1, 2. Nso ikanam ẹmụm Paul ye Silas ẹkọbi ke Philippi? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

N̄KPỌ nte ufọt okoneyo edi emi. Isụn̄utom iba, Paul ye Silas, ẹdu ke ata esịt esịt ufọk-n̄kpọkọbi ke Philippi. Ẹdọn̄ mmọ ukot ke ebuka, edem ke ayat mmọ ke ntak umia emi ẹkemiade mmọ. (Utom 16:​23, 24) Uwemeyo oro, mbon obio oro ẹma ẹdụri mmọ mbiba ẹka an̄waurua. Ndien esop ẹma ẹbono inikiet inikiet ẹkpe ikpe ẹnọ mmọ. Ẹma ẹwai mmọ ọfọn̄ ke idem ẹnyụn̄ ẹmia mmọ idiọk idiọk. (Utom 16:​16-22) Ata ukwan̄ikpe ekedi oro! Ikpakanaha mmọ ẹnam Paul emi ekedide eyen Rome utọ n̄kpọ oro. *

² Paul etie ke n̄kịmn̄kịm ufọk-n̄kpọkọbi oro ekere kpukpru se iketịbede usen oro. Enye ekere aban̄a mbon Philippi. Philippi ibietke-biet mme obio en̄wen emi Paul esikade sia synagogue mme Jew ndomokiet idụhe do. Mme Jew ẹsiwọwọrọ ẹkpọn̄ obio ẹka mbeninyan̄ ẹkekpono Abasi. (Utom 16:​13, 14) Ndi oro ọwọrọ ke iren Jew isịmke duop ke obio oro? Se inamde ibụp ntre edi ke akana ẹnyene ẹsịm irenowo duop  mbemiso ẹsiak synagogue. Mbon oro ẹdụn̄de ke Philippi ẹsinam inua ke idi nditọ Rome, ekpededi mmọ idịghe ata ata nditọ Rome. (Utom 16:21) Okûdi mmọ ẹkere ke Paul ye Silas emi ẹdide mme Jew, ikpekemeke-keme ndidi nditọ Rome? Nnyịn idiọn̄ọke m̀mê se mmọ ẹkerede edi oro, edi se idiọn̄ọde edi ke mmọ ẹfịk Paul ye Silas ẹmụm ẹtop ẹdọn̄ ke ufọk-n̄kpọkọbi.

3. Etie nte nso ikpakanam Paul ekere m̀mê nso inam ẹsịn imọ ke ufọk-n̄kpọkọbi, edi enye akanam n̄kpọ didie?

³ Anaedi Paul ekere n̄ko aban̄a mme n̄kpọ emi ẹketịbede ẹnọ enye ọfiọn̄ ifan̄ emi ẹbede. Enye okodu ke edem Inyan̄ Aegean ke Asia Minor. Ke ini enye okodude do, edisana spirit ikayakke enye ọkwọrọ ikọ ke ndusụk obio. Eketie nte n̄kpọ eke edisana spirit ọdọhọde enye aka ebiet en̄wen. (Utom 16:​6, 7) Ntak-a? Ẹma ẹnam enye ọdiọn̄ọ ntak ke n̄kukụt emi enye okokụtde ke Troas. Ẹkedọhọ enye ẹte: “Be di Macedonia din̄wam nnyịn.” Paul ikabiatke ini ndinam se ẹkedọhọde enye oro sia enye ama ọdiọn̄ọ ke uduak Abasi edi oro. (Kot Utom 16:​8-10.) Edi nso iketịbe ke oro ebede? Enye ndisesịm Macedonia, ẹmụm enye ẹkesịn ke ufọk-n̄kpọkọbi! Nso ikanam Jehovah ayak utọ n̄kpọ oro ọwọrọ Paul? Ini ewe ke ẹdisana enye iyak? Ekpededi Paul ama obụp idemesie utọ mbụme emi, enye ikayakke oro anam enye okûbuọt idem ye Jehovah okûnyụn̄ ukop inemesịt. Enye ye Silas ẹma ẹtọn̄ọ ndibọn̄ “akam ẹnyụn̄ ẹtoro Abasi ke ikwọ.” (Utom 16:25) Emem Abasi ama anam esịt ye ekikere ana mmọ sụn̄.

