• Ediwak ikpọ owo ẹma ẹsua Bible ẹnyụn̄ ẹyom ndisobo enye mfep, edi ikekemeke. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wed emi ẹkotde An Introduction to the Medieval Bible ọdọhọ ke eset, ẹkesida mbon oro ẹnyenede ẹnyụn̄ ẹkotde Bible ke usem mmọ nte mbon nsọn̄ibuot. Ẹma ẹkọbọ mbon emi ẹkekabarede Bible ẹsịn ke usem emi ediwak owo ẹdiọn̄ọde m̀mê emi ẹkedọhọde mme owo ẹsịn idem ẹkpep Bible. Ẹma ẹkam ẹwot ndusụk mmọ.

• Kpa ye oro ediwak owo ẹkesuade Bible, enye ke mme owo ẹsụk ẹnyene ẹkan. Ẹmịn̄ n̄kpọ nte idem Bible biliọn ition ke se ibede usem 2,800; ndusụk ẹdi ofụri Bible, ndusụk idịghe. Emi anam Bible enen̄ede okpụhọde ye mme n̄wed ifiọk ntaifiọk ye mme n̄wed eken emi owo mîsimịn̄ke awak, emi mîsinyụn̄ inyeneke ufọn ibịghi.

• Bible anam ẹka iso ndisem ndusụk usem oro ẹkekabarede enye ẹsịn. Bible emi Martin Luther akakabarede esịn ke usem German etiene anam usem oro etie nte etiede mfịn. Ẹdọhọ ke etie nte akpa Bible King James ọwọrọ etop akan ke otu kpukpru n̄wed Ikọmbakara oro ẹdude ke ererimbot.

• N̄wed emi ẹkotde The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible ọdọhọ ke mbon mbakara ẹda ndusụk ido mmọ ẹto Bible, ke ndusụk n̄kpọ emi mmọ ẹkpepde ke ufọkabasi mmọ, ndusụk n̄kpọ emi ẹdude ke n̄wed, ndise, ye ibet mmọ, ndusụk n̄kpọ ke ukara mmọ, ye ata ediwak n̄kpọ eken, ẹto Bible.

Se inemede mi ẹdi n̄kpọ ifan̄ kpọt emi anamde Bible okpụhọde ye n̄wed efen ekededi. Edi ntak emi Bible ọwọrọde etop ntem? Ntak emi mme owo ẹkenyụn̄ ẹsịnde idem ẹkabade ẹnyụn̄ ẹkpep Bible kpa ye oro ẹkeyomde ndiwot mmọ? Se ndusụk ntak mi: Bible ekpep nnyịn nte ikpodude eti uwem ye se ikpanamde man idi ufan Abasi. Bible anam nnyịn ifiọk ntak emi ibọde ufen. Se ifọnde ikan edi ke enye etịn̄ ke mfịna emi eyetre onyụn̄ etịn̄ nte enye edisan̄ade itre.

Idiọkke ndika n̄wed. Edi n̄wedmbụk n̄kpọntịbe Canada emi ẹkotde Ottawa Citizen ọdọhọ ke ‘ndika n̄wed n̄kọbọ ikpọ n̄weditoro iwọrọke ke owo ọyọfiọk ndidu eti uwem.’ Ndụn̄ọde oro itieutom emi ẹkotde Edelman ẹkenamde owụt ke ediwak mbon emi ẹkekade n̄wed ẹkebọ ikpọ n̄weditoro, utọ nte, ikpọ mbon mbubehe ye ikpọ mbon ukara ẹsibre n̄kari, ẹtụk owo, ẹnyụn̄ ẹyịp inọ, ndien emi anam mme owo ẹkûbuọt idem aba ye mmọ.

Bible ekpep nnyịn nte ikpodude eti uwem ye se ikpanamde man idi ufan Abasi. Enye anam nnyịn ifiọk “edinen ido ye edinen ikpe ye se inende, kpa ofụri se ifọnde.” (Mme N̄ke 2:9) Ke uwụtn̄kpọ, Stephen * ekedi isua 23 ke ini enye okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Poland. Enye ama ọtọn̄ọ ndikpep Bible do onyụn̄ ama se enye ekekpepde. Enye ekewet ete, “Idahaemi, mmedifiọk nte eyen okpokponode ete ye eka esie. Mmonyụn̄ n̄kpep ndisimụm idem n̄kama, akpan akpan ke ini owo anamde se iyatde mi.”—Ephesus 4:31; 6:2.

Itien̄wed emi akan̄wamde Stephen edi Mme N̄ke 19:11 emi ọdọhọde ete: “Ikike owo iyakke enye ọsọp iyatesịt, onyụn̄ eye enye ndifen ndudue.” Idahaemi, edieke owo anamde se iyatde Stephen, enye esitie ekere se ikpanamde owo oro anam n̄kpọ ntre onyụn̄ ekere itie N̄wed Abasi emi ekemede ndin̄wam enye. Enye ọdọhọ ete: “Mmọfiọk ke idụhe n̄wed emi ọfọnde nte Bible.”

Maria edi Ntiense Jehovah, ndien mma kiet emi mîkamaha Mme Ntiense ama osụn̄i Maria ke eferife. Edi Maria ama ebe aka uwa esie, isioroke enye uyo. Esịt ama afịna  mma oro, ntre enye ama oyom ndifiak n̄kụt Mme Ntiense Jehovah. Ke n̄kpọ nte ọfiọn̄ kiet ama ekebe, enye ama afiak okụt Maria. Enye ama afat Maria onyụn̄ ekpe enye ubọk. Enye ama edifiọk ke se Maria ekekpepde ke Bible akanam enye anam n̄kpọ ntre. Nso iketịbe ke oro ebede? Mma oro mîkesimaha Mme Ntiense do ye owo ition ke ubon esie ẹma ẹtọn̄ọ ndikpep Bible ye Mme Ntiense Jehovah.

