Nso ke Ikeme Ndikpep Nto Iban Emi Ẹdude ke Bible?

BRE

Se Bible Ọdọhọde

Mbụk ediwak iban emi ikemede ndikpep n̄kpọ nto ọdọn̄ọ ke Bible. (Rome 15:4; 2 Timothy 3:16, 17) Imọn̄ itịn̄ ekpri iban̄a ndusụk mmọ ke ibuotikọ emi. Ediwak mmọ ẹdi se ikpekpebede, ndusụk ẹdi se nnyịn mîkpekpebeke.—1 Corinth 10:11; Mme Hebrew 6:12.

Abigail

Abigail ekedi anie? Enye ekedi n̄wan imọ owo kiet emi ekekerede Nabal. Edi Nabal ama ọsọn̄ ido etieti. Abigail iketiehe nte ebe esie. Enye ama enyene eti ibuot onyụn̄ osụhọde idem. Enye ama eye uyai n̄ko onyụn̄ enyene nti edu emi Jehovah amade.—1 Samuel 25:3.

Nso ke enye akanam? Enye ama anam n̄kpọ ke ọniọn̄ ye eti ibuot mbak afanikọn̄ edisịm mbonufọk esie. Enye ye Nabal ebe esie ẹkedụn̄ ke itie emi David emi akanade akara Israel ke ini Edidem Saul akpade, ekefehede ekedịbe. Ini David ye mbonekọn̄ esie ẹkedịbede do, mmọ ikayakke mme inọ ẹyịp erọn̄ Nabal ndomokiet. Edi ini David ọdọn̄de mme owo ẹkeben̄e Nabal ekpri udia, Nabal ama esịn ndinọ, afiak ọsọn̄ọ David enyịn adian do. Esịt okpokobụbede David ikan̄! David ye mbonekọn̄ esie ẹma ẹdọn̄ idem ẹka ndiwot Nabal ye kpukpru irenowo ke ufọk esie.—1 Samuel 25:10-12, 22.

Ekedi Abigail okop se ebe esie anamde, enye adaha inikiet inikiet, atan̄ udia ọnọ mme asan̄autom esie ete ẹmen ẹsọk David ye mbonekọn̄ esie, ekem etiene mmọ ke edem man ekekpe David ubọk. (1 Samuel 25:14-19, 24-31) Ini David okụtde se enye ọkọnọde ẹsọk imọ, okụtde nte enye osụhọrede idem, onyụn̄ okopde nti ikọ emi enye eketịn̄de, David ama ada oro ọdiọn̄ọ ke Abasi ada mma oro akpan imọ ndiwot Nabal ye kpukpru irenowo ke ufọk esie. (1 Samuel 25:32, 33) Ke ekpri ini ama ekebe, Nabal ama akpa, David onyụn̄ emen Abigail ọdọ.—1 Samuel 25:37-41.

Nso ke ikeme ndikpep nto Abigail? Kpa ye emi Abigail ekeyede afiak oforo, enye ikatan̄ke idem. Enye ama aka ekekpe ubọk ke n̄kpọ emi enye mîkeduehe man emem odu. Enye ama enyene uko, anam n̄kpọ ke mbufiọk, onyụn̄ etịn̄ ikọ sụn̄sụn̄ tutu n̄kpọ emi akpakamande akamba mfịna ebịt.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Abigail, kot ibuotikọ emi “Enye Ama Enyene Eti Ibuot.”

Deborah

Deborah ekedi anie? Enye ekedi prọfet an̄wan ke Israel. Jehovah Abasi Israel ama ada enye eteme ikọt Esie se enye oyomde mmọ ẹnam. Nditọ Israel ẹkpenyene mfịna ke otu idemmọ, Abasi ama esinyụn̄ ada enye ebiere mfịna oro.—Judges 4:4, 5.

Nso ke enye akanam? Prọfet an̄wan oro ama an̄wam ikọt Abasi ke nsio nsio usụn̄, ifeheke ndịk ndomokiet. Jehovah ama ọdọn̄ enye ọkọdọhọ Barak atan̄ mbonekọn̄ Israel aka en̄wan ye mbon Canaan emi ẹkefịkde mmọ. (Judges 4:6, 7) Ini Barak ọkọdọhọde enye etiene imọ aka ekọn̄ oro, Deborah ama etiene aka, ifeheke ndịk.—Judges 4:8, 9.

Abasi ama anam nditọ Israel ẹkan mme asua mmọ ubọk odụk. Deborah ama etiene ewet ikwọ emi enye ye Barak ẹkekwọde ẹbụk se iketịbede ke ekọn̄ oro. Ke ikwọ oro, enye ama etịn̄ se n̄wan efen emi mîkefeheke ndịk akanamde man ẹkan mbon Canaan. N̄wan oro ekekere Jael.—Judges, ibuot 5.

Nso ke ikeme ndikpep nto Deborah? Deborah ama enyene uko, esinyụn̄ otụk idem anam n̄kpọ ọnọ mbon en̄wen. Enye ama esin̄wam mbon en̄wen ẹnam se Abasi amade. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹnam, enye ama esitoro mmọ.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Deborah, kot ibuotikọ emi “Ndaha Nda Nte Eka ke Israel.”

Delilah

Delilah ekedi anie? Enye ke Samson emi ekedide ebiereikpe ke Israel akama.—Judges 16:4, 5.

Nso ke enye akanam? Samson ke Abasi ekesida anyan̄a nditọ Israel osio ke ubọk mbon Philistia. Delilah ama aka ọkọbọ ikpọ mbon Philistia okụk man ada Samson ọnọ mmọ. Mbon Philistia ikekemeke ndimụm Samson sia Abasi ama ọnọ enye odudu utọ oro idụhe. (Judges 13:5) Oro akanam ikpọ owo mmọ ẹka ẹbịne Delilah ẹkedọhọ enye an̄wam mmimọ.

