1, 2. (1) ˗Dhɛ ˈö ˈbhaa˗ dɔ ˈbha kë ˗a ˗bha, ˈmën ˗kë ˈö ü ˗bhawɔn dho kë ˈˈdhiʋ̈sü ü ˈka ˗mɛn ˗bha? (2) ˈˈDhiʋ̈sü kwa ˈka ˗pë ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗ya nu kwa ˗dhɛ?

 ˗BHÖ Ü ˗zota kö ü ˈdho ˗ni ˗dhɛ ˈbhaa ˈgü ˈˈyɛɛtadhɛ ˈˈgbɛɛ ˈö ˈˈdhü ˈyaa mü ˗a ˈgü. ˈYö ˈü˗ yö ꞊dhɛ ʒianbhomɛkapë gbɛ˗ ˈyaa ü ˗gɔ, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü dho ʒiaan ˈˈwɛɛ ˈka ɛɛnˈˈ ˈzü ˈü ꞊dhiɔŋ. ˈMën ˈü ˗dho ˗a kë kö ˈü ˗lo ü ˈdhodhɛ ˗bha? ˈMɛn ˈö ˈˈyɛɛtadhɛ bhë ˗a dɔ ˗së ˈka, ü ˗dho ˗a pö ˗yö ʒiaan bho ü ˈka. Ɛɛnˈˈ ˈzü ü ˗dho ˈɲënŋ˗ waa ˗gbɔdë ˗an ˈgo ˗ʒian waa ˗an ˗puö ˗ʒian ˗nu ˈsuan˗ bho. Ü ˗bhawɔn ˗dho kë ˈmɛn ˗dho ˈˈdhiʋ̈sü ü ˈka ˗a ˗bha ꞊dedewo, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ, ˈdhɛ ˈü dho ˗a ˗bha ˈbha˗ dɔ ˗së ˈka, ˈyö ˈü ˗dho dha.

 ² Mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ kwa ˗bɔ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü. ꞊Ya kë ꞊shiö ˗yö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˈkwa ꞊dhiɔŋ ˗a ˈdhö. ˈˈKɛɛ Zoova ˗yö kwa zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ bhë ˗a ˗nu kwa ˗dhɛ kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka. (Zakö 1:17) ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈpë ˈwo˗ ˗dhɛ kwa zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈, waa ˗kɔ ˈö ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗a ˗bha, ˗kwaa ˗ga. ˗Ya ˈgo mü, ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗a dɔɔˈˈ ˗a ˈka waa ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈgü, kwa ˗dho ˗a draanˈˈ. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, kwa zuʋ̈ga ˈti za dɔ kwa ˗bha, ˗kɔ ˈö kwa ˗bha ˗tosɛta dho kë ˗a ˗bha ˗së, kwa ˗dho ˗a yö.

3. ˈMën ˗tɔ kwa zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈?

³ Kwa zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ bhë, gbɔɔdhe ˗së ˈö Zoova ˗ya ˗kë kwa ˗dhɛ yö ˗mü. ˗Ya ˗kë ˈkwa ˈwɔn yaa waa ˈwɔn ˗së ˗an ˗bhokoo dɔ. Glɛkö ˗wo kpö ˈwo˗ ꞊dhiëëta Biblö ˈgü ˈö ˗kë «zuëˈˈ» ˈka bhë, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ «ö ˗de dɔ ˗sü». Kö kwa zuʋ̈ga ˗yö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗së ˈka, ˗yö kwa ˗takun ˈö mɛn ˈö ˈkwa ˈka ꞊dedewo ˈkwa˗ dɔ. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun kö ˈkwa kwa ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ waa kwa ˗zotadhe ˗nu ˗ga ˗së ˈka. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈwɔn ˗së kë, kö ˈkwa ˈˈkan ˈwɔn yaa ˗bha. ˗Ya ˗kë ˈö kwa ˈwɔn ˗së kë, ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi, ˈö kwa ˈwɔn yaa kë ˈö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö za dɔ kwa ˗bha.​—​˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 5 ˗bha.

