KE 2015, ẹma ẹnam ndụn̄ọde ye mbon emi ẹsinamde utom kpukpru usen. Mmọ ẹketo idụt itiaita. Ediwak mmọ ẹkedọhọ ke esisọn̄ mmimọ ndinam ediwak utom oro inyenede ke itieutom ye ke ufọk. Se inamde etie ntem edi ke se ndusụk owo ẹnyenede ndinam ke itieutom ye ke ufọk awak akan nte ekesidide. Ndusụk owo ẹnyene ediwak n̄kpọ emi anade mmọ ẹda okụk ẹnam, ndusụk eteutom ẹnyụn̄ ẹyom mbonutom mmọ ẹnam utom ebịghi akan nte ẹkesinamde. Ke uwụtn̄kpọ, ke United States, mbon emi ẹsinamde utom kpukpru usen ẹdọhọ ke isinam utom hour 47 ke urua. N̄kpọ nte owo kiet ke otu kpukpru owo ition ẹkedọhọ ke isinam utom hour 60 m̀mê akande oro.

Ke ndụn̄ọde en̄wen emi ẹkenamde ke idụt 36, n̄kpọ nte owo kiet ke otu kpukpru owo inan̄ ẹkedọhọ ke esisụk etie mmimọ nte ke ini idụhe, idem ke ini iduọkde odudu. Esifịna nditọwọn̄ n̄ko edieke mmọ ẹnyenede ediwak n̄kpọ ndinam ke ekpri ibio ini.

Edieke isinyenede ediwak n̄kpọ ndinam kpukpru ini, edi ini idụhe ndinam mmọ, emi ekeme ndinam esịt etịmede nnyịn. Edi nso ke owo akpanam man esinyene ini ọnọ  idemesie kpa ye oro enye enyenede ediwak n̄kpọ ndinam? Didie ke se owo enịmde, se enye emekde, ye se enye oyomde ẹkeme ndinam enye ọfiọk se enye akpadade ini esie anam? Yak ibem iso ineme n̄kpọ inan̄ emi ẹsinamde ndusụk owo ẹnam utom ẹwot idem.

Ete kiet emi ekerede Gary ọdọhọ ete: “N̄kesinam utom usen itiaba ke urua sia n̄koyom nditọ mi ẹnyene mbufa n̄kpọ kpukpru ini. N̄koyom mmọ ẹnyene mme n̄kpọ oro ami mmen̄keyeneke.” Idiọkke mme ete ye eka ndinọ nditọ mmọ nti n̄kpọ, edi ọfọn mmọ ẹfiak ẹdụn̄ọde se mmọ ẹdade nte akpan n̄kpọ. Ndụn̄ọde oro ẹkenamde owụt ke ikpọ owo ye nditọwọn̄ emi ẹdade okụk ye inyene nte ebeiso n̄kpọ isikopke inemesịt, ikopke inem uwem, idem isinyụn̄ isọn̄ke mmọ nte mbon emi mîmaha okụk ntre.

Ndusụk ete ye eka emi ẹyomde nditọ mmọ ẹdi n̄kpọ ke ini iso ẹsiyom nditọ mmọ ẹsịn ibuot ẹsịn itọn̄ ẹnam se ededi oro mmọ ẹnyenede ndinam man mmọ ẹkpeforo. Mmọ ke idemmọ n̄ko isiduọkke odudu sia mmọ mîyomke nditọ mmọ ẹbọ ufen ke ini iso. N̄wed emi ẹkotde Putting Family First ọdọhọ ke kpa ye oro mme ete ye eka oro ẹyomde ufọn nditọ mmọ, ke mmọ ye nditọ mmọ isikopke inemesịt.