Mbon Philistia ẹma ẹnọ Delilah okụk ẹte an̄wam mmimọ odụn̄ọde ọdiọn̄ọ ebiet emi Samson adade utọ odudu oro. Delilah ama ọbọ okụk oro, onyụn̄ afịna Samson ediwak ini ete ọdọhọ imọ se inamde enye enyene odudu ntre. Utịt utịt, enye ama edidiọn̄ọ. (Judges 16:15-17) Enye ama emen se Samson eketịn̄de ọnọ enye ọkọdọhọ mbon Philistia. Mmọ ẹma ẹdi ẹdimụm Samson ẹkekọbi.—Judges 16:18-21.

Nso ke ikeme ndikpep nto Delilah? Abasi ada mbụk Delilah ọnọ nnyịn item. Idiọkitọn̄ okụk akanam Delilah akabade owo n̄kari, edi ibụk, onyụn̄ ada asan̄autom Jehovah Abasi ọnọ mme asua.

Esther

Esther ekedi anie? Enye ekedi owo Jew. Enye n̄ko ke Edidem Ahasuerus owo Persia ọkọdọ, anam akabade edi ọbọn̄ an̄wan.

Nso ke enye akanam? Esther ama ada odudu esie nte ọbọn̄ an̄wan anam n̄kpọ mbak owo idiwot mme Jew. Enye ama okop ke edidem esịn ubọk ke n̄wed emi ẹkenịmde usen emi ẹdiwotde kpukpru mme Jew ke ebiet emi mbon Persia ẹkarade. Haman emi ekedide udiana Edidem Ahasuerus akanam ẹnịm mbuka ibet oro. (Esther 3:13-15; 4:1, 5) Mordecai eyen eyeneka ete Esther ama an̄wam enye eketịn̄ se ikade iso ọnọ Edidem Ahasuerus ebe esie. Esther ama aka ọkọdọhọ edidem, kpa ye emi enye ọkọdiọn̄ọde ke n̄kpọ oro ekeme ndida imọ ibuot. (Esther 4:10-16; 7:1-10) Ahasuerus ama ayak Esther ye Mordecai ẹnịm ibet en̄wen emi ọkọnọde mme Jew unen ndin̄wana ye mme asua mmọ. Mme Jew ẹma ẹkan kpukpru mme asua mmọ.—Esther 8:5-11; 9:16, 17.

Nso ke ikeme ndikpep nto Esther? Esther ọbọn̄ an̄wan ama enen̄ede enyene uko, enen̄ede osụhọde idem, inyụn̄ idaha idem ke n̄kpọ ikan nte akpadade. (Psalm 31:24; Philippi 2:3) Kpa ye emi enye ekeyede onyụn̄ edide ọbọn̄ an̄wan, enye ama ọdọhọ mbon en̄wen ẹnọ imọ item ẹnyụn̄ ẹn̄wam imọ. Enye eketịn̄ ikọ ukpono ukpono ye ebe esie onyụn̄ ọdiọn̄ọ nte obonde ikọ, kpa ye oro enye ikefeheke owo ndomokiet enyịn. Ini ẹkeyomde ndiwot mme Jew, enye ama enyene uko anam mme owo ẹdiọn̄ọ ke imọ n̄ko idi eyen Jew.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Esther, kot mme ibuotikọ emi “Enye Ama An̄wana Ọnọ Ikọt Abasi,” ye “Enye Ama Enyene Ọniọn̄ ye Uko Onyụn̄ Awa Idem.”

Eve

Eve ekedi anie? Enye ekedi akpa an̄wan emi Abasi okobotde, enye onyụn̄ edi akpa an̄wan emi ẹsiakde ke Bible.

Nso ke enye akanam? Eve ama anam n̄kpọ emi Abasi akakpande enye, edi idịghe nte ke se Abasi akakpande enye ikan̄wan̄ake enye. Eve ye Adam ebe esie ẹma ẹfọn ẹma. Enye ama enyene ifụre ndimek se enye amade ndinam, onyụn̄ ekeme ndinyene nti edu nte ima ye ọniọn̄. (Genesis 1:27) Eve ama ọdiọn̄ọ ke enyene eto emi Abasi ọkọdọhọde Adam ke mmọ ẹkpedia mfri esie, ke mmọ ẹyekpa. Edi Satan ama abian̄a Eve yak enịm ke enye akpadia mfri eto oro, ke enye idikpaha. Satan ama akam anam enye enịm ke enye ọkpọsọn̄ ibuot ye Abasi, ke n̄kpọ edifọn enye ikan. Enye ama adia mfri oro, ekem anam ebe esie etiene adia.—Genesis 3:1-6; 1 Timothy 2:14.

Nso ke ikeme ndikpep nto Eve? Abasi ada mbụk Eve anam nnyịn ikụt ke enen̄ede ọdiọk nnyịn ndisitie n̄kere mban̄a ndiọi n̄kpọ. Se Abasi akakpande enye ama enen̄ede an̄wan̄a enye. Edi enye ama ayak se Abasi akakpande oro enen̄ede ọdọn̄ enye tutu enye akanam se Abasi ọkọdọhọde enye okûnam.—Genesis 3:6; 1 John 2:16.

Hannah

Hannah ekedi anie? Enye ekedi n̄wan Elkanah ye eka Samuel emi ekedide ọwọrọetop prọfet ke Israel eset.—1 Samuel 1:1, 2, 4-7.