4, 5. (a) Nso ikeme ndinam etie nnyịn nte eketiede Paul? (b) Nso iketịbe emi Paul mîkekereke-kere?

⁴ Ukem nte Paul, ekeme ndidi enyene ini emi afo ọkọdọhọde Abasi eteme fi se akpanamde, onyụn̄ ekerede ke afo akanam se edisana spirit eketemede fi. Edi etise n̄kpọ isan̄ake nte afo ekekerede, utu ke oro, edidi afanikọn̄ enye emi ebe efen edi, mîdịghe afo edikụt ke oyom okpụhọde ediwak n̄kpọ ke uwem fo. (Eccl. 9:11) Oro ekeme ndinam fi ekere m̀mê nso inam Jehovah esiyak ndusụk n̄kpọ ẹtịbe. Ekpedi ntre, nso ikeme ndinam fi aka iso ọyọ onyụn̄ enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah? Ẹyak ifiak ineme se ikọwọrọde Paul ye Silas man ikụt ibọrọ mbụme emi.

⁵ Nte Paul ye Silas ẹsụk ẹkwọde ikwọ ke ufọk-n̄kpọkọbi, se mmọ mîkekereke etịbe. Akwa unyekisọn̄ etịbe inikiet inikiet. Kpukpru usụn̄ ufọk-n̄kpọkọbi ẹberede, n̄kpọkọbi ẹnyụn̄ ẹkpọhọde kpukpru mbon n̄kpọkọbi. Ke ini ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi okụtde se itịbede, enye oyom ndiwot idem, edi Paul iyakke. Ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi oro ye kpukpru mbonufọk esie ẹma ẹna baptism. Ke eyo esierede, mme ekpeikpe obio ẹsio mme andikpeme ẹdọn̄ ẹkesio Paul ye Silas ke ufọk-n̄kpọkọbi, ẹnyụn̄ ẹdọhọ mmọ ẹwọn̄ọ ẹnyọn̄ọ ke emem. Ke ini mme ekpeikpe obio ẹkopde ẹte Paul ye Silas ẹdi nditọ Rome, ye nte ke mmimọ imanam akwa ndudue, mmọ ẹdi ke idemmọ ndimen Paul ye Silas n̄wọrọ ke obio. Edi Paul ye Silas ẹdọhọ yak ibem iso ikọkọm Lydia emi anade baptism obufa. Mmọ ẹnyụn̄ ẹda ifet oro ẹsọn̄ọ nditọete idem. (Utom 16:​26-40) Omokụt nte n̄kpọ ọwọn̄ọrede obono inikiet inikiet!

6. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

⁶ Nso ke mbụk emi ekpep nnyịn? Jehovah ekeme ndinam se nnyịn  mîkekereke, ntre ufọn idụhe nditịmede esịt ke ini n̄kpọ etịbede. Se iketịbede oro ama anam Paul enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah. Se enye ekediwetde ọnọ nditọete ke Philippi aban̄a nte emem Abasi esinamde esịt ana nnyịn sụn̄ ke ini inyenede mfịna anam idiọn̄ọ emi. Ẹyak ineme se Paul ekewetde ke Philippi 4:​6, 7. (Kot.) Ekem iyeneme mme mbụk en̄wen ke Bible emi ẹwụtde nte Jehovah esinamde se owo mîkekereke. Iyeneme n̄ko nte “emem Abasi” ekemede ndin̄wam nnyịn ika iso iyọ inyụn̄ inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah.