4, 5. (1) ˈDhɛ Adan waa Ɛvö wo ˈti wo ˈˈtʋ ˈto ˗an zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ bhë ˗a ˗bha, ˗mën ˈwo˗ ꞊slɔɔ ˗a ˈgü? (2) ˈWɔnzuan ˗mɛɛn ˗nu ˈwo Biblö ˈgü, ˈö ˈwo mɛn zuʋ̈ga ˗kë ˗yö ˗nu ˗zɔn?

⁴ Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa zuʋ̈ga ˗së bhë, pë ˈö˗ pö, ˗ya dhi kwa ˗dhɛ ˈyö ˈkwa ˗kë, ɛɛnˈˈ ˈyö ˈkwaa˗ kë. Adan waa Ɛvö ˗wo ˈwɔn yaa ˗kë ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ wo ˈti wo ˈˈtʋ kë ˈwɔn ˗së ˈö ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˗a ˗bha. ˈDhɛ ˈwo ˈwɔn yaa ˗kë, ˗an zuʋ̈ˈˈ ˗yö za ˗dɔ ˗an ˗bha ꞊taabha, ˈˈkɛɛ kö ˗wa wo bo ˗gban ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˈka ˈsaadhö.  (ˈWunzüdɔdhɛ 3:7, 8) ˗An zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗an ˗dhɛ ˗së ˈka ˗yö ˗kë ˗dhö, ˈö ˈwo˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗gban ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˗yö ˈyaa˗. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, wo ˈti wo ˈˈtʋ ˈto ˗a ˗bha.

⁵ Mɛn ꞊vadhɛ wo ˈti kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn yaa ˗dhii ˗yö ˗an kwi ˈgü, ˗wo wo ˈˈtʋ ˗to ˗an zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ bhë ˗a ˗bha. Zɔbö ˗yö ˗kun a ˈwɔnzuan ˗së do ˈka, ˈyö ˗tɔ ˗dhɛ ˗yö ˗kun ˈwɔn ˗së kë ˗ni ˈgü ˗kplawo. ˗A ˈwɔn ˈgü ˗ya ˗pö: «ˈA ꞊kun ˈˈbhɩɩ˗, n zuʋ̈ˈˈ yö ˈti ˗dho za dɔ n ˗bha toŋtoŋdhö.» (Job 27:6) ˈˈKɛɛ Davi ˗zë yö ˈti ö ˈˈtʋ ˈto ˗a zuʋ̈ga ˈö ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ bhë ˗a ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈbhaa ˗nu ˈka, ˗a ˗wɔn ˈgü, ˗yö Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊lögü. ˈDhɛ yö ˈti ˗gblüdë Saidhö ꞊bhlëë ˗ya, ˗a zuʋ̈ˈˈ ˗yö «za ˗dɔ ˗a ˗bha» ˈyö ˗kë ö ˗de ˈgü ˈyaa˗ ꞊dedewo. (1 Samuel 24:5) Davi zuʋ̈ga ˗ya ˗zɔn ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ꞊ya ˈwɔn yaa kë. ˗Ya ö ˈˈtʋ̈ŋ kë pë ˈö˗ zuʋ̈ga ˗ya pö˗ ˗dhɛ bhë ˗a ˈgü, ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü kö ˗yö ˈwɔn yaa do bhë ˗a kë.

6. ˈMën ˗kë ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ kwa zuʋ̈ˈˈ ˈö za dɔ kwa ˗bha bhë, ˗Zlan ˗bha gbɔɔdhe ˗mü?

