë ü ˈˈɲaan ꞊dhɛ Ʒonatan ˗yö ˗kun zii Davi ˗bha, ˈö Dhutö ˗de ˈpö ˈö kun ˈˈtɩtɩ Noemi ˗bha. Biblö ˗bha ˗dhioo ˈö ˗kë ‹ka ka ˈˈgblʋ̈ʋ̈dhɛ ˈˈpʋ› ˈka bhë, ˗kwaa ꞊bhlëë ˗ya. (2 Kodhɛngtö 6:13; 1 Piɛdhö 2:17 ˗wo pö.) Ü ˈto ˗ni ˈgü Zoova ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗kplawo, ˗nënŋ ü ˗bha ˗sü ˗dhɔ ˗dho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu kë.

16, 17. Mɛn ˈbha ˗ya kwa ˈgü ga ˗zlanwokɔdhi ˈgü, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ?

¹⁶ ˈKɔdhi do ˈgümɛn ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗nu, ˗an ˗bha ˈˈklʋʋsë waa ˗an ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈwaa do. ˗Kɔ do ˈö bhë ˈyö ˈkwa˗ ˈka ˈpö ˗zlanwɔkɔdhi ˈgü. Kwa ˗go ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ bhë, ˗yö ˗tosɛta ˗kë ˗së, ˈyö ˗tɔ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gleŋ ˗sü kwa ˈko ˗nu ˗bha. ˈˈKɛɛ kwa ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈö ˈyaa do bhë, ˗ya ˗kë ˈpö ꞊shiö ˈö kwaa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu kwa ˗wo ˈyaa ˗mɔn ˈwɔn ˈbhaa ˗nu ˈgü. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ ˈwɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈö ˗kë kwa ˗bha ˈˈdhiʋ̈dhiʋ̈sü. (Proverbes 12:18)

¹⁷ Kwa dua ˗mü kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo kwa ˈgü ga ɛɛnˈˈ kö ˗wo kwa ˈˈkan ˗zlanwokɔdhi ˗bha ˗ee? ˗Abin! ˈKö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˗yö kwa ˈgügawɔn ˗nu ˗kë, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan ˗zlanwokɔdhi ˗bha. Zoova ˈyaa ˈnën ˈwɔn yaa ˗kë kwa ˈka. Yö ˈnën kwa ˗da ˈö pë ˈˈpɛpɛ nu kwa ˗dhɛ. ˗A ˗dhɛ ˗mü kö ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë, kö ˈkwa ˗klu ˗a ˗bha. (˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 4:11) ˗Zlanwokɔdhi bhë, gbɔɔdhe ˗së ˈö Zoova ˗ya ˗kë kwa ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun, kö kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗yö ˈto ˈˈgbɩɩ˗ ˗kplawo yö ˗mü. (Eblö 13:17) Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan gbɔɔdhe bhë ˗a ˗bha ˈwɔn ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗ya ˗shiö kwa ˗dhɛ ˗a ˗wɔn ˈgü.​—Psaume 119:165 ˗wo pö.

18. (1) ˈMën ˗dho kwa ˗takun kö ˗dhikodhɛ ˗yö kë kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ꞊zinŋgü? (2) ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bhawɔn ˈto?

 ¹⁸ Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë, ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kwaa˗ ˗nu ˈkwa kë kwa ˈko ˗dhɛ ˗së. Zoova ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö zë kwa ˗gɔ. Kwa ˗de ˈpö ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö zë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗gɔ. (Proverbes 17:9; 1 Piɛdhö 4:8) ˈWɔn ˗yö ˗zë mɛn ꞊gban kwa ˗gɔ. ˗Dhɔ ˗ya ˗kë ˈö ˈkwa kwa ‹ˈko ˗nu ˗mawɔn ˈto kwa ˈko ˗nu ꞊zinng ˈgü.› (Kodhɔsö 3:13) ˗Dhɔ ˗dhö kwa ˗takun kö ˈkwa ˗dho ˈwɔn ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈˈgla ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈgü. Gagade ˈka, mɛn ˈbha ˗ya kwa ˗shiödhɛwɔn kë, ˗a ˗bho kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˈwɔn ˗shiö kwa ˗dhɛ ˗a ˗mɛn ˗bha ˈˈvaandhö, ˈö ˈkwa ˈwɔn kun kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗a ˗bha. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, zuʋ̈gblüdhi ˈti ˗dho kë kwa ˗gɔ, kwa zuʋ̈ˈˈ ˗dho kë ˈˈdhiʋ̈˗. ˈˈKɛɛ kö ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto, kwa zuʋ̈ˈˈ ˗dho ˈwaannu, ˈö ˗dhikodhɛ ˗yö ˗kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˗A ˈdhɛ ˗së ꞊dedewo ˈyö ˗tɔ, kwaa Zoova ˗nu kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗dho ˈyɔ.​—Matiö 6:14, 15; Dhukö 17:3, 4; Wlɔmö 14:19.

