1. Njika bete̱medi ba ndutu jita la baboledi ba jemea ba Yehova ba malembe̱no̱ e?

O WASE ńe̱se̱, jita la baboledi ba Yehova ba malembe̱ bete̱medi ba ndutu na bena be mapungwe̱ mo̱nge̱le̱. Mo̱ we̱n nika o mwemba mo̱ngo̱ e? Bonasango bō̱ ba malembe̱ diboa la ngińa to̱ kwed’a ńandolo ńabu mō̱. Bape̱pe̱ ba malembe̱ sese ninde̱ne̱ ńa je̱ne̱ elong’abu ya mbia ewo̱ to̱ diko̱m la batabata di mese̱le̱ mbale̱. Bape̱pe̱ pe̱ ba mataka nde ońola soa la mińangadu, mpupe, mudika na nika. Ba bonasango na bonańango be̱se̱ ba be̱n ńo̱ng’a lo̱ko̱mea. Ne̱ni jeno̱ ná jongwane̱ babo̱ e?

2. Ońola nje ńamuloloma Paulo a tano̱ a be̱ne̱ ńo̱ng’a lo̱ko̱mea ponda iwo̱ e?

² Ńamuloloma Paulo a lembe̱ bete̱medi jita be we̱le̱ mo̱ be̱be̱ na kwedi jita la ngedi. (2 Kor. 11:23-28) Nde a ta pe̱ angame̱n lembe̱ ‘nge̱nge̱le̱ ni we̱le̱be̱ mo̱ o eyobo,’ ńena ni ta nde yen ebe si ja la bwam. (2 Kor. 12:7) A bo pe̱ ndutu niponda Demas, mwenj’ao ń’ebolo mō̱, asumwe̱no̱ na mo̱ ‘ebanja [Demas] a ta a to̱ndo̱ nin wase.’ (2 Tim. 4:10) Paulo a ta nde kriste̱n ńo̱kisabe̱ ni ta ni be̱ne̱ ngiń’a mulema na ńena ni ta ńongwane̱ bane̱ na sanga la mulema, nde ponda iwo̱ mulema mu ta be̱ mu bo̱bo̱ mo̱.​—Rom. 9:1, 2.

3. Ne̱ni Yehova a wanedino̱ Paulo lo̱ko̱mea na jembame̱ e?

³ Paulo a kusi lo̱ko̱mea na jembame̱ a tano̱ a pula. Ne̱ni e? Ye̱ke̱i te̱ Yehova a bolane̱ mudī mao musangi o jembe̱ mo̱. (2 Kor. 4:7; Fil. 4:13) Yehova a bolane̱ pe̱ yine̱ kriste̱n o lo̱ko̱ mo̱. Paulo a makwalea ońola bonasango ao bō̱ ka tongo a “lo̱ko̱mea” dinde̱ne̱. (Kol. 4:11) O muso̱ngi ma ba bena a tubino̱ mina o be̱n Aristarko, Tikiko na Marko.  Ban bembe̱ Paulo, bongwane̱ mo̱ o lembe̱. Njika bede̱mo bongwane̱ yin kriste̱n ilalo o be̱ ninka lo̱ko̱mea dinde̱ne̱ e? Ne̱ni jeno̱ ná di bupe̱ eyembilan abu ya bwam niponda jeno̱ keka lo̱ko̱ne̱ na jembane̱le̱ pe̱ mō̱ na nune̱ e?

4. Ne̱ni Aristarko a lee̱le̱no̱ ná e Paulo diko̱m la jemea e?

⁴ Aristarko, kriste̱n a Tesalonika ni ta o Makedonia, a lee̱le̱ ná e Paulo diko̱m la jemea. Bibe̱l e makwalea nde ońola Aristarko ka nged’a boso niponda Paulo a pe̱pe̱le̱no̱ Efeso o muyo̱mbo̱ mao mu londe̱ milalo m’ebol’ao ya muloloma. Niponda a tano̱ mwemba ma lo̱ndo̱ ma Paulo, Aristarko a ta a damabe̱le̱ na dimuti. (Bebolo 19:29) Bese̱le̱no̱ mo̱, a s’alo, ná a pawe̱ na mbeu a ńolo, nde a lee̱le̱ Paulo jemea, a benga ja na mo̱. Myo̱di to̱ mininga ombusa ponda, o Grikia, Aristarko a ta te̱ nde o mbasanedi ma Paulo, to̱ná basingedi ba tano̱ ba wasa bwa Paulo. (Bebolo 20:2-4) O lambo ka o 58 P.A. ponda Paulo a lomabe̱no̱ o Roma ka mot’a beboa, Aristarko a ta ala na mo̱ o di lo̱ndo̱ la bwaba, mwemba na mo̱ pe̱ nde bindino̱ o munja. (Bebolo 27:1, 2, 41) Ba tunge̱no̱ o Roma, e me̱ne̱ne̱ ná a tombise̱ son a ponda na Paulo o beboa. (Kol. 4:10) Di maso̱ṅtane̱ so̱ ne̱ni Paulo a kusino̱ jembame̱ na lo̱ko̱mea tongwea na ninka diko̱m la jemea!

