1. Ndusụk irenowo ẹsinam n̄kpọ ye iban ye nditọ mmọ ẹtiene nso?

ẸKPEDỌHỌ ke owo edi ibuot, esin̄wan̄a fi didie? Ndusụk irenowo ẹsinam n̄kpọ ye iban ye nditọ mmọ ẹtiene nte ẹsinamde n̄kpọ ke edem mmọ m̀mê ke ubon mmọ. Sista Yanita emi odụn̄de ke Europe ọdọhọ ete: “Mbon n̄kan̄ emi ndụn̄de ẹnen̄ede ẹnịm ke irenowo ẹfọn ẹkan iban, ke akpana ẹda iban nte nditọufọk.” Brọda Luke emi odụn̄de ke United States ọdọhọ ete: “Ndusụk mme ete ẹsikpep nditọ mmọ irenowo ke se iban ẹtịn̄de inyeneke ufọn ndomokiet, ke ikpanaha irenowo ẹsikpan̄ utọn̄ ẹkop se ededi emi iban ẹtịn̄de.” Edi idịghe nte Jehovah oyomde irenowo ẹnam n̄kpọ ye iban mmọ edi oro. (Men Mark 7:13 domo.) Nso ikeme ndin̄wam erenowo edi eti ibuotufọk?

2. Nso ke akpana ibuotufọk ọdiọn̄ọ? Ntak akpanade enye ọdiọn̄ọ emi-e?

² Mbemiso owo edide eti ibuotufọk, ana enye ebem iso ọdiọn̄ọ se Jehovah oyomde enye anam. Ana enye ọdiọn̄ọ n̄ko ntak emi Jehovah ọnọde mbon en̄wen odudu yak ẹdi ibuot ẹnọ mbon en̄wen, ye nte enye ekemede ndikpebe Jehovah ye Jesus. Ntak emi ọfọnde erenowo ọdiọn̄ọ emi? Ntak edi ke Jehovah ọnọ mme ibuotufọk odudu, enye onyụn̄ oyom mmọ ẹda odudu mmọ ẹnam n̄kpọ ke ufọn mbon en̄wen.—Luke 12:48b.

3. Nso ke 1 Corinth 11:3 ekpep nnyịn aban̄a ndidi ibuot?

³ Kot 1 Corinth 11:3. Ufan̄ikọ emi etịn̄ aban̄a ndutịm emi Jehovah anamde ke ubon esie ke heaven ye ke isọn̄. Sia Jehovah edide ibuot, kpukpru owo ẹdu ke idak esie. Jehovah anam ndutịm man mbon en̄wen ẹdi ibuot. Oro ọwọrọ ke mmọ ẹnyene odudu ke idem mbon en̄wen, edi mmọ ẹyenyụn̄ ẹnam ibat ẹnọ Jehovah. (Rome 14:10; Eph. 3:14, 15) Jehovah ọnọ Jesus odudu ete edi ibuot esop, edi Jesus ayanam ibat ọnọ enye ke nte enye anamde n̄kpọ ye nnyịn. (1 Cor. 15:27)  Jehovah ọnọ ebe n̄ko odudu yak edi ibuot ọnọ n̄wan esie ye nditọ esie, edi enye ayanam ibat ọnọ Jehovah ye Jesus ke nte enye akamade n̄wan ye nditọ esie.—1 Pet. 3:7.

4. Nso ke Jehovah ye Jesus ẹnyene odudu ndinam?

⁴ Sia Jehovah edide Ibuot ọnọ ubon esie ke heaven ye ke isọn̄, enye enyene odudu nditịn̄ nte nditọ esie ẹkpedude uwem, nnyụn̄ ntụnọ mbon emi mîdụhe uwem nte enye ọdọhọde. (Isa. 33:22) Sia Jesus onyụn̄ edide ibuot esop Christian, enye n̄ko enyene unen nditịn̄ nte mme Christian ẹkpenamde n̄kpọ, nnyụn̄ ntụnọ mbon emi mîdụhe uwem nte enye ọdọhọde.—Gal. 6:2; Col. 1:18-20.