7. Nso ke Paul akada leta esie ekpep nditọete ke Philippi, ndien nso ke leta esie ekpep nnyịn?

⁷ Ke ini nditọete ke Philippi ẹkekotde leta emi Paul ekewetde ọnọ mmọ, mmọ ẹma ẹti se ikọwọrọde enye ye nte Jehovah akanyan̄ade enye ke usụn̄ emi mmọ mîkekereke. Nso ke Paul akada leta esie ekpep mmọ? Enye ekekpep mmọ ke ikpanaha mmọ ẹtịmede esịt. Utu ke oro, ke akpana mmọ ẹsibọn̄ akam ẹyom emem Abasi. Edi kûfre ke ‘emem Abasi akan kpukpru ekikere.’ Nso ke emi ọwọrọ? Ẹkabade itien̄wed emi ke ndusụk Bible nte, emem Abasi “akan kpukpru se ikerede” m̀mê “akan kpukpru se iduakde ndinam.” Ikọ Paul ọkọwọrọ ke inyeneke se itiede nte “emem Abasi.” Ndusụk ini nnyịn isidiọn̄ọke se ikpanamde iban̄a mfịna nnyịn, edi Jehovah ọdiọn̄ọ. Enye ekeme ndinam se nnyịn mîkekereke.​—Kot 2 Peter 2:9.

8, 9. (a) Didie ke ukọbọ oro ẹkekọbọde Paul akan̄wam nditọete ke Philippi? (b) Nso ikanam nditọete ke Philippi ẹnen̄ede ẹnịm se Paul ekewetde ọnọ mmọ?

⁸ Se Paul ekewetde ama ọsọn̄ọ nditọete ke Philippi idem nte mmọ ẹketiede ẹkere se Jehovah akanamde ọnọ mmọ ke ufan̄ isua duop emi ẹkebede. Paul ama enen ndidọhọ ke emem Abasi ọyọdọn̄ mmọ esịt. Kpa ye oro Jehovah akayakde ẹkọbọ Paul ye Silas, oro ama anam ẹkeme ndida “ibet nnam eti mbụk ọsọn̄ọ ada.” (Phil. 1:7) Mme ekpeikpe obio oro ididehedei ikọbọ esop Christian oro ẹkesiakde obufa do aba. Ekeme ndidi se Paul akanamde ke ini ẹkesiode enye ke ufọk-n̄kpọkọbi akanam Luke ekeme ndidu ke Philippi ke Paul ye Silas ẹma ẹkenyọn̄. Luke ama odu do an̄wam mbufa mbet Christ oro.

⁹ Nditọete ke Philippi ẹma ẹfiọk ke Paul iketiehe-tie ikere se enye ekewetde ọnọ mmimọ, ke enye eketịn̄ se ikọwọrọde enye. Paul ama okụt ediwak afanikọn̄, edi enye ama owụt ke imenyene “emem Abasi.” Ẹkekọkọbi Paul ẹtem ke ufọk esie ke Rome ini enye ewetde mmọ leta oro. Kpa ye oro, enye ama osụk owụt ke “emem Abasi” odu ye imọ.​—Phil. 1:​12-14; 4:​7, 11, 22.

10, 11. Nso ke ikpanam ke ini esịt enen̄erede etịmede nnyịn, ndien nso ke Jehovah ekeme ndinam nnọ nnyịn?

¹⁰ Nso ikeme ndin̄wam nnyịn ikûtịmede esịt ke baba n̄kpọ kiet inyụn̄ inyene “emem Abasi”? Se Paul ekewetde ọnọ nditọete ke Philippi owụt ke akam edin̄wam nnyịn ikûtịmede esịt. Ntre ke ini esịt etịmerede nnyịn, ikpenyene ndida ini oro mbọn̄ akam nnọ Jehovah. (Kot 1 Peter 5:​6, 7.) Ke ini ọbọn̄de akam ọnọ Jehovah, nen̄ede nịm ke enye ayanam se eben̄ede enye sia enye ekere aban̄a fi. Siti ndikọm Jehovah ke se enye anamde ọnọ fi. Iyetetịm ibuọt idem ye enye ke ini itide ke enye ekeme “ndinam n̄kpọ etịm awak akan kpukpru se nnyịn iben̄ede m̀mê ikerede.” ​—Eph. 3:20.