Nso ke enye akanam? Ini Hannah mîkenyeneke eyen, enye ama atua eseme ọnọ Abasi. Ebe Hannah ọkọdọ iban iba. Peninnah an̄wan ufụp esie ama enyene nditọ, edi Hannah ama asan̄a ebịghi ikwe eyen iman. Peninnah ama asak enye unana eyen ikopke mbọm ndomokiet. Edi Hannah ama ọbọn̄ akam eseme idem ọnọ Abasi. Enye ama ọdọhọ Abasi ke edieke enye ọnọde imọ eyen erenowo, ke imọ iyemen eyen oro idi yak edidu anam n̄kpọ ọnọ Abasi ke tent utuakibuot emi nditọ Israel ẹkesituakde ibuot ẹnọ Abasi. Oro editie nte enye afiak ayak eyen oro ọnọ Abasi.—1 Samuel 1:11.

Abasi ama okop akam Hannah onyụn̄ anam enye aman Samuel. Hannah ama anam se enye ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ Abasi. Ini Samuel osụk edide ekpri eyen, enye ama emen Samuel aka tent utuakibuot yak okodu do anam n̄kpọ Abasi. (1 Samuel 1:27, 28) Kpukpru isua, enye ama esinam anana-ubọk kod emen ọsọk Samuel. Ekem Abasi ama anam Hannah aman nditọ ition efen—irenowo ita, iban iba.—1 Samuel 2:18-21.

Nso ke ikeme ndikpep nto Hannah? Nte Hannah ekesibọn̄de akam ke ofụri esịt akan̄wam enye ọyọ se ikọwọrọde enye. Ẹwet akam emi enye ọkọbọn̄de ọkọm Abasi ke 1 Samuel 2:1-10. Akam oro anam ikụt ke enye ama enen̄ede ọbuọt idem ye Abasi.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Hannah, kot ibuotikọ emi “Enye Ama An̄wan̄a Esịt Esie Ọnọ Abasi ke Akam.”
▸ Okpoyom ndidiọn̄ọ se ikanamde Abasi ayak ikọt esie ke eset ẹdọ uwak iban, kot ibuotikọ emi “Ndi Abasi Enyịme Udọ Uwak Iban?”

Jael

Jael ekedi anie? Enye ekedi n̄wan Heber. Heber ikedịghe eyen Israel. Jael ama enyene uko an̄wam ikọt Abasi.

Nso ke enye akanam? Ini Sisera etubom ekọn̄ mbon Canaan ekedide tent mme Jael, Jael ama anam n̄kpọ uko uko. Nditọ Israel ẹma ẹkan Sisera ke ekọn̄, Sisera ama onyụn̄ efehe oyom itie se edịbe ọduọk odudu. Jael ama ọdọhọ enye odụk edi tent mmimọ edidịbe ọduọk odudu. Ini enye osụk edede idap, Jael ama owot enye.—Judges 4:17-21.

Deborah ọkọdọhọ ke ‘Jehovah ediyak Sisera isịn n̄wan ke ubọk.’ Se Jael akanamde oro ama osu prọfesi emi Deborah eketịn̄de. (Judges 4:9) Se Jael akanamde oro ama anam ẹdọhọ ke enye ‘ọbọ itoro akan ke otu iban.’—Judges 5:24.

Nso ke ikeme ndikpep nto Jael? Jael ikebetke-bet ẹteme enye se enye akpanamde, enye ama onyụn̄ anam se akpanade enye anam uko uko. Mbụk Jael anam ikụt ke Jehovah ekeme ndinam se ededi etịbe man prọfesi osu.

Jezebel

Jezebel ekedi anie? Enye ekedi n̄wan Edidem Ahab emi akakarade Israel. Enye ikedịghe eyen Israel ikonyụn̄ ikponoke Jehovah; okokpono abasi mbon Canaan emi ekekerede Baal.

Nso ke enye akanam? Jezebel ọbọn̄ an̄wan eketie ukara ukara, ọsọn̄ esịt, onyụn̄ anam n̄kpọ afai afai. Enye ama anam mme owo ẹkpono Baal, ẹnyụn̄ ẹnam oburobụt idan̄ emi ẹkesinamde ẹma ẹtuak ibuot ẹnọ Baal. Enye ama odomo ndinam yak owo ndomokiet okûkpono Jehovah emi akam edide ata Abasi.—1 Ndidem 18:4, 13; 19:1-3.

Jezebel okpoyom n̄kpọ, enye ama esisu nsu onyụn̄ owot mme owo man enyene n̄kpọ oro. (1 Ndidem 21:8-16) Abasi ama ọdọhọ ke enye edikpa n̄kpa afai, ke owo idinyụn̄ ibụkke enye. Ama onyụn̄ etịbe ntre.—1 Ndidem 21:23; 2 Ndidem 9:10, 32-37.

Nso ke ikeme ndikpep nto Jezebel? Abasi ada mbụk Jezebel ọnọ nnyịn item. Jezebel ama eben̄e idem ndinam se ededi man enyene se enye oyomde, onyụn̄ ọdiọk idiọk tutu n̄wan akpanana iso o-bụt anam idiọkn̄kpọ, odu obukpo uwem, ikponoke mbon emi ẹdade usụn̄, edieke anamde n̄kpọ enye ikereke m̀mê n̄kpọ oro ọdiọk, ẹsikot utọ an̄wan oro Jezebel.

Leah

Leah ekedi anie? Enye ekedi akpa an̄wan Jacob, Rachel eyeneka esie edi ọyọhọ an̄wan iba.—Genesis 29:20-29.