5. Nso odudu ke ibuotufọk emi edide Christian enyene, edi nso ke enye mînyeneke odudu ndinam?

⁵ Kpa nte Jehovah ye Jesus ẹnyenede unen ndinịm ibet nnọ mbon emi ẹdude ke idak mmọ, ibuotufọk emi edide Christian enyene odudu ndinịm ibet nnọ ubon esie. (Rome 7:2; Eph. 6:4) Kpa ye oro, odudu esie enyene adan̄a. Akpa, ana enye esinam se Bible etịn̄de enye ama oyom ndinịm ibet nnọ ubon esie. (N̄ke 3:5, 6) Ọyọhọ iba, ibuotufọk inyeneke odudu ndinịm ibet nnọ mbon emi mîdụhe ke ubon esie. (Rome 14:4) Ọyọhọ ita, nditọ esie ẹma ẹkpon ẹkpọn̄ ufọk, mmọ ẹyeka iso ẹkpono enye, edi idịghe enye edi ibuot ọnọ mmọ aba.—Matt. 19:5.

6. Ntak emi Jehovah ọnọde mbon en̄wen odudu yak ẹdi ibuot?

⁶ Jehovah ama ubon esie, oro anam enye ọnọ mbon en̄wen odudu yak ẹdi ibuot. Ata eti n̄kpọ ke enye anam oro ọnọ ubon esie. Enye oro anam emem odu ke ubon Jehovah, ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ ke nde ke nde. (1 Cor. 14:33, 40) Jehovah mîkpanamke ẹdiọn̄ọ mbon emi ẹdide ibuot ke ubon esie, n̄kpọ ọkpọtọ etịmede, inemesịt ikponyụn̄ idụhe. Ke uwụtn̄kpọ, owo ikpọdiọn̄ọke enye emi enyenede unen ndibiere n̄kpọ ye owo emi okpokụtde ete ke ẹnam se ẹbierede.

7. Ephesus 5:25, 28 ọdọhọ ke Jehovah oyom irenowo ẹnam n̄kpọ didie ye iban?

⁷ Ekpedi ọfọn nte Abasi ọnọde irenowo odudu ete ẹdi ibuotufọk, ntak emi ediwak iban ẹkerede ke mme ebe mmimọ ẹfefịk mmimọ, ẹnyụn̄ ẹkara mmimọ? Se inamde etie ntre edi ke ediwak irenowo inamke n̄kpọ ye mbon ubon mmọ nte Jehovah ọdọhọde ẹnam, ẹnam nte mbon obio mmọ ẹsinamde. Ekeme ndidi se isinamde ndusụk irenowo ẹfiomo iban mmọ edi ke mmọ ẹyom ndiwụt ke mmimọ idiaha ndisịme, m̀mê ke mmimọ idi “ọyọhọ erenowo.” Ebe ekeme ndikere ke imọ idikemeke ndinyịk n̄wan imọ ama imọ, edi ke iyanam enye ababak imọ. Enye ekeme ndinam n̄wan esie ababak enye man akara enye. * Irenowo emi ẹkerede n̄kpọ ntre ẹnyụn̄ ẹnamde n̄kpọ ntre inamke yak ọfọn. Mmọ ikponoke iban nte ẹkpekponode. Idịghe nte Jehovah oyomde ẹnam n̄kpọ ye iban edi oro.—Kot Ephesus 5:25, 28.

8. Nso ikeme ndin̄wam erenowo edi eti ibuotufọk?

⁸ Se ikemede ndin̄wam erenowo edi eti ibuotufọk edi enye ndida odudu esie nnam n̄kpọ ye mbon ubon esie nte Jehovah ye Jesus ẹdade odudu mmọ ẹnam n̄kpọ ye mbon emi ẹsịnede ke idak mmọ. Yak ise edu iba emi Jehovah ye Jesus ẹnyenede, inyụn̄ ise nte ibuotufọk ekemede ndiwụt ke imọ  imenyene mme edu iba emi ini enye anamde n̄kpọ ye n̄wan esie ye nditọ esie.