5. Bupisane̱ Minia 17:17, ne̱ni jeno̱ ná di be̱ diko̱m la jemea e?

⁵ Ka Aristarko, je ná di be̱ yine̱ kriste̱n diko̱m la jemea tongwea na be̱ na bonasango na bonańango asu seto̱ buka te̱ o pond’a bwam nde na o pond’a “ndutu” pe̱. (Langa Minia 17:17.) To̱ mo̱me̱ne̱ ombusa ndut’abu, bonasango na bonańango asu ba be̱n te̱ nde ńo̱ng’a lo̱ko̱mea. Frances, * ńena kanse̱r e bono̱ bayedi bao babane̱ o pambo a ponda ńa myo̱di milalo, mo̱ ná: “Na mo̱nge̱le̱ ná di mataka pond’a bwaba ke̱ di kusi ndutu. Na masoma mako̱m ma jemea mena ma  si dimbedi ná na dia o ndutu, to̱ná bayedi bam ba wedino̱ yā son a pond’a bwaba.”

6. Nje di me̱nde̱no̱ bola yete̱na je jemea e?

⁶ Mako̱m ma jemea ma mabola pond’abu na ngud’abu o sue̱le̱ bonasango na bonańango abu. K’eyembilan, do̱kita di ta di kwalane̱ munasango mō̱ nu belabe̱ ná Peter ná a be̱n diboa di me̱nde̱ pomane̱ jamba nde di bwa pe̱ mo̱. Munj’ao Kathryn mo̱ ná: “Babaedi bō̱ o mwemba masu nde balane̱ biso̱ o do̱kita owe̱ni di so̱ino̱ diboa la Peter. Na babo̱ ba domse̱ dibokime̱ne̱ ná ba mongwane̱ biso̱ o lembe̱ be bete̱medi ba ndutu, be pe̱ na biso̱ ponda ye̱se̱ di be̱nno̱ ńo̱ng’abu.” E se̱ lo̱ko̱mea yeno̱ o be̱ne̱ mako̱m ma mbale̱ ma mongwane̱ biso̱ o lembe̱ ndut’asu e!

7-8. Bupisane̱ Kolose 4:7-9, ne̱ni Tikiko a lee̱le̱no̱ ná e diko̱m beno̱ ná ba lakisane̱ e?

⁷ Paulo a ta a lakisane̱ Tikiko, kriste̱n a jemea po̱ ńa Roma o Asia. (Bebolo 20:4) Lambo ka o 55 P.A., Paulo a ta a die̱le̱ ko̱te̱le̱ la njangi ońola kriste̱n a Yudea i kusi mbeu a ńolo, na mo̱ a baise̱ Tikiko ná ongwane̱ mo̱ o yen ebol’a mweńa. (2 Kor. 8:18-20) Ombusa ponda ke̱ ńamuloloma Paulo e o beboa o Roma ka nged’a boso, Tikiko nde a ta mo̱ mot’a mwe̱ndi. A tombe̱le̱ o myemba ma Asia me̱se̱ kalat’a Paulo na mye̱ndi mao ma lo̱ko̱mea.​—Kol. 4:7-9.

⁸ Tikiko a bengi be̱ ńamuloloma Paulo diko̱m eno̱ ná a lakisane̱. (Tito 3:12) O ni ponda, seto̱ kriste̱n ye̱se̱ nde ba wusano̱ lakisane̱ ka Tikiko. Lambo ka o 65 P.A., o ponda beboa bao be londe̱ beba, Paulo a tili ná bonasango jita ba Asia ba pawe̱ na mo̱, yen ebe ońolana ba ta ba bwa basingedi bo̱ngo̱. (2 Tim. 1:15) Nde, Paulo a ta a lakisane̱ Tikiko, a bata bola mo̱ m’bē̱ mupe̱pe̱. (2 Tim. 4:12) Ye̱ke̱i te̱ Paulo a ta muńe̱nge̱ o be̱ne̱ diko̱m la bwam ka Tikiko.