Nso ke enye akanam? Ke otu nditọ irenowo 12 emi Jacob ekenyenede, Leah akaman 6. (Ruth 4:11) Rachel ke Jacob akaduak ndidọ, idịghe Leah. Edi ete mmọ ama emen Leah ọnọ Jacob utu ke Rachel. Jacob ekedikụt ke Laban ama ebre imọ n̄kari, enye ama obụp Laban m̀mê nso inam enye anam imọ utọ n̄kpọ oro. Laban ama ọdọhọ enye ke n̄kan̄ mmimọ, owo isibemke iso imen udun̄wan inọ ndọ ke ini owo mîdọhọ adiaha kan̄a. Ke urua kiet ama ekebe, Jacob ama ọdọ Rachel.—Genesis 29:26-28.

Jacob ama ama Rachel akan Leah. (Genesis 29:30) Oro ama anam Leah esịne ke ufọkndọ esie amia mbuba ye eyeneka esie man Jacob etiene ama enye. Abasi ama okụt nte eketiede Leah ke idem onyụn̄ anam enye aman nditọ itiaba—irenowo itiokiet, n̄wan kiet.—Genesis 29:31.

Nso ke ikeme ndikpep nto Leah? Kpa ye emi mfịna okodude ke ufọkndọ esie, Leah ama esibọn̄ akam ọnọ Abasi inyụn̄ iyakke mfịna oro anam enye etre ndikụt ubọk Abasi. (Genesis 29:32-35; 30:20) Ini oro, Abasi ama esiyak mme asan̄autom esie ẹdọ uwak iban. Edi mbụk Leah anam ikụt ke udọ uwak iban ifọnke. Abasi oyom erenowo ọdọ n̄wan kiet kpọt, n̄wan onyụn̄ ọdọ ebe kiet kpọt.—Matthew 19:4-6.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Leah, kot ibuotikọ emi “Nditọeka Oro Mîkokopke Inemesịt ‘Ẹkebọp Ufọk Israel.’ ”
▸ Okpoyom ndidiọn̄ọ se ikanamde Abasi ayak ikọt esie ẹdọ uwak iban ini oro, kot ibuotikọ emi “Ndi Abasi Enyịme Udọ Uwak Iban?”

Martha

Martha ekedi anie? Enye ekedi eyeneka Lazarus ye Mary. Mmọ mbita ẹkedụn̄ ke Bethany emi ekekperede Jerusalem.

Nso ke enye akanam? Martha ekedi ata ufan Jesus, Jesus ama onyụn̄ “ama Martha ye eyeneka esie an̄wan ye Lazarus.” (John 11:5) Martha ama esikama owo esen etieti. Ini kiet emi Jesus akakade ndise mmọ, Mary ama eketie akpan̄ utọn̄ okop se Jesus ekpepde, edi Martha okosụk anam ediwak utom ke ufọk. Martha ama ọkọtọt Mary ọnọ Jesus ete ke in̄wamke imọ. Jesus ama etịn̄ ikọ sụn̄sụn̄ ye Martha onyụn̄ an̄wam enye okụt se akpakanade enye anam.—Luke 10:38-42.

Ini Lazarus ọkọdọn̄ọde, Martha ye Mary ẹma ẹdọn̄ ẹkekot Jesus sia mmọ ẹma ẹnịm ke enye ekeme ndinam idem ọsọn̄ Lazarus eyeneka mmọ. (John 11:3, 21) Edi Lazarus ama akpa. Se Martha eketịn̄de ye Jesus ama owụt ke enye enịm ke mme owo ẹyeset nte Bible etịn̄de, onyụn̄ enịm ke Jesus ekeme ndinam eyeneka esie eset.—John 11:20-27.

Nso ke ikeme ndikpep nto Martha? Martha ama esikama owo esen tutu. Ẹkpenọ enye item, enye ama esisọp enyịme. N̄kpọ akpafịna enye, enye ama esisio etịn̄; enye ama onyụn̄ etịn̄ n̄kpọ emi owụtde ke enye ọbuọt idem ye Abasi.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Martha, kot ibuotikọ emi “Mmenịm.”

Mary (eka Jesus)

Mary ekedi anie? Enye ekedi eyen Jew, okonyụn̄ edi n̄kaiferi emi mîfiọkke erenowo ini enye amande Jesus. Enye okoyomo Eyen Abasi ke utịbe utịbe usụn̄.

Nso ke enye akanam? Mary ama osụhọde idem anam se Abasi okoyomde enye anam. Ini angel Abasi akade ọkọdọhọ enye ke enye ọmọn̄ oyomo idịbi onyụn̄ aman Messiah emi mme owo ẹketiede ẹbet ke anyan ini, ama enyene owo emi okoyomde ndidọ enye. Owo oro ekekere Joseph. (Luke 1:26-33) Kpa ye oro, Mary ama enyịme ndinam se Abasi okoyomde enye anam oro. Ke enye ama akaman Jesus ama, enye ama aman nditọ irenowo inan̄ ye nditọiban iba m̀mê akande oro ọnọ Joseph. Oro ọwọrọ ke Mary ikedịghe eyenan̄wan emi mîfiọkke erenowo ke nsinsi. (Matthew 13:55, 56) Kpa ye emi Abasi ọkọnọde Mary utom emi owo mînọhọ owo ndomokiet akpa, Mary ikoyomke ọkpọsọn̄ itoro ini Jesus okodude ke isọn̄, mme owo ikonyụn̄ idaha enye ke n̄kpọ ikaha. Okosụk edi kpa ntre idem ke ini enye etienede esịne ke esop Christian emi ẹketọn̄ọde obufa.