9. Didie ke Jehovah owụt ke imọ imosụhọde idem?

⁹ Nsụhọdeidem. Idụhe eke ọdiọn̄ọde n̄kpọ nte Jehovah, kpa ye oro, mme asan̄autom esie ẹma ẹnọ ekikere ke n̄kpọ, enye esikpan̄ utọn̄ okop. (Gen. 18:23, 24, 32) N̄kpọ ama odu se ẹnamde, enye esiyak mbon emi ẹdude ke idak esie ẹtịn̄ nte ẹkpenamde n̄kpọ oro. (1 Ndi. 22:19-22) Jehovah ọfọn ama, edi enye idorike enyịn ke nnyịn iyanam n̄kpọ nte mbon emi ẹfọnde ẹma idahaemi. Utu ke oro, enye esin̄wan̄wam mme asan̄autom esie emi mîfọnke ima ẹkeme ndinam n̄kpọ esie. (Ps. 113:6, 7) Bible akam ọdọhọ ke Jehovah edi “andin̄wam” mme asan̄autom esie. (Ps. 27:9; Heb. 13:6) Edidem David ọkọdọhọ ke mîkpedịghe emi Jehovah okosụhọrede idem, ke imọ ikpekemeke ndinam ikpọ n̄kpọ emi imọ ikanamde.—2 Sam. 22:36.

10. Didie ke Jesus okowụt ke imọ imosụhọde idem?

¹⁰ Yak ineme nte Jesus okosụhọrede idem. Kpa ye emi Jesus ekedide Ọbọn̄ ye Eteufọk mme mbet esie, enye ama eyet mmọ ukot. Nso idi ntak kiet emi akanamde Jehovah anam yak ẹwet se Jesus akanamde oro ẹsịn ke Bible? Imenịm ke enye akanam ẹwet man mme ibuotufọk, ye kpukpru nnyịn inyene owo se ikpep nsụhọdeidem ito. Jesus ke idemesie ọkọdọhọ ete: “N̄kenịm uwụtn̄kpọ nnọ mbufo, nte, kpa nte n̄kanamde ye mbufo, mbufo ẹkpenam kpa ntre.” (John 13:12-17) Kpa ye emi Jesus ekenen̄erede enyene odudu, enye ikesibetke-bet mbon en̄wen ẹnam n̄kpọ ẹnọ enye, enye ekesikam anam n̄kpọ ọnọ mbon en̄wen.—Matt. 20:28.