⁶ Mɛn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova dɔ ˗ʒiaanwo, ˗wa ˗yö ꞊dhɛ ˈwɔn ˈbhaa ˗nu ˗wo ˗së ˈö˗ ˈbhaa ˗nu ˈwaa ˗së. Biblö ˗ya ˗pö: «꞊Wa ˈwɔn yaa kë ˈyö˗ ˗nu zuëˈˈ ˗yö za dɔ˗ ˗nu ˗bha, ˈˈɛɛn ˈö ꞊wa ˈwɔn ˗së kë ˈzü, ˈö˗ ˗nu zuëˈˈ ˗yö ˈwaanu.» (Wlɔmö 2:14, 15) ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗ mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn zë ˗sü waa ꞊kwaansü ˈwaa ˗së. ˈKö ˗kë ˗dhɛ ˈwaa˗ ˈwɔn dɔ wo ˗de ˗gɔ, wo ˈti mɛn zë ɛɛnˈˈ wo ˈti ꞊kwaan, kö ˗wa wo ˈˈtʋ ˈto wo zuʋ̈ga ˗së bhë ˗a ˗bha. ˈWɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗bhokoo ˗dɔ ˗sü bhë, Zoova ˈnën ˗ya ˗an ˈgü. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈö ˈwo ˈˈdhɛ bho gagade ˗ta, ˈö Zoova ˗yö ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ kö ˗wo kwa ˗takun kö ˈkwa ˈwɔn ˗së kë bhë, ˗wa ꞊bhlëë ˗ya.

7. ˈMën ˗kë ˈö ꞊ya kë ꞊shiö kwa zuʋ̈ga ˗yö ˈˈkpënŋ˗ ˗kë kwa ˗gɔ?

⁷ ˈˈKɛɛ kwa zuʋ̈ga ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈkpënŋ˗ ˗kë kwa ˗gɔ  ꞊shiö. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö to kwa ˗bha ˗zotadhe waa ˈwɔn yö ˗kɔ yaa ˗nu ˈˈpiʋ̈. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˈkwa ˗da ʒiaan yaa ˗ta. Kwa zuʋ̈ga ˈyaa ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗së ˈka ö ˗de ˗ta. (ˈWunzüdɔdhɛ 39:1, 2, 7-12) Kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ dɔɔˈˈ. Zoova ˗yö Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu waa ö ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗nu kwa ˗dhɛ kö ˗wo kwa ˗takun. (Wlɔmö 9:1) ˗Kɔ ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa zuʋ̈ga ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a dɔɔˈˈ ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga.

8. (1) Kwa zuʋ̈ga ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö to kwa ˗bha ˈwɔn ˗yö ˗kɔ ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) Kwa ˈdho˗ ˗da ˈwɔn ˈbha ˗ʒian ˗ta, dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˈkwa ˗dho ˗a ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ?

⁸ Mɛn ˈbhaa ˗nu ˗bha ˈgü, ˈpë ˗an zuʋ̈ga ˗ya pö, ˗an ˈˈtʋ ˗to ˗a ˗bha ˗sü ˈnën ˗tɔ ˈpë ˗dhi ˗an ˗dhɛ ˗a kë ˗sü. ˗An ˗bha ˈgü, pë ˈö˗ kë ˗sü ˈyaa ˗an ˈgü ˈyaa˗, ˗ya dhi ˗an ˗dhɛ, wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ kë. ˈˈKɛɛ ˗dhii ˗yö mɛnbhɩɩdhe ˗nu kwa ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗bha. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗blü ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta. Biblö ˗ya ˗pö: «Mɛn zuʋ̈ga ˗yö ˈˈkpënŋ˗ ˗kë mɛn ˗gɔ ˈgbɛ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗ta. ˗Yö ˗we pë ꞊gban ˗bha. ˈDe ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya dɔ.» (Jérémie 17:9) ˈWɔn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈgü ˗së, ˈˈkɛɛ ˈsa kö ˗yö ˈyaa˗. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗, ˈdhɛ Pɔdhö yö ˈti kë kletiɛn ˈka ꞊köŋ, ˗yö ˗kun ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wëëkëwo ˗ni ˈgü, ˈö ˗kë ˗a ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së ˈdhö. ˗A ˗bha ˈgü, ˗a zuʋ̈ˈˈ ˗bha ˈwɔn ˗yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ ˗yö ˗kun ˗së. ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˈö˗ yö ꞊dhɛ ˗a këwɔn ˗nu ˈwaa kun Zoova ˗dhɛ ˗së, ˈyö˗ ˈgüman ꞊dhɛ ö dua ˗mü kö ˈö ö ˈˈta ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ. ˗Ya ˗pö: «Kwa Dëmɛ [Zoova] ꞊nɛ ˈö tɔɔ mɛ ˈö˗ ˈyan ˈdhö n ˗ma.» (1 Kodhɛngtö 4:4, NTBL; Këwɔn ˗nu 23:1; 2 Timote 1:3) ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈkwa˗ pö ˈkwa ˗da ˈwɔn ˈbha ˗ʒian ˗ta, ˗kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ꞊dhɛ: «ˈMën Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈa˗ ˗kë?»