Nso ke ikeme ndikpep nto Mary? Mary ekedi ata owo Abasi. Ini Abasi ọnọde enye akamba utom, enye ama ọsọsọp enyịme. Mary ama ọdiọn̄ọ N̄wed Abasi etieti. Etie nte se Mary eketịn̄de ke Luke 1:46-55 ọdọn̄ọ ikọ nsio nsio itie N̄wed Abasi n̄kpọ nte 20.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Mary, kot ibuotikọ emi “Se Uwụtn̄kpọ Mary Ekemede Ndikpep Nnyịn.”

Mary (eyeneka Martha ye Lazarus)

Mary ekedi anie? Enye ekedi ata ufan Jesus. Lazarus ye Martha nditọeka esie ẹkedi mme ata ufan Jesus n̄ko.

Nso ke enye akanam? Ediwak ini, Mary ama esinam n̄kpọ emi owụtde ke enye idaha Jesus Eyen Abasi ibre mbre. Enye ndikọdọhọ Jesus ke ekpedi enye ama odu, ke Lazarus eyeneka imọ ikpakakpaha, ama owụt ke enye enyene mbuọtidem. Enye ama onyụn̄ odu ini Jesus anamde Lazarus eset. Ini Mary ekemekde ndikpan̄ utọn̄ n̄kop se Jesus ekekpepde utu ke nditiene Martha nnam n̄kpọ ke ufọk, Martha ama asua ọnọ Mary. Edi Jesus ama otoro Mary nte enye akayakde n̄kpọ Abasi edi akpa.—Luke 10:38-42.

Enyene ini emi Mary ekedepde “ọsọn̄urua edifuọn̄ aran” ediduọk Jesus ke ibuot ye ukot. Idịghe ekpri n̄kpọ ke Mary akanam oro ọnọ Jesus. (Matthew 26:6, 7) Mbon en̄wen emi ẹkedude ini Mary ọkọduọkde Jesus aran oro ẹkedọhọ ke enye ababaha okụk emi ẹkemende ẹdep aran oro. Edi Jesus ama ọdọhọ mmọ ẹkûfịna enye, onyụn̄ adian do ete: “Ebiet ekededi emi ẹdikwọrọde eti mbụk [Obio Ubọn̄ Abasi] emi ke ofụri ererimbot, ẹyetịn̄ n̄ko se n̄wan emi akanamde ndida nti enye.”—Matthew 24:14; 26:8-13.

Nso ke ikeme ndikpep nto Mary? Mary ama enen̄ede ọbuọt idem ke Abasi. N̄kpọ Abasi ekedi akpa ọnọ enye, idịghe mme n̄kpọ eken. Enye ama onyụn̄ osụhọde idem anam n̄kpọ emi owụtde ke enye okpono Jesus, kpa ye emi n̄kpọ oro akakpade enye ata ediwak okụk.

Mary Magdalene

Mary Magdalene ekedi anie? Enye ekedi ata eti mbet Jesus.

Nso ke enye akanam? Mary Magdalene ekesịne ke otu iban emi ẹkesitienede Jesus ye mme mbet esie ẹka nsio nsio itie. Enye ama ada okụk esie ese aban̄a mmọ. (Luke 8:1-3) Enye ama etiene Jesus tutu Jesus okụre utom emi enye ekedide ke isọn̄, ama onyụn̄ odu ini ẹkewotde Jesus. Enye ama esịne ke otu mbon emi ẹkebemde iso ẹkụt Jesus ini enye ekesetde.—John 20:11-18.

Nso ke ikeme ndikpep nto Mary Magdalene? Enye ama ada okụk esie an̄wam Jesus man Jesus ekeme ndise utom ukwọrọikọ esie nnam, aka iso edi mbet Jesus, inyụn̄ idaha n̄kpọ Abasi inam mbubru.

Miriam

Miriam ekedi anie? Enye ekedi eyeneka Moses ye Aaron. Enye edi akpa prọfet an̄wan ke Bible.

Nso ke enye akanam? Sia enye ekedide prọfet an̄wan, Abasi ama esidọn̄ enye ọdọhọ mme owo se imọ iyomde ẹnam. Utom emi enye akanamde ke Israel ama anam ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ enye, enye ama onyụn̄ etiene irenowo ọkwọ ikwọ edikan ke Abasi ama okosobo mbonekọn̄ Egypt ke Ididuot Inyan̄.—Exodus 15:1, 20, 21.

Ekem ko, Miriam ye Aaron ẹma ẹditịn̄ idiọk ikọ ye Moses. Etie nte ntan̄idem ye ufụp ẹkedi mfịna mmọ. Abasi “ke okokop,” enye ama onyụn̄ enen̄ede asua ọnọ Miriam ye Aaron. (Numbers 12:1-9) Ekem Abasi ama ọtọ Miriam akpamfia, sia etie nte enye ọkọtọn̄ọ n̄kpọ oro. Moses ama ekpe Abasi ubọk ọnọ enye, Abasi ama onyụn̄ anam udọn̄ọ oro okụre enye. Ẹma ẹsio Miriam ẹkenịm ke edem itienna nditọ Israel ke usen itiaba, ekem ẹma ẹyak enye afiak odụk.—Numbers 12:10-15.

Se ikụtde ke Bible owụt ke Miriam ikasuaha nte Abasi ekenen̄erede enye. Ke ediwak isua ama ekebe, Abasi ama eti nditọ Israel ete: “[Mma] ndọn̄ Moses ye Aaron ye Miriam ẹbem mbufo iso.” Se Abasi eketịn̄de oro owụt ke utom emi enye ọkọnọde Miriam ikedịghe ekpri utom.—Micah 6:4.