11. Didie ke ibuotufọk okpowụt ke imosụhọde idem nte Jehovah ye Jesus?

¹¹ Se ikpepde. Awawak n̄kpọ emi ẹkemede ndida ndiọn̄ọ ibuotufọk emi osụhọrede idem. N̄kpọ kiet edi ke enye idiyomke n̄wan esie ye nditọ esie ẹnam n̄kpọ nte mmọ ẹfọn ẹma. N̄wan esie ye nditọ esie ẹma ẹnọ ekikere ke n̄kpọ, enye esikpan̄ utọn̄, ọkpọkọm se mmọ ẹtịn̄de idụkke ye se enye ekekerede. Marley emi odụn̄de ke United States ọdọhọ ete: “Ndusụk ini, nte nyomde ẹnam n̄kpọ isidịghe nte ebe mi oyomde ẹnam. Edi mmọdiọn̄ọ ke enye okpono mi, inyụn̄ idaha mi ibre mbre, sia n̄kpọ okpodu se ẹnamde, enye esibụp mi nte ẹkpenamde n̄kpọ oro, onyụn̄ etịm ekere  se ntịn̄de oro mbemiso enye ebierede.” N̄kpọ efen edi ke ebe emi osụhọrede idem esinyịme ndinam n̄kpọ ke ufọk ọkpọkọm mbon edem mmọ ẹkere ke ndinam n̄kpọ ke ufọk edi utom iban. Edi enye emi ekeme ndisọn̄. Ntak idọhọde ntre? Sista Rachel ọdọhọ ete: “Ke ebiet emi ntode, ebe akpan̄wam n̄wan esie eyet usan, m̀mê ọkpọri isọn̄, mbọhọidụn̄ esie ye iman esie ẹyedọhọ m̀mê enye emi osụk edi erenowo. Mmọ ẹdikere ke n̄wan esie akakara enye.” Ekpedi ediwak owo ke edem mbufo ẹsikere n̄kpọ ntre, ti ke Jesus ekeyet mbet esie ukot kpa ye emi ẹkesidade nte ke ofụn ekpeyet owo ukot. Se ibehede eti ibuotufọk edi enye ndinam esịt enem n̄wan ye nditọ esie, idịghe ndinam mme owo ẹkere ke imọ imedi n̄kpọ. Nso edu en̄wen ke eti ibuotufọk ekpenyene adian ye nsụhọdeidem?

12. Nso ke ima anam Jehovah ye Jesus ẹnam?

¹² Ima. Ima esinam Jehovah anam kpukpru se enye anamde. (1 John 4:7, 8) Enye ndinọ nnyịn Bible, nnyụn̄ nnam nnyịn idu ke esop esie anam ikụt ke enye ama nnyịn onyụn̄ oyom nnyịn idi ufan esie. Enye ndidọhọ nnyịn ke imọ imama nnyịn anam esịt ana nnyịn sụn̄. Nso kaban̄a se idade idu uwem? Jehovah “[ọnọ] nnyịn kpukpru n̄kpọ uwak uwak ete ida ikop inemesịt.” (1 Tim. 6:17) Ima inam n̄kpọ idue, enye esinen̄ede nnyịn, edi enye isitreke ndima nnyịn. Ima akanam Jehovah ayak Jesus edikpa afak nnyịn. Jesus ama onyụn̄ enen̄ede ama nnyịn, oro akanam enye edikpa ke ibuot nnyịn. (John 3:16; 15:13) Idụhe n̄kpọ ndomokiet emi ekemede ndinam Jehovah ye Jesus ẹtre ndima mbon emi ẹsọn̄ọde ẹda ye mmọ.—John 13:1; Rome 8:35, 38, 39.

13. Ntak emi ọfọnde ibuotufọk ama ubon esie? (Se n̄ko ekebe oro “ Nso ke Owo Emi Ọdọde N̄wan Obufa Akpanam Man N̄wan Esie Esikpono Enye?”)

¹³ Se ikpepde. Ima akpanam ibuotufọk anam se enye akpananam. Ntak emi enen̄erede ọfọn yak edi ntre? Apostle John ọkọdọhọ ete: “Owo eke mîmaha eyenete [m̀mê ubon] esie, emi enye okụtde ke enyịn, ikemeke ndima Abasi, emi enye mîkwe.” (1 John 4:11, 20) Erenowo emi amade ubon esie onyụn̄ oyomde ndikpebe  Jehovah ye Jesus, ayan̄wam mbon ubon esie ẹkpere Jehovah, anam esịt ana mmọ sụn̄, onyụn̄ ese aban̄a mmọ. (1 Tim. 5:8) Enye eyekpep nditọ esie n̄kpọ, onyụn̄ otụnọ mmọ. Enye ayaka iso ndikpep ndibiere n̄kpọ ke usụn̄ emi ọnọde Jehovah ubọn̄ ye ke usụn̄ emi edifọnde ye mbon ubon esie. Eyak ineme mme n̄kpọ emi kiet kiet, inyụn̄ ise nte ibuotufọk ekemede ndikpebe Jehovah ye Jesus.