9. ˈMën ˈö ˗tɔ ˗suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü?

 ⁹ ˈMɛn ˗dhɔ kwa ˗kë, ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈpë ˗dhɛ ˈyaa˗ ˈkwa kë. Kë ˈö˗ wo ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë bhë, ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ ˗shiödhɛwɔn kë. ˈMɛn ˈö ˗suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˈyö ˗tɔ ˈmɛn ˈö ˗suʋ̈ ˈwɔn ˈö˗ ˗dhɛ ˈyaa˗ ˗a kë ˗sü ˗gɔ. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈˈsuʋ̈ ˗kë ˗a ˗dhɛ ˈya˗ ˗sü ˗gɔ ꞊dedewo. Neemi ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗zɔn. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kë ˈˈsɛ ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈, yö ˈti bɔ ˗a ˗ta kö ˗yö kë ꞊nɔɔnmɛn ˈka. ˈMën ˗kë? ˗Ya ˈgü ˗pʋ ˈö˗ pö ꞊dhɛ ö ˗kun ‹ˈˈsuʋ̈ ˗ni ˈgü ˗Zlan ˗gɔ.› (Néhémie 5:15) ˈYaa kun Neemi ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈö Zoova ˗shiödhɛwɔn kë toŋtoŋdhö. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ꞊dhɛ Neemi ˈdhö. ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈwɔn yaa kë kö ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˈyaa˗. Kö ˈkwa Biblö ˗wo pö, pë ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɛ ˗së kwa ˗dho ˗an dɔ.​—˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 6 ˗bha.

10, 11. Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗takun ˈwɔn ˈö ˗gban yɔ ˗mü ˗sü ˗bha ˗a ˈgü?

¹⁰ ˈWɔnzuan do ꞊nɛn: ˈMɛn kletiɛn ˈka, ˗ya dhi ˗a ˗dhɛ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö yɔ mü ɛɛnˈˈ ˈö ˈyaa˗ mü. ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ˗dho ˗a ˗takun ˈwɔn bhë ˗a ˈgü? ˗A ˈbhaa ˗nu ꞊nɛn: Biblö yö ˈti˗ pö we ˗mü ˗sü ˗yö ˈyaa˗. ˗Ya ˗pö ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ yɔ ˈö bhë, ˗Zlan ˗bha gbɔɔdhe ˗mü. (Psaume 104:14, 15) ˈˈKɛɛ Yesu ˗ya ˗pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ˗wo wo ˗de ˈkun «we mü ˗sü [...] ˈö ˈˈdhiʋ̈ ziö ˈka» ˗a ˗bha. (Dhukö 21:34) Pɔdhö ˗ya ˗pö ˈzü kletiɛn ˗nu ˗dhɛ ˈwa ˗dho kë «pë ˗bhö ˗sü» waa «we mü ˗sü [...] ˗nu ˗bha ꞊dhuëng ˈka.» (Wlɔmö 13:13) ˗Ya ˗pö ꞊dhɛ yɔ ˗bha ꞊dhuëŋ ˗nu bhë wo ˈti ˗dho ˗da «˗Zlan ˗bha ˗gludëdhɛ ˗pö ˈgü.»​—1 Kodhɛngtö 6:9, 10, NTBL.