19. ˈMɛn ˈö ˗zlanwokɔɔdhö, ˈmën ˗wɔn ˈgü ˈkwa ˗dho ˈˈkan ˗a ˗bha?

¹⁹ ˈKɔdhi ˈö ˗dhɔkaa ˈdhö˗ ˈgü, ˈö˗ ˈgümɛn ˗nu wo ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈwo wo ˈko ˗nu zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗da, ü ˗zota ˗a ˈgü. ˈYö yi do ˈka ˗a mɛn do ˗yö ˗gban ˗a ˈmɛn ˈwo to ˗an ˗gɔ. ˗An ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗wa ˈˈslö ˗mɛɛn ꞊dedewo kö ˈwo˗ ˗takun, ˈˈkɛɛ ˈyaa ö ˈˈtʋ ˈto ˗an ˗bha. ˗A ˈmɛn bhë, yö ꞊dede ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö go ˈkɔɔ, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈkɔdë ˈnën ˗dho ˗a pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˈdho. ˈWɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˈPë ˈyaa Zoova ˗dhɛ ˗së, mɛn ˈbha  ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗kë ˗kplawo, ˈö ˗dhiiwɔn ˗yö ˗da ˗zlanwokɔɔdhö. ꞊Waa˗ ˗takun ˈyaa ˈˈwɩɩ˗ ˗bha, ꞊ya˗ ˗zɔn ö këwɔn ˗nu ˈgü ꞊dhɛ ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö ˈto ˗zlanwokɔɔdhö, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ sü ö ˗de ˈgü ˈö go ˗zlanwokɔɔɔdhö ɛɛnˈˈ ˈzü ˈö ˈwo˗ bho kwa kpö ˈgü. Biblö ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ ˈkwa «ˈˈkan» ˈmɛ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗bha. (1 Kodhɛngtö 5:11-13 ˗wo pö; 2 Zan 9-11) ˈMɛn ˈwo˗ bho kwa kpö ˈgü, ˗ya kë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ɛɛnˈˈ kwa ˈˈtɔŋdë ˈka, ˗yö ˗mën kwa ˈka ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ kwa ˗bha ˗klu Zoova ˗bha ˗sü dua ˗mü kö ˗yö kë ˈˈgbɩɩ˗ ˗yö ʒiö ˗a ˈka ˗klu mɛnbhɩɩdhe ˗bha ˗sü ˗ta.​—​˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 8 ˗bha.

20, 21. (1) ˈMën ˗kë ˈö ˈwɔnyaakëmɛn ˗bho kwa kpö ˈgü ˗sü bhë ˈö Zoova ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn ˗kɔ do ˈbhaa ˈka? (2) ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗bha kwa ˈsuan˗ ˈka?

²⁰ Mɛn ˈö ˈwɔn yaa ˗kë ˗a ˗bho kwa kpö ˈgü ˗sü bhë, Zoova ˗bha ˗dhɔ ˗zɔn ˗kɔ do ˗mü. ˗Yö ˗bɔ ˗a ˗ta ˈö ö ˗kɔ kpa ˗zlanwokɔdhi ˗ta mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈˈtʋ ˈyaa˗ ˗bha ˈˈtɔŋ˗ ˗nu ˗bha ˗an ˗gɔ. (1 Kodhɛngtö 5:7; Eblö 12:15, 16) ˗Yö kwa ˗takun ˈpö kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Zoova ˈtɔ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ bhë ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë, ˈö˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë ˈpö. (1 Piɛdhö 1:15, 16) ˈˈKɛɛ mɛn ˈwo˗ bho kwa kpö ˈgü, ˗A ˗dhɔ ˗zɔn ˗sü ˗mü ˈpö. ˗A ˈˈklʋʋbho ˗kɔ suu ˈö bhë, ˗ya ˗takun ˈö˗ yö ꞊dhɛ ˈya pë yaa kë, ˈyö ö ˈˈta ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ. Mɛn ꞊vadhɛ ˈwo ˗an bho kwa kpö ˈgü, ˗wo wo yɛɛ ˗kë ˈwo nu Zoova ˈˈpiʋ̈, ˈö ˈkwa kwa ˗kɔ kpɔ ˗an ˗gɔ zuʋ̈gblüdhi ˈka.​—Eblö 12:11.

²¹ Kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈˈta ˗kɔ ˗së ɛɛnˈˈ ˗a yaa ˗yö ˗to kwa ˗bha. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈmɛn ˈkwa ˗dho ꞊nënŋ ˗an ˗bha, ˗kwa ˗an ˗ga ˗së ˈka. Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, kö ˗an ˗dhɔ ˗yö kwa kë, kwa ˗züzü ˗mɛn ˗nu ˗dho kë Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha ˗kplawo.