Nte mme anyamurua ẹsisuande etop n̄kpọurua mmọ esinam etie nte ke n̄kpọ ayatak owo ekededi oro mîdepke n̄kpọ oro. Magazine oro ẹkotde The Economist ọdọhọ ke nsio nsio n̄kpọ oro ẹsion̄ode ẹdi adia ini mme owo etieti sia mme owo ẹsibiat ekese ini ẹkere m̀mê ikpedep nso, m̀mê ikpese nso, m̀mê ikponyụn̄ idia nso, ke ekpri ini oro mmọ ẹnyenede.

Ke 1930, ataifiọk kiet ama ọdọhọ ke mbufa n̄kpọ emi ẹdision̄ode idi ayanam mme owo ẹnyene ini ẹduọk odudu utu ke ndinam utom kpukpru ini. Se enye eketịn̄de emi ikenenke. Elizabeth Kolbert emi esitienede ewet magazine oro ẹkotde New Yorker ọdọhọ ke utu ke mme owo ndibak nnyọn̄ utom n̄kọduọk odudu, ke mmọ ẹkam ẹsisịn idem ẹnam utom man ẹnyene okụk ẹdep mbufa n̄kpọ oro ẹsion̄ode ẹdi.

Ndusụk owo ẹsinam utom ediwak hour man ẹnem eteufọk mmọ esịt. Mbon en̄wen ke itieutom ẹkeme n̄ko ndinam esịt amia owo ufen edieke enye mîtieneke inam utom ediwak hour. Nsọn̄ọn̄kpọ esinyụn̄  anam mme owo ẹnam utom ediwak hour, mîdịghe ẹnyịme ndinam utom ini ekededi oro ẹkotde mmọ man ẹka iso ẹnyene se ẹdade ẹdu uwem.

Ekeme n̄ko ndidọn̄ mme ete ye eka ndinyene n̄kpọ nte mme ubon eken. Edieke mmọ mînyeneke, mmọ ẹkeme ndikere ke mmimọ inọhọ nditọ mmimọ kpukpru se mmọ ẹyomde.

Tim emi odụn̄de ke United States ọdọhọ ete: “Mma nnen̄ede mma utom mi, ndien mma nsisịn idem nnam utom. N̄koyom mme owo ẹkpono mi.”

Ukem nte Tim, ediwak owo ẹkere ke ndisịn idem nnam utom esinam mmimọ inịm ke imetiene idi n̄kpọ. Elizabeth Kolbert ọdọhọ ke mbon oro ẹnamde nte imenyene ediwak n̄kpọ ndinam ke mme owo ẹsinen̄ede ẹkpono.

Bible ọdọhọ ke ọfọn isisịn idem inam utom. (Mme N̄ke 13:4) Edi enye idọhọke inam utom iwot idem. Ecclesiastes 4:6 ọdọhọ ete: “Esisịt nduọkodudu ọfọn akan ekese ọkpọsọn̄ utom ye edifehe mbịne ofụm.”

Ndisịn idem nnam utom nnyụn̄ nnyene ini nduọk odudu ayanam idem ọsọn̄ nnyịn onyụn̄ anam ikûtịmede esịt ukaha. Edi, ndi owo ekeme ndinyene ini nduọk odudu ke ererimbot emi? Ih, ekeme. Yak ineme n̄kpọ inan̄ emi ẹkemede ndin̄wam:

Idiọkke ndiyom ndinyene ekpri okụk. Edi okụk ifan̄ ke afo oyom? Okụk ifan̄ ke owo ekpenyene man ẹda enye ke n̄kpọ? Ndi okụk kpọt esinam owo edi n̄kpọ? Ti n̄ko ke ndiduọk odudu n̄kaha m̀mê ndibre mbre n̄kaha idiyakke owo enyene ini anam akpan n̄kpọ.

Tim emi iketịn̄de iban̄a ọdọhọ ete: “Ami ye n̄wan mi ima isụhọde itie ikere iban̄a uwem nnyịn inyụn̄ ikụt ke oyom ikpụhọde nte isidude uwem. Ima iwet nte ikodude uwem ye nte iyomde ndidu idahaemi. Ima ikụt mme n̄kpọ emi nnyịn mîkanamke ọfọn inyụn̄ ineme se idinamde idahaemi.”