14. Didie ke ibuotufọk ekeme ndin̄wam mbon ubon esie ẹkpere Jehovah?

¹⁴ Akpana ibuotufọk an̄wam mbon ubon esie ẹkpere Jehovah. Se ikebehede Jesus ekedi enye ndin̄wam mme mbet esie ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Abasi. Se enye akanamde oro owụt ke enye ekpebe Ete esie. (Matt. 5:3, 6; Mark 6:34) Ukem ntre, ata akpan utom emi anade ibuotufọk anam edi enye ndin̄wam mbon ubon esie ẹkpere Jehovah. (Deut. 6:6-9) Didie ke enye edinam emi? Edi enye ndikụt ete ke imọ ye ubon imọ imokot Ikọ Abasi, ikpep Ikọ Abasi, idụk mbono esop, ikwọrọ eti mbụk, idi ufan Jehovah, inyụn̄ iyakke n̄kpọ ndomokiet adian̄ade mmimọ ọkpọn̄ Jehovah.

15. Tịn̄ usụn̄ kiet emi ibuotufọk ekemede ndinam uwem enem mbon ubon esie.

¹⁵ Akpana ibuotufọk anam uwem enem mbon ubon esie. Mme owo ẹma ẹkop ini Jehovah ọdọhọde ke imama Jesus. (Matt. 3:17) Ediwak ini, se Jesus ekesitịn̄de ye se enye ekesinamde ama anam mbet esie ẹkụt ke enye ama mmimọ. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹdọhọ enye ke mmimọ imama enye. (John 15:9, 12, 13; 21:16) Se ibuotufọk anamde, utọ nte enye ndikpep Ikọ Abasi ye n̄wan ye nditọ esie, ke mmọ ẹdida idiọn̄ọ ke enye ama mmimọ. Akpana enye ọdọhọ mmọ n̄ko ke imama mmọ, ke onyụn̄ enem imọ nte inyenede mmọ, ndien ini enye okụtde ke odot se itorode mmọ ke iso owo, akpana enye otoro.—N̄ke 31:28, 29.

16. Nso en̄wen ke akpana ibuotufọk anam? Nso ke akpana enye ekpeme mbak idinam?

¹⁶ Akpana ibuotufọk ese aban̄a ubon esie. Idem ke ini nditọ Israel ẹkebọde ufen nsọn̄ibuot mmọ, Jehovah okosụk esese aban̄a mmọ. (Deut. 2:7; 29:5) Enye inyụn̄ itreke ndise mban̄a nnyịn. (Matt. 6:31-33; 7:11) Jesus okonyụn̄ anam ukem oro. (Matt. 14:17-20) Enye ama ọnọ mbet esie udia, onyụn̄ anam idem ọsọn̄ ediwak mbon emi ẹkedọn̄ọde. (Matt. 4:24) Ibuotufọk okpoyom Jehovah enem esịt ye imọ, ana enye ese aban̄a ubon esie. Edi ana enye ekpeme mbak enye ididọduọ inyịne ke utom emi enye anamde ese aban̄a ubon esie tutu enye inyeneke ini in̄wam ubon esie ẹkpere Jehovah, inyụn̄ inamke uwem enem mmọ.

17. Didie ke Jehovah ye Jesus ẹsikpep nnyịn n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹtụnọ nnyịn?

¹⁷ Akpana ibuotufọk esiteme ubon esie se ẹkpenamde onyụn̄ ọnọ mmọ item. Nte Jehovah esikpepde nnyịn n̄kpọ onyụn̄ otụnọde  nnyịn owụt ke enye oyom n̄kpọ ọfọn nnyịn. (Heb. 12:7-9) Jesus ekpebe Ete esie, enye ekpep mbon emi ẹsịnede ke idak esie n̄kpọ ke usụn̄ emi owụtde ke enye ama mmọ. (John 15:14, 15) Ekpedi se enye ọnọ mmọ ọkpọsọn̄ item, enye esinọ, edi isisọn̄ke-sọn̄ ido ye mmọ. (Matt. 20:24-28) Enye ọdiọn̄ọ ke nnyịn ifọnke ima, ke imesinyụn̄ iwak ndinam ndudue.—Matt. 26:41.