¹¹ Klɛtiɛn dua ˗mü kö ˗yö ö ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ꞊dhɛ: «N ˗man yɔ ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ ˗ee? A˗ ˗mü kö ˗yö n zuʋ̈ˈˈ ˈwaannu ˗ee? A˗ ˗mü kö n ˗zo ˗yö ˗gban ˗ee? ˈMan yɔ mü, ˈdhɛ  n ˈˈdhiʋ̈ dho ˈto ˗a bha, a˗ ˗dɔ ˗ee? A˗ ˗mü ˗kplawo ˗ee? * Yaa n ˈˈtɛɛbɔ ˗nu yi ˈdho trʋʋˈˈ kë yi ˈkwëë˗, a˗ ˗pö gboŋgboŋdhö yɔ ˗yö kë mü ˗ee?» Kwa dua ˗mü ˈkwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa ˗da ʒiaan ˗së ˗nu ˗ta. (Psaume 139:23, 24 ˗wo pö.) Kö ˈkwa kwa ˗zota Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈgü, kö ˈkwa kwa ˗de ˗ga ˗së ˈka, ˗yö ˗dho kwa ˗takun ˈö ˈkwa kwa zuʋ̈ga ꞊dɔɔ, ˈö ˈkwa Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. ˈˈKɛɛ pë ˈbhaa ˗yö ˗dhö ˈzü ˈö ˈkwa ˗dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü.

12, 13. (1) ˈMën ˗kë ˈö ꞊ya kë ꞊shiö kwaa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu kwa ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈyaa kë do? (2) Kaa mɛn ˗nu ka ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ yö ˈti kë do, ü ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ?

¹² Mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˗wɔn ˈyaa do. Ü zuʋ̈ˈˈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗we ˈwɔn ˈbha kë ˗sü ˗bha, ˈˈkɛɛ ˈö ˗kë mɛn ˈbha ˈgü ˈyaa˗. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ, ü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈü˗ pö ü ˗dho yɔ mü, ˈˈkɛɛ ˈö mɛ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗ya pö ö dua ˈyaa ˗mü kö ˈö yɔ mü. ˈMën ˗kë mɛn ꞊plɛ ˈka bhë ˈpë ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka˗ kë ˈwɔn do bhë ˗a ˈgü ˈyaa do?

¹³ ˈMɛn ˈö ˈdhö, ˗a ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗yö ˗sü pë ꞊va ˗bha. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö sü ˗dhɛ ˈö ˗gla ˗a ˗bha, ˗a ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ, ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˗nu ˈö bɔ ˗an ˈgü, ˗a ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈmɛn kun yɔ ˗bha ꞊dhuëŋ ˈka, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ö ˈti ˗dho yɔ mü ˈzüdho. (1 Rois 8:38, 39) ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˈbha yɔ ˗zɔn mɛn ˈbha ˈka ˗ya ˗kɔ ˗a ˈka, ü ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? ˈWɔn ˗dho ˗shiö ü ˗dhɛ ˗ee? Ü ˗dho ˗gban ˗a ˗bha kö ˗ya mü ˗ee? ˈPë ˗kë ˈö ˗kɔ ˗a mü ˗sü ˈka, ü  ˗dho ˗a ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˗ya pö ˗ee? ˗Abin, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ü ꞊bhlëë ˗ya ˗a ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗bha.

14, 15. (1) ˈWɔn ˗mɛɛn ˈö kun bɔmɛn Pɔdhö ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü? (2) ˗Dhioo ˗së ˗mɛɛn ˈö Pɔdhö ˗ya dɔ?