Nso ke ikeme ndikpep nto Miriam? Mbụk Miriam ekpep nnyịn ke ima itịn̄ ikọ ye eyenete, mîdịghe itịn̄ ikọ iban̄a enye, ke Jehovah ke okop. N̄kpọ efen emi ikpepde edi ke edieke iyomde ndinem Abasi esịt, ke ana ikpeme idem ye ntan̄idem ye ufụp sia edu iba emi ẹkeme ndinam ibiat mbon en̄wen enyịn̄.

Rachel

Rachel ekedi anie? Enye ekedi eyen Laban, afiak edi n̄wan ima Jacob.

Nso ke enye akanam? Enye ama ọdọ Jacob onyụn̄ aman nditọ irenowo iba ọnọ enye. Nditọ iba oro ẹma ẹdisịne ke otu irenowo 12 emi Jehovah akadade ọtọn̄ọ esien Israel 12. Ini Rachel okosụk ọbọkde erọn̄ ete esie ke enye okokụt Jacob ebe esie oro. (Genesis 29:9, 10) Enye ama enen̄ede “eye” akan Leah adiahaeka esie.—Genesis 29:17.

Jacob ama ama Rachel etieti onyụn̄ enyịme ndinam utom isua itiaba man ọdọ enye. (Genesis 29:18) Edi Laban ama osio n̄kari ebem iso emen Leah ọnọ Jacob ọdọ, ekem enye edinyịme Jacob ọdọ Rachel ndien.—Genesis 29:25-27.

Jacob ama ama Rachel ye nditọ esie mbiba akan nte enye akamade Leah ye nditọ emi enye akamande. (Genesis 37:3; 44:20, 27-29) Oro ama anam iban iba oro ẹdọn̄ọ ẹmia mbuba ke ufọkndọ mmọ.—Genesis 29:30; 30:1, 15.

Nso ke ikeme ndikpep nto Rachel? Ndusịghede ama okpon ke ufọkndọ Rachel etieti, edi enye ama aka iso ọyọ sia enye ama enịm ke Abasi oyokop akam imọ. (Genesis 30:22-24) Mbụk esie owụt ke udọ uwak iban esikama mfịna etieti. Se iketịbede inọ enye owụt ke Abasi ndikọdọhọ erenowo ọdọ n̄wan kiet kpọt esịne ifiọk.—Matthew 19:4-6.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Rachel, kot ibuotikọ emi “Nditọeka Oro Mîkokopke Inemesịt ‘Ẹkebọp Ufọk Israel.’ ”
▸ Okpoyom ndidiọn̄ọ se ikanamde Abasi ayak ikọt esie ẹdọ uwak iban ini oro, kot ibuotikọ emi “Ndi Abasi Enyịme Udọ Uwak Iban?”

Rahab

Rahab ekedi anie? Enye ekedi akpara emi okodụn̄de ke obio Jericho ke Canaan. Ekem enye ama ọtọn̄ọ ndikpono Jehovah Abasi.

Nso ke enye akanam? Rahab ama edịp nditọ Israel iba emi ẹkekade ndiyep Jericho. Enye akanam oro sia enye ama okop nte Jehovah Abasi Israel akanyan̄ade ikọt Esie ke Egypt, ekem afiak anyan̄a mmọ ini mme Amorite ẹkekade en̄wan ye mmọ.

Rahab ama an̄wam mbon uyep oro onyụn̄ ekpe mmọ ubọk ete mmọ ẹma ẹdi ndisobo Jericho, yak mmọ ẹnyan̄a imọ ye mbon ubon imọ. Mmọ ẹma ẹnyịme ndin̄wam, edi ẹma ẹtịn̄ kan̄a se enye edinamde mbemiso mmimọ in̄wam enye: Mmọ ẹkedọhọ enye okûtịn̄ se mmimọ ikedide ndinam ke Jericho unọ owo ndomokiet, yak enye ye mbon ubon esie ẹsịne ke ufọk esie ini mmimọ ididide en̄wan ye Jericho, yak enye onyụn̄ etebe ididuot urụk ke window esie man ẹda ẹdiọn̄ọ ke ufọk esie edi oro. Rahab ama anam kpukpru se ẹkedọhọde enye. Enye ye mbon ubon esie ẹma ẹbọhọ ini nditọ Israel ẹkekande Jericho.

Ekem ko, Rahab ama ọdọ eyen Israel onyụn̄ esịne ke otu mme eka eka Edidem David ye Jesus Christ.—Joshua 2:1-24; 6:25; Matthew 1:5, 6, 16.

Nso ke ikeme ndikpep nto Rahab? Se Bible etịn̄de aban̄a enye owụt ke enye ama enen̄ede enyene mbuọtidem. (Mme Hebrew 11:30, 31; James 2:25) Mbụk esie owụt ke Abasi isinamke asari, esifen ọnọ owo, onyụn̄ ọdiọn̄ mbon emi ẹbuọtde idem ye enye inamke n̄kpọ m̀mê owo oro oto m̀mọ̀n̄, m̀mê enye ekesitie didie.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Rahab, kot ibuotikọ emi ‘Ẹbat Enye ke Edinen ke Ntak Edinam Esie.’

Rebekah

Rebekah ekedi anie? Enye ekedi n̄wan Isaac, afiak edi eka Jacob ye Esau emi ẹkedide amanamba.