9. Ne̱ni jeno̱ ná jembilane̱ Tikiko e?

⁹ Je ná jembilane̱ Tikiko yete̱na je  diko̱m beno̱ ná ba lakisane̱. K’eyembilan, di kakane̱ te̱ bonasango na bonańango asu ná di mongwane̱ babo̱, di we̱ ná di londise̱ makakan masu. (Mat. 5:37; Lukas 16:10) Ba bena ba be̱n ńo̱ng’a jongwane̱ ba bi te̱ ná di me̱nde̱ jongwane̱ babo̱, nik’e malo̱ko̱ babo̱ jita. Munańango mō̱ a mateleye̱ ońola nje. Mo̱ ná: “O mabe̱ne̱ mulema mu sibi ebanja o bi ná nu ńena nu kakane̱ o jongwane̱ wa a me̱nde̱ londe̱ byala bao.”

10. Bupisane̱ Minia 18:24, o mbasanedi ma nja ba bena be o mitakisan to̱ o ndutu beno̱ ná ba kusa lo̱ko̱mea e?

¹⁰ O ponda ye̱se̱ ba bena be o mitakisan to̱ o ndutu ba makusa lo̱ko̱mea ke̱ ba kwalisane̱ diko̱m ba lakisanno̱. (Langa Minia 18:24.) Bijay ńena nu bo ndutu o je̱ne̱ mun’ao ńa mome a mapangabe̱ o mwemba, mo̱ ná: “Na ta na be̱ne̱ ńo̱ng’a langwea moto na lakisanno̱ ne̱ni na tano̱ na senga.” Karlos a ta a bo̱lo̱ne̱ eto̱t’ao a tano̱ a to̱ndo̱ o mwemba ońola diwuse̱ a po̱ngino̱. Mo̱ ná: “Na ta na be̱ne̱ ńo̱ng’a ‘mot’a mbaki’ ńena na wusano̱ kwalisane̱ na bo̱bise̱ la ńolo esibe̱ bwa bo̱ngo̱ ná a me̱nde̱ kaise̱ mba.” Karlos a so̱i ná batudu be nde yi ńai a bato, bongwane̱ mo̱ o buka mi mitakisan. A kusi pe̱ lo̱ko̱mea o bia ná batudu ba bi kombe̱ esoka, ba si me̱nde̱ sambwe̱le̱ nje a langwedino̱ babo̱.

11. Ne̱ni jeno̱ ná di be̱ mako̱m ma mbale̱ beno̱ ná ba lakisane̱ e?

¹¹ Ná di be̱ diko̱m la mbale̱ beno̱ ná ba lakisane̱, jangame̱n sa we̱lisane̱. Ponda mom’a Zhanna a dīno̱ mo̱, a kusi nde lo̱ko̱mea ponda a langwedino̱ mako̱m mao ma batabata ne̱ni a tano̱ a senga. Mo̱ ná: “Ba ta we̱lisane̱ o sengane̱ mba to̱ná yen ebe na tano̱ nde na timbise̱le̱ milemlem ma mambo mo̱ na mo̱.” Wa pe̱ we ná o be̱ diko̱m la bwam yete̱na we mubie̱ lambe̱ toi ńa bwam.

12. Nja nu ta Marko e, ne̱ni pe̱ a lee̱le̱no̱ ná a le̱le̱me̱ o bolea bane̱ e?

¹² Marko a ta nde kriste̱n a Bonayuda ni wu o Yerusalem. Eyab’ao Barnabas a ta nde ńamuloloma nu ta nu biane̱ bwam. (Kol. 4:10) E me̱ne̱ne̱ ná mbia ma Marko mu ta m’bwaṅ, nde Marko a si ta a we̱le̱ bema o epol’a boso o longe̱ lao. O longe̱ lao le̱se̱, Marko a lee̱le̱ ná a ta a le̱le̱me̱ o bolea bane̱. A ta pe̱ muńe̱nge̱ o bola nika. K’eyembilan, ngedi jita a boli ebolo mwemba na bamuloloma Paulo na Petro ke̱ be o londise̱ ebolo yena e ta e bakabe̱le̱ babo̱. Yen ebe Marko a ta ombwea ná ba be̱ne̱ nje ye babo̱ ńo̱ngi. (Bebolo 13:2-5; 1 Pet. 5:13) Paulo a kwaledi ońola Marko ka “mwemba [mao] m’ebolo [mō̱] ońola janea la Loba,” na ka mō̱ ńena nu sue̱le̱ mo̱.​—Kol. 4:10, 11.