¹⁴ Pɔdhö ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˈwɔn ˈbha ˗yö ˗kë ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa zuʋ̈ga ˗bha ˈwɔn ˗yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ ˈyaa do. ꞊Ya kë ꞊shiö wü ˗nu ˈwo ˗an ˈˈdhɔɔdɔ ˈˈdhookwadhö ˗an ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü bhë, ˗wo ˈˈsaa˗ ˗bho ˗an ˈka ꞊geebɔga ˗nu ˈˈdhiʋ̈. Wü suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗an ˈdhɔ ˗sü kö ˗wa ˗bhö, ˈyaa kun Pɔdhö ˈgü ˈyaa˗. (1 Kodhɛngtö 10:25) Pɔdhö ˗bha ˈgü, pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˗bhöpë ˈka, Zoova ˈnën ˗an nu kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ mɛn ˗nu ˈwo kun ꞊geebɔga ˗nu ˗dhɔkë ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˈö ˈwo ꞊kun kë kletiɛn ˈka bhë, ˈwaa˗ yö ˈˈdhʋ̈. ˗An ˗bha ˈgü wü suu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗bhö ˗sü ˈyaa ˗së. Pɔdhö ˗ya ˗pö ö ˗de ˗dhɛ: «N zuʋ̈ga ˈyaa za dɔ n ˗bha wü bhë ˗a bhö ˗sü ˈgü. N dua ˗mü kö ˈpë ˗dhi n ˗dhɛ ˈa˗ ˗bhö» ˗ee?

¹⁵ ˗Abin! Pɔdhö yö ˈti ö ˗zota ˈˈdhʋ̈. ˗Yö ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ꞊bhlëë ˗ya ꞊dedewo. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ö ˗kwaa pë ˈbhaa ˗nu ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ˗an kë, ˗an ˗zü. ˗Ya ˗pö kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈwɔn ˗nu kë ꞊dhɛ «˗kɔ ˈö ˗dhi ˗a ˈka kwa ˗dhë ˗a ˈdhö.» ˈYö go mü ˈzü ˈö˗ pö: «Klito [...] yaa kë ö ˗de ꞊dhɔɔbhaapë kë ꞊dhia. » (Wlɔmö 15:1, 3, NTBL) Pɔdhö ˗yö ˗kun ö ˗zota ˗ni ˈgü mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhidhɛwɔn ˈgü ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˗a ˗de ˗bha ˗ta ꞊dhɛ Yesu ˈdhö.​—1 Kodhɛngtö 8:13; 10:23, 24, 31-33 ˗wo pö.

16. ˈWɔn ˈö kwa ꞊dhegblü zuʋ̈ˈˈ ˈyaa za dɔ ˗a ˗bha ˗a ˈgü ꞊yaa˗ kë, ˈmën ˗kë ˈö kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa za dɔ ˗a ˗bha?

¹⁶ ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˈbha ˈö kwa ˈgü ˈyaa˗, ˗a kë ˗sü ˗ya kë mɛn ˈwɛɛ ˗dhɛ ˗së ꞊wɛ? Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ ꞊tɔɔ kë, ɛɛnˈˈ ˈzü kö ˈkwa ꞊gbɔɔn ˗a ˗ta ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈyaa ˗së, kwa ˈnën kwa ˗bha ˈdhö ˗së. (Wlɔmö 14:10 ˗wo pö.) Zoova ˗yö kwa zuʋ̈ga ˈö ˗së bhë ˗a nu kwa ˗dhɛ kö ˈkwa za dɔ kwa ˗de  ˗bha, yö ˈti˗ nu kö ˈkwa za dɔ ˗a ˈka mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha. (Matiö 7:1) ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈwɔn ˈbha kë kö ˗yö ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpɛkoo. ˈˈKɛɛ kwa˗ ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˗dhɔ ˗yö kë kwa ꞊zinŋgü, kö kwa ˗kɔ ˗yö kë ˈwɔn do ˗bha.​—Wlɔmö 14:19.

17. Mɛn ˗nu ˈwo ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ꞊lögü ˗kplawo, ꞊wa ꞊ɲɔɔn mü kö ˗an zuʋ̈ga ˗ya kë ꞊dhɛ?