¹¹ Idem ekeme ndikpa nnyịn ndikụt  se Jehovah anamde ọnọ nnyịn ukem nte akakpade Paul ye Silas ke Philippi. Ekeme ndidi se Jehovah edinamde inọ nnyịn ididịghe okop etop ọdọn̄ eyen nte eke Paul ye Silas, edi n̄kpọ ekededi oro enye anamde ọnọ nnyịn ọyọfọn ye nnyịn. (1 Cor. 10:13) Emi iwọrọke ke ana iwawan̄ ubọk itie ibet Jehovah ọkọk mfịna nnyịn. Ana inanam iwụt ke imenen̄ede iyom se iben̄ede enye. (Rome 12:11) Oro ayanam Jehovah ekeme ndidiọn̄ nnyịn. Ikpenyene ndisiti ke Jehovah ekeme ndinam n̄kan se iben̄ede enye m̀mê se ikekerede. Se enye esinamde edi oro ndusụk ini. Ẹyak ineme ndusụk mbụk Bible emi ẹdinamde itetịm inịm ke Jehovah ekeme ndinam se nnyịn mîkekereke nnọ nnyịn.

12. (a) Nso ke Edidem Hezekiah akanam ke ini Edidem Sennacherib ekedide en̄wan ye enye? (b) Nte Jehovah akasan̄ade anyan̄a ikọt esie ekpep nnyịn nso?

¹² Mme mbụk emi ẹwụtde nte Jehovah akanamde se owo mîkekereke ẹyọyọhọ Bible. Ke eyo Edidem Hezekiah, Edidem Sennacherib emi akakarade Assyria ama akan kpukpru mme obio Judah; Jerusalem kpọt ke enye mîkakanke. (2 Ndi. 18:​1-3, 13) Ekem enye ama aduak ndikakan Jerusalem n̄ko. Nso ke Edidem Hezekiah akanam? Enye ama ọbọn̄ akam ọnọ Jehovah onyụn̄ aka ebịne prọfet Isaiah ọkọdọhọ eteme imọ se ikpanamde. (2 Ndi. 19:​5, 15-20) Hezekiah ama owụt n̄ko ke imenyene eti ibuot ke enye ndikekpe se Sennacherib ọkọdọhọde enye ekpe. (2 Ndi. 18:​14, 15) Hezekiah ekekere ke mbon Assyria ẹyedikụk mmimọ ẹsịn ke anyan ini, ntre enye ama eben̄e idem. (2 Chron. 32:​2-4) Edi nso ikanyan̄a mmọ? Jehovah ama ọdọn̄ angel kiet okowot mbonekọn̄ Sennacherib 185,000 ke okoneyo kiet. Hezekiah ikekereke-kere ke se Jehovah edinamde edi oro!​—2 Ndi. 19:35.

13. (a) Se iketịbede inọ Joseph ekpep nnyịn nso? (b) Nso ke Sarah mîkekereke ke Jehovah akpanam ọnọ imọ?

¹³ Owo en̄wen emi Jehovah akanyan̄ade ke usụn̄ oro owo mîkekereke ekedi Joseph eyen Jacob. Ini Joseph esịnede ke ufọk-n̄kpọkọbi idakisọn̄ ke Egypt, ndi enye ama ekere ke imọ ikpedidi udiana andikara Egypt m̀mê ke imọ ke Jehovah edida inyan̄a ubon mmimọ ke ini akan̄? (Gen. 40:15; 41:​39-43; 50:20) Joseph ikekereke ke se Jehovah edinamde inọ imọ edi oro. N̄kọ emeti Sarah emi ekedide eka eteete Joseph? Ndi Sarah ama ekere ke Jehovah ayanam imọ iman eyen ke eyo usọn̄ utu ke ndimen eyen ofụn an̄wan imọ n̄kama nte eyen imọ? Sarah ikpekekereke-kere ke imọ ikpaman eyen.​—Gen. 21:​1-3, 6, 7.