13. Ne̱ni 2 Timoteo 4:11 e malee̱no̱ ná Paulo a ta muńe̱nge̱ n’ebol’a jemea ya Marko e?

¹³ Marko a timbi be̱ mō̱ ńa mako̱m ma batabata ma Paulo. K’eyembilan, ngedi nisukan Paulo a tano̱ o beboa o Roma, lambo ka o 65 P.A., nde a tilino̱ kalat’a Timoteo ńambusa. O ni kalati, Paulo a ta a baise̱ Timoteo ná a ye o Roma mwemba na Marko. (2 Tim. 4:11) Esibe̱ penda, Paulo a ta muńe̱nge̱ n’ebol’a jemea Marko a bolino̱ kwaṅ, ońola nika nde a baise̱no̱ ná a be̱ na mo̱ o ni pond’a ndutu. Marko ongwane̱ Paulo o mbadi jita, yen ebe a ta be̱ a wanea mo̱ da to̱ m’bo̱m ma kalati na tinte. E me̱ne̱ne̱ ná bwē ná jongwane̱ na jembame̱ Paulo a kusino̱ bongwane̱ mo̱ o lembe̱ mińa misukan ma longe̱ lao obiana a mabwabe̱.

14-15. Nje Mateo 7:12 e mokwe̱le̱no̱ biso̱ jombwea mambo jeno̱ ná di bola o wanea bane̱ jongwane̱ e?

 ¹⁴ Langa Mateo 7:12. E se̱ masoma di matimbise̱le̱no̱ ba bena ba masue̱le̱ biso̱ ke̱ je o tombise̱ pond’a bobe e! Ryan ńena nu bo̱lo̱ne̱ sango o aksidaṅ mo̱ ná: “Mambo jita di mabolano̱ buńa te̱ ma mabe̱ biso̱ ndutu o bola ke̱ di nitaka. Nika ńe lo̱ko̱mea dinde̱ne̱ ke̱ moto a wanedi biso̱ jongwane̱, to̱ di sala nde ne̱ni.”

¹⁵ Je te̱ jangwa o je̱ne̱ bete̱medi ba bonasango asu, je ná di so̱ mbadi jita ya jongwane̱ babo̱. K’eyembilan, munańango mō̱ a ta a no̱ngo̱ ngaban o jongwane̱ Peter na Kathryn di se̱le̱no̱ kwalea o walane̱ babo̱ o do̱kita ponda ye̱se̱. Kana ba si wusano̱ pe̱ duane̱ mutoa, nu munańango a ta a te̱se̱ mudango ná bonasango na bonańango ba we̱le̱ die̱le̱ babo̱. Mo̱ nika ńongwane̱ e? Kathryn mo̱ ná “Di sengi nde biana ba sumwane̱ biso̱ mūna ma bodilo o makata.” O si ye̱use̱ to̱ buńa lo̱ko̱mea weno̱ ná o wanea bane̱ tongwea na mambo o maboleano̱ babo̱, to̱ ma be̱ nde masadi.

16. Njika belēdi ba mweńa eyembilan a Marko ya wanea bane̱ lo̱ko̱mea e mokwe̱le̱no̱ biso̱ e?

¹⁶ Ye̱ke̱i te̱ mokwedi Marko ńena nu ta longe̱ o pond’a Yesu, a ta a walame̱ne̱ jita. A ta a be̱ne̱ m’bē̱ minde̱ne̱, o bata pe̱ ná a ta angame̱n tila kalat’a Myango ma Bwam ni bambe̱ dina lao. Nde, Marko a wasi ponda o lo̱ko̱ Paulo, Paulo a ta so̱ a bia ná e ná a baise̱ Marko jongwane̱. Angela ńena nu ta nu lembe̱ kwed’a njo ń’elong’ao ya mbia, a timbise̱le̱ masoma ońola ba bena ba ta ba le̱le̱me̱ o lo̱ko̱ mo̱. Mo̱ ná: “O masisea bonasango be̱be̱ na bo̱bise̱ la ńolo ke̱ ba lee̱le̱ ńo̱ngi o wana jongwane̱. Ba si mabwa maladi to̱ kiṅakiṅane̱ o jongwane̱.” Je ná di baise̱ na biso̱me̱ne̱ ná, ‘Mo̱ na biane̱ ka moto nu le̱le̱me̱ o bola mambo o wanea bonasango lo̱ko̱mea e?’