18. Nso ke eti ibuotufọk esiti?

¹⁸ Ibuotufọk emi ekpebede Jehovah ye Jesus esiti ke n̄wan imọ ye nditọ imọ ifọnke ima. Enye ‘isinen̄ekede iyat esịt’ ye n̄wan esie m̀mê nditọ esie. (Col. 3:19) Edi enye esinam se idude ke Galatia 6:1. Mmọ ẹkpenam n̄kpọ ẹdue, enye esinen̄ede mmọ “ke ifụre ifụre ido” onyụn̄ eti ke imọ n̄ko ifọnke ima. Enye ọdiọn̄ọ ke imọ ikpoyom n̄wan ye nditọ imọ ẹnam n̄kpọ, ke mfọnn̄kan n̄kpọ edi ndinam n̄kpọ oro yak mmọ ẹkpebe. Nte Jesus ekesinamde edi oro.—1 Pet. 2:21.

19-20. Didie ke ibuotufọk ekeme ndikpebe Jehovah ye Jesus enye ama oyom ndibiere n̄kpọ?

¹⁹ Ikpanaha ibuotufọk ebiere se ifọnde enye kpọt. Jehovah esibiere n̄kpọ ke ufọn mbon en̄wen. Ke uwụtn̄kpọ, enye okobot mme owo man ẹtiene ẹkop inem uwem, idịghe man ẹnam ufọn ẹnọ enye. Idụhe owo ndomokiet emi ekpekenyịkde enye ete ọnọ Eyen esie edifak nnyịn ke idiọkn̄kpọ nnyịn. Enye akama ayak Eyen esie edikpa afak nnyịn, man enye an̄wam nnyịn. Jesus n̄ko ekesimek ndinam n̄kpọ ke ufọn mbon en̄wen. (Rome 15:3) Ke uwụtn̄kpọ, enye ama emek ndida ini emi enye ọkpọduọkde odudu n̄kpep mme owo n̄kpọ.—Mark 6:31-34.

²⁰ Eti ibuotufọk ọdiọn̄ọ ke kiet ke otu mme n̄kpọ emi esinen̄erede ọsọn̄ ndinam edi ndibiere n̄kpọ emi edifọnde ye ubon imọ. Enye onyụn̄ ọdiọn̄ọ ke idịghe ekpri utom edi oro. Oro esinam enye ekpeme man enye idibiere n̄kpọ ikereke, m̀mê ndibiere n̄kpọ ntiene nte etiede enye ke idem. Utu ke oro, enye esiyak Jehovah ekpep enye nte enye ekpebierede n̄kpọ ọfọn. * (N̄ke 2:6, 7) Enye ama anam ntre, enye edikere se ifọnde ye mbon en̄wen, idịghe se ifọnde ye enye ikpọn̄.—Phil. 2:4.

21. Nso ke idineme ke ibuotikọ emi etienede?

²¹ Utom emi Jehovah ọnọde mme ibuotufọk idịghe ekpri utom, mmọ ẹyenyụn̄ ẹnam ibat ẹnọ enye nte mmọ ẹkenamde utom oro. Edi ebe okpodomo ofụri ukeme esie ndikpebe Jehovah ye Jesus, enye eyedi eti ibuotufọk. N̄wan esie okponyụn̄ anam udeme utom esie, ndọ mmọ eyenem. N̄wan ekpese didie ebe esie ndidi ibuot ke ubon mmọ? Nso ikeme ndinam ọsọn̄ enye ndisụk ibuot nnọ ebe esie? Ẹyebọrọ mbụme iba oro ke ibuotikọ emi etienede.