Bible ọdọhọ nnyịn ikûnam kpukpru “se idọn̄de enyịn” nnyịn. (1 John 2:​15-17) Nte mme anam-mbubehe ẹsisuande etop n̄kpọurua mmọ ekeme ndinam owo anam utom okoneyo ye uwemeyo man enyene okụk edep mme n̄kpọ oro, mîdịghe man enyene okụk aka eti itie akadia uwem. Edi akpanikọ ke etop n̄kpọurua ọyọyọhọ kpukpru ebiet, edi idịghe kpukpru mmọ ẹbehe nnyịn. Ntre, kûse etop n̄kpọurua emi mîbeheke fi. Fiọk se enen̄erede oyom.

Ti n̄ko ke mme ufan fo ẹkeme ndinam edep mme n̄kpọ oro mûnen̄ekede uyom. Edieke okụtde ke mme ufan fo ẹnen̄ede ẹma inyene, mîdịghe ke mmọ ẹda okụk ke ata akpan n̄kpọ, ọkpọfọn oyom mme ufan emi mîdaha okụk ntre. Bible ọdọhọ ete: “Owo eke asan̄ade ye mbon ọniọn̄ eyenyene ọniọn̄.”​—Mme N̄ke 13:20.

Nam eteutom fo ọfiọk ibat hour emi edinamde utom ye se adade ke akpan n̄kpọ. Kûkere ke n̄kpọ ayabiara edieke mûkaha utom. N̄wed oro ẹkotde Work to Live ọdọhọ ete: “Mbon emi ẹsinamde utom ẹnyụn̄ ẹsiode ini ẹnịm ẹduọk odudu ke ufọk, mîdịghe ẹkade  ebiet en̄wen ẹkeduọk odudu ẹsikụt ke utom osụk akaka iso kpa ye oro mmimọ mîdụhe do.”

Gary emi iketịn̄de iban̄a ama enyene okụk, edi enye ama ebiere ke imọ idisinamke utom ediwak hour aba. Enye ọkọdọhọ ete: “Kpukpru nnyịn ke ubon ima ineme n̄kpọ emi inyụn̄ ibiere ke nnyịn idisibiatke okụk aba nte ikesibiatde. Ekem ima itọn̄ọ nditre ndidep mme n̄kpọ oro nnyịn mînen̄ekede iyom. Mma nnyụn̄ ndọhọ eteutom mi ke ndinamke utom aba kpukpru usen, ndien enye ama enyịme.”

Ana ebe ye n̄wan ẹnyene ini ẹnọ kiet eken, ete ye eka ẹnyụn̄ ẹnyene ini ẹdu ye nditọ mmọ. Ntre, kûyom nditie nte ubon eken oro ẹnamde utom okoneyo ye uwemeyo man ẹnyene okụk. Gary ọdọhọ ete: “Sio ini nịm duọk odudu, kûnyụn̄ unam mme n̄kpọ emi mînen̄ekede inyene ufọn.”

Ke ini ubon mbufo ẹdude kiet, ẹkûyak TV, fon, ye mme n̄kpọ ntre adian̄ade mbufo ọkpọn̄ kiet eken. Ẹtie kiet ẹdia udia ini kiet ke usen ke nsụhọde n̄kaha, ẹnyụn̄ ẹda ini oro ẹneme nneme. Edieke ete ye eka ẹnamde emi, nditọ mmọ ẹsinen̄ede ẹkop inemesịt ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọ n̄wed.

Ntre, bụp idemfo ete: ‘Nyom uwem mi etie didie? Nyom ubon mi ẹtie didie?’ Edieke oyomde ndinen̄ede n̄kop inemesịt, nam se Bible ọdọhọde.