17. Ne̱ni byala ba 2 Korinto 1:3, 4 be matute̱le̱no̱ biso̱ o be̱ bane̱ lo̱ko̱mea e?

¹⁷ E titi ndutu o so̱ bonasango na bonańango bena ba be̱n ńo̱ng’a lo̱ko̱mea.  Je ná di lo̱ko̱ bane̱ na milemlem ma byala be membe̱, bena bape̱pe̱ ba bolane̱no̱ o lo̱ko̱ biso̱. Nino, munańango mō̱ nu bo̱lo̱ne̱ ńango ńa mbambe̱ mo̱ ná: “Yehova a mabolane̱ biso̱ o lo̱ko̱ bane̱, yete̱na jese̱le̱ ná a bolane̱ biso̱.” (Langa 2 Korinto 1:3, 4.) Frances di se̱le̱no̱ kwalea mo̱ ná: “Byala ba 2 Korinto 1:4 be mbale̱. Je ná di lo̱ko̱ bane̱ tongwea na lo̱ko̱mea di makusane̱no̱ bape̱pe̱.”

18. (a) Ońola nje bō̱ ba mabwano̱ bo̱ngo̱ o lo̱ko̱ bane̱ e? (b) Ne̱ni jeno̱ ná di we̱le̱ lo̱ko̱ bane̱ e? Bola eyembilan.

¹⁸ Jangame̱n wasa mbadi ya jongwane̱ bane̱ to̱ e be̱ nde ná di mabwa bo̱ngo̱. K’eyembilan, je ná di bwa bo̱ngo̱ ná di si me̱nde̱ bia nje kwala to̱ bola ońola moto ńe o bete̱medi ba ndutu. Mutudu mō̱ nu belabe̱ ná Paul a dia a mo̱nge̱le̱ miwe̱n bō̱ ba po̱ngino̱ o wanea mo̱ lo̱ko̱mea ombusa kwed’a sango. Mo̱ ná: “Ne ná na kwala ná e si ta babo̱ lambo di wam o po̱ kwalisane̱ mba. Ba si ta ba bia nje kwala. Nde na bwane̱ ńo̱ng’abu ńa lo̱ko̱ na sue̱le̱ pe̱ mba muńe̱nge̱.” Mulemlem pe̱ nde munasango mō̱ nu belabe̱ ná Tajon a kwalino̱ ombusa soa la mińangadu dinde̱ne̱ di kweledi babo̱, mo̱ ná: “Na mbale̱ na si mo̱nge̱le̱ pe̱ mye̱ndi mena bato ba lomedino̱ mba ombusa soa la mińangadu, nde na dia na mo̱nge̱le̱ ne̱ni bombwedino̱ ja lam la bwam.” Je ná di be̱ bane̱ lo̱ko̱mea yete̱na di lee̱le̱ ná di mombwea babo̱.

19. Ońola nje o no̱ngino̱ bedomsedi o be̱ bane̱ tongo a “lo̱ko̱mea” dinde̱ne̱ e?

¹⁹ Nika di nisiseano̱ o su la yen ebe̱yed’a mambo, bete̱medi ba nin wase be me̱nde̱ nde bata be̱ bobe, longe̱ pe̱ di benga be̱ ndutu. (2 Tim. 3:13) Kana di titino̱ ke̱nge̱nge̱ di mabengano̱ pe̱ po̱ngo̱ mawuse̱, di me̱nde̱ benga be̱ne̱ ńo̱ng’a lo̱ko̱mea. Lambo diwo̱ lena longwane̱ ńamuloloma Paulo o lembe̱ na be̱ pe̱ jemea nate̱na o su la longe̱ lao le nde ná a ta a kusane̱ bonasango lo̱ko̱mea. Di be̱ jemea ka Aristarko, diko̱m beno̱ ná ba lakisane̱ ka Tikiko, mō̱ nu le̱le̱me̱ o bolea bane̱ ka Marko. Di boli te̱ nika, di me̱nde̱ jongwane̱ bonasango na bonańango asu o benga bolea Yehova na jemea.​—1 Tes. 3:2, 3.