Nso ke enye akanam? Rebekah ama anam se Abasi okoyomde kpa ye emi mîkememke utom inọ enye ndinam. Ini enye osụk okoide mmọn̄ ke obube mmọn̄, ete kiet ama edidọhọ enye ọnọ imọ ekpri mmọn̄ in̄wọn̄. Rebekah ama ọsọsọp ọnọ enye, onyụn̄ ọdọhọ enye ke imọn̄ inọ kpukpru camel esie mmọn̄ ẹn̄wọn̄ n̄ko. (Genesis 24:15-20) Ete oro ekedi asan̄autom Abraham emi okotode ata anyan ebiet edi edem mmọ ndiyom n̄wan nnọ Isaac eyen Abraham. (Genesis 24:2-4) Enye ama onyụn̄ ọbọn̄ akam ọdọhọ Abasi ọdiọn̄ se imọ ikade ndinam oro. Enye okokụt nte Rebekah esịnde idem anam utọ ọkpọsọn̄ utom oro onyụn̄ akamade imọ esen, enye ama ada oro ọdiọn̄ọ ke Abasi ọbọrọ akam imọ, ke Rebekah ke Abasi oyom Isaac ọdọ.—Genesis 24:10-14, 21, 27.

Ke Rebekah ama okokop se ikadade ete oro idi edem mmọ, enye ama enyịme nditiene enye nnyọn̄ n̄kọdọ Isaac. (Genesis 24:57-59) Nte ini akakade, Rebekah ama aman amanamba emi ẹkedide irenowo. Abasi ama ọdọhọ enye ke kpa ye emi Esau ọkọsọn̄ọde Jacob, ke Esau edinam n̄kpọ inọ Jacob. (Genesis 25:23) Ini Isaac okoyomde ndidiọn̄ Esau ke ntak emi enye ekedide akpan, Rebekah ama anam n̄kpọ man ẹkabade ẹdiọn̄ Jacob, sia enye ama ọdiọn̄ọ ke Jacob ke Jehovah oyom ẹdiọn̄.—Genesis 27:1-17.

Nso ke ikeme ndikpep nto Rebekah? Rebekah ama osụhọde idem, esikama owo esen, inyụn̄ idịghe ifu. Mme edu oro ẹken̄wam enye edi eti an̄wan, eti eka, onyụn̄ ekeme ndikpono ata Abasi.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Rebekah, kot ibuotikọ emi “Nyetiene.”

Ruth

Ruth ekedi anie? Enye ekedi eyen Moab. Enye ama ọkpọn̄ idụt mmọ ye mme abasi mmọ okodụn̄ ke Israel okpono Jehovah.

Nso ke enye akanam? Ruth ama ama Naomi eka ebe esie ata ima. Naomi, ye ebe esie, ye nditọ mmọ irenowo iba ẹkeka ẹkedụn̄ ke Moab ini akan̄ okodude ke Israel. Aka ko, nditọ mmọ mbiba oro ẹma ẹdọ iban Moab; kiet ekekere Ruth, kiet ekere Orpah. Ekem ko, ebe Naomi ama akpa, nditọ mmọ irenowo iba ẹnyụn̄ ẹkpa, iban ita oro ẹkabade mme ebeakpa.

Ke akan̄ ama okokụre ke Israel, Naomi ama ebiere ndifiak nnyọn̄ do. Ruth ye Orpah ẹma ẹbiere nditiene enye nnyọn̄. Edi Naomi ama ọdọhọ mmọ ẹfiak ẹnyọn̄ ẹbịne mbon mmọ. Orpah ama ọnyọn̄ ebịne mbon mmọ. (Ruth 1:1-6, 15) Edi Ruth ikamaha ndinyọn̄ n̄kpọn̄ Naomi eka ebe esie. Enye ama ama Naomi, ama onyụn̄ oyom nditiene Naomi n̄kpono Jehovah Abasi emi Naomi ekesikponode.—Ruth 1:16, 17; 2:11.

Ke Ruth ye Naomi ẹma ẹkesịm Bethlehem obio mme Naomi, ikebịghike Ruth ama enyene eti enyịn̄ sia enye ekedi eti an̄wan eyen, ama esinyụn̄ esịn idem anam utom. Imọ owo kiet emi ekekerede Boaz ama enen̄ede ama se Ruth akanamde onyụn̄ esinam enye ye Naomi ẹnyene udia ẹdia. (Ruth 2:5-7, 20) Ekem Ruth ama edidọ Boaz onyụn̄ esịne ke otu mme eka eka Edidem David ye Jesus Christ.—Matthew 1:5, 6, 16.

Nso ke ikeme ndikpep nto Ruth? Ima emi Ruth akamade Naomi ye Jehovah akanam enye enyịme ndikpọn̄ idụt mmọ ye ubon mmọ. Idem ke ini enye ekenyenede ediwak mfịna, enye iketiehe ifu. Enye ama ama Abasi ye Naomi, inyụn̄ ikpọn̄ke mmọ.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Ruth, kot ibuotikọ emi “Nyaka Ebiet Eke Afo Edikade” ye “Ata Eti An̄wan.”

Sarah

Sarah ekedi anie? Enye ekedi n̄wan Abraham; enye okonyụn̄ aman Isaac.

Nso ke enye akanam? Sarah ye Abraham ebe esie ẹkedụn̄ ke Ur emi ekedide obio uforo, uwem ama onyụn̄ enem mmọ do. Edi enye ama ọkpọn̄ obio oro ke ntak emi enye ekenịmde se Abasi ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ Abraham ebe esie. Abasi ama ọdọhọ Abraham ọkpọn̄ Ur aka isọn̄ Canaan, ke imọ iyọdiọn̄ enye inyụn̄ inam enye edi akwa idụt. (Genesis 12:1-5) Etie nte Sarah ama ebe isua 60 ini mmọ ẹkekpọn̄de Ur. Ke ebiet emi mmọ ẹkewọrọde ẹka do, ekedi mfịn mmọ ẹwụk tent mi ẹdụn̄, n̄kpọn̄ ẹwụhọde ẹka ebiet efen.