Jesus Christ ọkọdọhọ ke “mme utom ọniọn̄ ẹwụt ke ọniọn̄ enen.” (Matthew 11:19) Mme item Bible ẹsin̄wam owo kpukpru ini. Mmọ ẹsinam idu eti uwem, ẹnam “ọkọi edi ọniọn̄,” “ẹdat owo esịt,” ẹnyụn̄ ẹnam nnyịn ifiọk nte ikpodude uwem ye nte ikpokponode Abasi.—Psalm 19:7, 8.

Ke ini idiọk udọn̄ọ odụkde obio, ntaifiọk ẹsidomo ndifiọk se idade udọn̄ọ oro idi. Ukem se nnyịn ikemede ndinam edi oro man ifiọk ntak emi nnyịn ibọde ufen. Bible enen̄ede an̄wam nnyịn ifiọk emi, sia enye etịn̄ nte mfịna ubonowo ọkọtọn̄ọde.

N̄wed Genesis owụt ke mfịna ubonowo ọkọtọn̄ọ ke ini Adam ye Eve ẹkesọn̄de ibuot ye Abasi. Mmọ ẹma ẹmek ndibiere se ifọnde ye se idiọkde nnọ idemmọ, utu ke ndiyak Andibot mmọ ebiere ọnọ mmọ. (Genesis 3:1-7) Toto ke ini oro, ediwak owo ẹtiene idiọk uwụtn̄kpọ mmọ, ndien emi anam mme owo ẹkûnyene emem ye ifụre, ẹkûnyụn̄ ẹkpere Abasi. Utu ke oro, ndutịme, ufịk, ye idiọk ido ẹyọyọhọ ererimbot. (Ecclesiastes 8:9) Bible ọdọhọ ke ‘isịneke owo ke ubọk ndinen̄ede ikpatisan̄ esiemmọ.’ (Jeremiah 10:23) Abasi ọmọn̄ osobo kpukpru mbon oro ẹsọn̄de ibuot ye enye efep ke mîbịghike.

Bible ọdọhọ ke Abasi ama mbon oro ẹnamde se enye ọdọhọde, ntak edi oro enye mîdiyakke idiọkido ye ufen ẹdu ke nsinsi. Ndiọi owo ẹyebọ utịp utom mmọ. (Mme N̄ke 1:30, 31) Edi “mbon nsụkidem ẹyeda isọn̄ ẹnyene, ediwak emem oyonyụn̄ adat mmọ esịt.”—Psalm 37:11.

Abasi ayada “obio ubọn̄” esie anam emem odu ke isọn̄ emi, kpa nte enye ọn̄wọn̄ọde. (Luke 4:43) Obio Ubọn̄ oro ayakara ofụri isọn̄, ndien enye ke Abasi edida iwụt ke imọ inyene unen ndikara kpukpru owo. Jesus ama owụt ke Obio Ubọn̄ oro ayakara ofụri isọn̄ ke ini enye ọkọdọhọde ke akam ete: “Yak obio ubọn̄ fo edi. Yak uduak fo ada itie . . . ke isọn̄.”—Matthew 6:10.

Mbon oro Obio Ubọn̄ Abasi edikarade ẹyenam uduak Abasi, ẹnyụn̄ ẹnyịme ke Abasi emi okobotde mmimọ kpọt odot ndikara mmimọ. Udia-inọ, idiọkitọn̄, ubuene, asari, ye ekọn̄ ididụhe aba. Kpukpru owo ke ererimbot ẹyediana kiet, ukara kiet edinyụn̄ idu. Ndien kpukpru owo ẹdinyene ukem ibet emi owụtde nte ẹkpedude uwem ye nte ẹkpekponode Abasi.—Ediyarade 11:15.

Ndikpep n̄kpọ mban̄a Abasi ekeme ndinam nnyịn itiene idụk Obio Ubọn̄ oro. Akpa Timothy 2:3, 4 ọdọhọ ke ‘uduak Abasi edi yak kpukpru orụk owo ẹnyene edinyan̄a  ẹnyụn̄ ẹsịm nnennen ifiọk akpanikọ.’ Akpanikọ emi esịne se Bible ekpepde aban̄a Obio Ubọn̄ oro ye nte Abasi ediyomde ẹdu uwem do. Ukwọrọikọ oro Jesus Christ ọkọkwọrọde ke obot anam nnyịn ifiọk nte ẹdidude uwem ini oro. (Matthew, ibuot 5 esịm 7) Ke ini okotde Matthew ibuot 5 esịm 7, domo ndikere nte uwem editiede ke ini kpukpru owo ẹdinamde se Jesus eketịn̄de do.

Ndi akpana idem akpa nnyịn ndifiọk ke Bible ke mme owo ẹnyene ẹkan ke ererimbot? Ihih! Bible owụt ke Abasi ọkọnọ spirit esie ẹda ẹwet enye. Ndien ediwak owo ndinyene enye owụt ke Abasi oyom mme owo ke kpukpru obio ye usem ẹkpep n̄kpọ ẹban̄a imọ ẹnyụn̄ ẹtiene ẹdia ufọn Obio Ubọn̄ esie.—Utom 10:34, 35.