¹⁷ Bɔmɛn Piɛdhö ˗ya ˗pö: ‹Ka zuëˈˈ ˈyaa [˗dho] za dɔ ka ˗bha.› (1 Piɛdhö 3:16) ˈMɛn Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ꞊lögü  ˗kplawo, ˗a zuʋ̈ga ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ꞊Ya ꞊ɲɔɔn mü kö ˗a zuʋ̈ga ˈyaa ˗man ˈzüdɔ kö ˗yö ˗dhioo dɔ ˗a ˗ta. Pɔdhö ˗ya ˗pö «kö˗ ˗nu zuëga ˈyaa za dɔ˗ ˗nu ˗bha ˈzü.» (1 Timote 4:2) ˈˈWo ˗ya ü ˈˈgʋ̈ ꞊gbɔɔnsü do ˗ee? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, kö ˈdhɛ ˈˈwo ˗yö ü ˗gʋ̈ ˗a ˗bha bhë, ˗a ˗dhɛ ˗ya ga ü ˗bha, pë ˈyaa ˈmën ü ˈka mü ˈzüdɔ. ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka, ˈmɛn ˈwɔn yaa ˗kë ˗kplawo, ˗a zuʋ̈ga ˈyaa ˗man ˈzü ˈwɔn yaa kë ˗sü ˈgü, ɛɛnˈˈ kö ˈyaa ˈwɔn yö ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗a ˗dhɛ ˈkpëdhö ˈzüdho.

18, 19. (1) Kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö za dɔ kwa ˗bha ɛɛnˈˈ kö ˈkwa kë kwa ˗de ˈgü ˈyaa˗, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ? (2) Kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö za dɔ kwa ˗bha ˈwɔn yaa ˈö ˈkwa ˈˈkan ˗a ˗bha ˗a ˗wɔn ˈgü, ˈmën ˗dho kwa ˗takun?

¹⁸ ꞊Ya kë ꞊shiö kwa ˗kë kwa ˗de ˈgü ˈyaa˗, ˈö kwa zuʋ̈ga ˗yö za dɔ kwa ˗bha ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔn yaa kë. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈ ˗yö kwa ˗takun kö ˈwɔn yaa ˈkwa˗ ˗kë ˈkwa˗ dɔ, kö ˈkwa ˗dho ˗a kë ˈzü toŋtoŋdho. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˗gleŋ ˈsü ˈwɔn ˗nu  ˈwo zë kwa ˗gɔ ˗an ˗bha, kö ˈkwa ˗dho ˗an kë ˈzü. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗ ˈdhɛ ˗Gblüdë Davi ˗yö ˈwɔn yaa ˗kë, ˗a zuʋ̈ga ˗ya ˗takun kö ˗yö ˈgo ö ꞊sɔŋyaa ˈgü. ˈWɔn yaa ˈö˗ ˗kë, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˈyaa˗, ˈö ö ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈzü ˗dɛɛwo kö ˈö ˈwɔnman Zoova ˗ta. ˗Ya ˗pö Zoova «ˈˈgblü ˗yö ˗së [ˈö] mɛn ˗nu ˗bhawɔn to.»​—Psaume 51:1-19; 86:5; ˗bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 7 ˗bha.