Ndidi ẹdụn̄ mi mfịn, ẹdụn̄ ko n̄kpọn̄ ekeme ndikpekesịn Sarah ke fehesan̄. Edi enye ama ebere ye Abraham nte enye okosụk anamde se Jehovah ọkọdọhọde enye anam. (Genesis 12:10, 15) Sarah ama asan̄a ebịghi inyeneke eyen. Oro ama anam enye enen̄ede ofụhọ. Edi Abasi ama ọdọhọ ke imọ iyọdiọn̄ mfri Abraham. (Genesis 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Ekem Abasi ama ọn̄wọn̄ọ ke Sarah ayaman eyen ọnọ Abraham. Enye ama onyụn̄ aman eyen ke enye ama ọkọsọn̄ ebe isua uman eyen. Enye ekedi isua 90 ini enye amande eyen, ebe esie edi isua 100. (Genesis 17:17; 21:2-5) Mmọ ẹkesio eyen mmọ oro Isaac.

Nso ke ikeme ndikpep nto Sarah? Mbụk Sarah ekpep nnyịn ndinịm se ededi emi Abasi ọn̄wọn̄ọde ke imọ iyanam, ekpededi etie nnyịn nte utọ n̄kpọ oro ikemeke nditịbe! (Mme Hebrew 11:11) Nte enye okonyụn̄ anamde n̄kpọ ye ebe esie owụt ke ọfọn n̄wan esikpono ebe esie.—1 Peter 3:5, 6.

▸ Okpoyom ndinen̄ede ndiọn̄ọ n̄kpọ mban̄a Sarah, kot ibuotikọ emi “Afo Edi Ediye An̄wan” ye “Abasi Okokot Enye ‘Ọbọn̄-An̄wan.’ ”

Eyenan̄wan Shulam

Eyenan̄wan Shulam ekedi anie? Enye ekedi ediye n̄kaiferi kiet emi Bible mîsiakke enyịn̄, enye onyụn̄ edi akpan owo emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke n̄wed Ikwọ Solomon. Obio emi enye okotode ikedịghe akwa obio.

Nso ke enye akanam? Enyene akparawa kiet emi ekedide ọbọkufene, emi eyenan̄wan Shulam oro akamade. Enye ikonyụn̄ imaha ndikpọn̄ akparawa oro n̄kama owo efen. (Ikwọ Solomon 2:16) Eyenan̄wan oro ama eye uyai utọ oro idụhe. Uyai oro okonyụn̄ anam enye odụk Edidem Solomon enyịn. Solomon ama enyene n̄kpọ etieti onyụn̄ odomo nte enye ekekeme ndinam eyenan̄wan oro ama imọ. (Ikwọ Solomon 7:6) Mme owo ẹma ẹkpak enye ẹte enyịme Solomon ndọ, edi enye ama esịn. Ọbọkufene emi mîkenyeneke n̄kpọ do ke enye akama, ikonyụn̄ ikpọn̄ke enye.—Ikwọ Solomon 3:5; 7:10; 8:6.

Nso ke ikeme ndikpep nto eyenan̄wan Shulam? Enye ikatan̄ke idem kpa ye emi enye ekeyede, mme owo ẹkenyụn̄ ẹtorode enye etieti. Enye ikayakke se mme ubọkn̄ka esie ẹketịn̄de, m̀mê inyene ye uwọrọiso emi edidem ọkọdọhọde ke iyọnọ enye anam enye ọkpọn̄ ọbọkufene emi enye akamade. Enye ama omụm idem akama, inyụn̄ isabakede idem esie.

N̄wan Lot

N̄wan Lot ekedi anie? Bible itịn̄ke m̀mê enye ekekere didie. Onyụn̄ ọdọhọ ke enye ama enyene nditọiban iba, n̄ko ke enye, ye ebe esie, ye nditọ oro ẹkedụn̄ ke Sodom.—Genesis 19:1, 15.

Nso ke enye akanam? Enye ama anam n̄kpọ emi Abasi ọkọdọhọde enye okûnam. Abasi ama ebiere ndisobo Sodom ye mme obio eken emi ẹkekperede enye ke ntak oburobụt idan̄ emi mmọ ẹkesinamde. Lot emi ekedide edinen owo okodụn̄ ke Sodom ye ubon esie. Sia Abasi akamade mmọ, enye ama ọdọn̄ angel iba ẹkemen mmọ ẹwọrọ do ẹka ebiet emi n̄kpọ mîdinamke mmọ.—Genesis 18:20; 19:1, 12, 13.

Mme angel oro ẹma ẹdọhọ Lot ye mbon ubon esie ẹfehe ẹwọrọ ke obio oro, ẹkûnyụn̄ ẹse edem mbak mmọ ẹdikpan̄a. (Genesis 19:17) Edi n̄wan Lot ama “ọtọn̄ọ ndiwọn̄ọde enyịn nse edem, onyụn̄ akabade adaha inụn̄.”—Genesis 19:26.

Nso ke ikeme ndikpep nto n̄wan Lot? Mbụk esie owụt ke ọdiọk etieti owo ndima inyene tutu oro anam enye akanam n̄kpọ emi Abasi akpande. Jesus akada mbụk esie odụri mme owo utọn̄ ini enye ọdọhọde: “Mbufo ẹti n̄wan Lot.”—Luke 17:32.