14. Ikpenịm ke nso ke Jehovah ekeme ndinam nnọ nnyịn?

 ¹⁴ Nnyịn idorike enyịn Jehovah ndinam utịben̄kpọ man kpukpru mfịna nnyịn okụre mbemiso Obio Ubọn̄ esie edide, nnyịn ikponyụn̄ ikereke ke Jehovah ayanam utịben̄kpọ ke ntak nnyịn. Kpa ye oro, imọdiọn̄ọ ke Jehovah emi akanamde utịben̄kpọ ọnọ ikọt esie osụk edi Abasi nnyịn n̄ko. (Kot Isaiah 43:​10-13.) Nditi emi ayan̄wam nnyịn ibuọt idem ye Jehovah. Imọfiọk ke enye ekeme ndinam n̄kpọ ekededi man ikeme ndinam uduak esie. (2 Cor. 4:​7-9) Nso ke mbụk Hezekiah, Joseph, ye Sarah ẹkpep nnyịn? Mbụk mmọ ekpep nnyịn ke edieke ikade iso ibuọt idem ye Jehovah, ke enye ekeme ndin̄wam nnyịn ke ini isobode n̄kpọ ekededi oro etiede nte ọsọn̄ akan nnyịn.

15. Nso idin̄wam nnyịn ika iso inyene “emem Abasi,” ndien nso ke Abasi akanam man ikeme ndikpere enye?

¹⁵ Nso idin̄wam nnyịn ika iso inyene “emem Abasi” kpa ye oro afanikọn̄ esịmde nnyịn? Ana itetịm ikpere Jehovah Abasi nnyịn. Nnyịn ikpekemeke ndikpere Abasi ekpedi Jesus ikakpaha inọ nnyịn. Jehovah ndikọnọ Jesus edikpa ọnọ nnyịn edi utịben̄kpọ kiet emi enye anamde ọnọ nnyịn. Oro anam Jehovah ekeme ndifen idiọkn̄kpọ nnyịn, anam inyene esịt oro asanade inyụn̄ idi ufan esie.​—John 14:6; Jas. 4:8; 1 Pet. 3:21.

16. Nso ke “emem Abasi” edinam inọ nnyịn? Nọ uwụtn̄kpọ.

¹⁶ Nso ke “emem Abasi emi akande kpukpru ekikere” edinam inọ nnyịn? N̄wed Abasi ọdọhọ ke enye ‘eyekpeme esịt ye ekikere nnyịn ke Christ Jesus.’ (Phil. 4:7) Ikọ Bible oro ẹkabarede “eyekpeme” akada aban̄a mbonekọn̄ oro ẹkesikpemede obio ke eyo Bible. Mbonekọn̄ ẹma ẹsikpeme Philippi. Oro ama anam mme owo ẹside idap ẹma enyịn sia mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke mbonekọn̄ ke ẹkpeme mme inuaotop obio mmimọ. Kpasụk ntre, edieke inyenede “emem Abasi,” esịt ye ekikere nnyịn ayana sụn̄. Imọdiọn̄ọ ke Jehovah ekere aban̄a nnyịn onyụn̄ oyom n̄kpọ ọfọn nnyịn. (1 Pet. 5:10) Ndifiọk oro idiyakke itịmede esịt ikaha.

17. Nso idin̄wam nnyịn ikûtịmede esịt uban̄a se ikemede nditịbe nnọ nnyịn ke ini iso?

¹⁷ Ibịghike, akwa ukụt oro akanam owo ndomokiet mîkwe oyodu. Ke oro ebede, utọ ukụt oro ididụhe aba. (Matt. 24:​21, 22) Nnyịn ifiọkke se idiwọrọde nnyịn owo kiet kiet. Edi ufọn idụhe nditịmede esịt n̄kaha. Kpa ye oro nnyịn mîfiọkke kpukpru se Jehovah edinamde, imọfiọk utọ Abasi oro ikponode. Se enye akanamde ọnọ ikọt esie ke eset anam ifiọk ke n̄kpọ ndomokiet ikemeke ndikpan enye ndinam uduak esie, ndien ndusụk ini enye esinam ntre ke usụn̄ oro nnyịn mîkekereke. Ini ekededi oro Jehovah anamde se nnyịn mîkekereke, oro esinam inyene “emem Abasi emi akande kpukpru ekikere.”