¹⁹ ˈˈKɛɛ ˈwɔn yaa ˈö mɛn ö ꞊kwaa ˗a ˗zü ˈö˗ ˗dhɛ ˗ya ꞊gwëë, ˗a zuʋ̈ga ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö za dɔ ˗a ˗bha ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗A zuʋ̈ˈˈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö za dɔ ˗a ˗bha ꞊gbɔɔnsü, ˈö ˗kë ö ˗de ˈgü ˗bhaasü. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kë ü ˈka ˈˈdhʋ̈ ꞊shiö, ˗yö kë ˈü ˈˈɲaan ꞊dhɛ ꞊ya ö bo kë ˗sü ˈka ˈsaadhö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˈwɔn yaa ˈö bhë ü˗ ˗kë ü ˗de ˈˈɲaan ɛɛnˈˈ ü ˗de ˈti ˈka, Zoova ˗ya ü ˗bhawɔn ˈto ˈpapadhö, ˗ya ü ˗bha ˈwɔn yaa bho ö ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈. ˗Dhii ˗ya ˈgo ü ˗bha ˗a ˈwëëdhö. Bhi ꞊dede ˈü˗ ˈwɔn ˗dɔ ˈˈtʋ̈ŋ yö ˗a ˈgü ꞊dhɛ ü˗ ˗dhidhɛwɔn kë ˗ni ˈgü. Ü zuʋ̈ga  ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö za dɔ ü ˗bha ˗kplawo, ˈˈkɛɛ Biblö ˗ya ˗pö: ‹˗Zlan ˗yö ˈkpii˗ kwa zuëga ˗zë ˗ta.› (1 Zan 3:19, 20 ˗wo pö.) ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˗dhɔ waa˗ ˗bha mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto ˗sü ꞊faan ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈto ˗a ˈˈgbɩɩ˗ ˈka kwa zuʋ̈ˈˈ ˗bha za ˗dɔ kwa ˗bha ˗sü waa˗ ˈlëë˗ ˈö kwa ˈgü ˗an ˗ta. ˗Yö kë ü ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˗ya ü ˗bhawɔn ˈto. ˈKwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˗ya kwa ˗bhawɔn ˈto, kwa dua ˗mü kö kwa zuʋ̈ga ˗yö ˈwaannu, kö ˈkwa˗ ˗dhɔkë zuʋ̈gblüdhi ˈka.​—1 Kodhɛngtö 6:11; Eblö 10:22.

20, 21. (1) ˈSëëdhɛ ˗be ˈö yö, ˗yö ˗dho ü ˗takun ˗mën ˗bha? (2) ˗Potaadhe ˗mɛɛn ˈö Zoova ˗ya nu kwa ˗dhɛ? (3) ˗A ˗potaadhe ˈö bhë, kwa ˗dho ˈwɔn ˗nu kë ˗a ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

²⁰ ˈSëëdhɛ ˗be ˈö yö, ˗yö ˗dho ü ˗takun kö ˈü ü zuʋ̈ga dɔɔˈˈ, kö ˗yö ˗gleŋ ˗da ü ˗bha, kö ˗yö ö ˗zoto ˈü ˈˈpiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa˗ ˈgü yö ˗a ˈgü. ˗A ˈsëëdhɛ ˗be ˗dho ü ˗takun ˈzü kö ˈü Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˈwɔn suu ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈwɔn suu ˈˈoo ˗su ˈkwa ˗dho ˗a kë, ˗an ꞊gban ˈtɔŋ˗ ˈyaa ˈsëëdhɛ yö ˗a ˈgü. ‹Klito ˗bha ˈtɔng˗› ˈö ˗gban Biblö ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ta bhë, yö ˈnën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈. (Gadhatö 6:2) ˈKwa kë ˈwɔn ˈbha ˈgü, ˈpë ˈkwa ˗dho ˗a kë Biblö yö ˈti pö ˈgbaandhö, ˈkwaa ˗gban ˗a ˗ta kö ˈkwa ˈwɔn yaa kë. (2 Kodhɛngtö 4:1, 2; Eblö 4:13; 1 Piɛdhö 2:16) Kwa dua ˗mü ꞊ʒiaan kö ˈkwa kwa ˗bha ˗potaadhe ˈsü kö ˈkwa˗ ˗zɔn Zoova ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë.

²¹ Kö ˈkwa kwa ˗zota Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈgü, kö ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, kö kwa «ˈwɔn ˗së waa˗ ˈwɔn yaa ˗nu ˗bho ˈko ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yaki dɔ» ˗sü draanˈˈ ˗ni ˈgü ꞊nën bhë. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, Zoova ˗bha ˗zotadhe ˗dhö kë kwa ˗gɔ. (Eblö 5:14) ˗A ꞊trɔɔn ˈö ˈkwa ˗dho ˗a ꞊slɔɔ ˗a ˈgü ˈyö ˗tɔ, ˗yö ˗dho kwa zuʋ̈ga dɔɔˈˈ, kö ˗yö kwa ˗takun kö ˈkwa ˗da ʒiaan ˗së ˗ta, kö ˈkwa ˗klu ˗Zlan ˗dhɔ ˗bha ˗kplawo.