Ntak Emi Ọfọnde Inyene Idotenyịn?

EDIEKE Daniel oro iketịn̄de iban̄a ke akpa ibuotikọ akakade iso enyene idotenyịn, ndi enye ọkpọkọbọhọ kansa? Ndi enye okposụk odu uwem esịm mfịn? Idem mbon emi ẹnen̄erede ẹnịm ke idotenyịn ekeme ndinam idem ọsọn̄ owo ikpọdọhọke ke idotenyịn akpakanyan̄a Daniel. Ntre akpan n̄kpọ emi anade idiọn̄ọ edi ke idotenyịn idịghe kpukpru n̄kpọ. Iwọrọke ke owo ama enyenyene idotenyịn ke mfịna esie okụre.

Ke ini itieutom usuanetop CBS ẹkenamde ndụn̄ọde ye Dr. Nathan Cherney, enye ọkọdọhọ ke ifọnke ẹnam owo udọn̄ọ ekere ke idotenyịn kpọt ekeme ndikọk mfịna esie. Enye ọkọdọhọ ete: ‘Imesikụt mme ebe ẹyatde esịt ye iban mmọ emi idem mîsọn̄ke, ẹdọhọ ke se inamde idem okûsọn̄ mmọ edi ke mmọ ikereke n̄kpọ ọfọn inyụn̄ inịmke ke n̄kpọ ọyọfọn.’ Dọkta oro ọkọdọhọ ke utọ n̄kpọ oro anam ndusụk owo ẹdue ẹkere ke enyene se owo emi ọdọn̄ọde kansa akpanamde man udọn̄ọ esie okụre. Ndien edieke udọn̄ọ oro mîkụreke, mme owo ẹkeme ndikere ke enye ikanamke se akpanade enye anam. Enye ọdọhọ ke ifọnke ẹnam n̄kpọ ntre ye owo udọn̄ọ.

Imọdiọn̄ọ ke isimemke inọ mbon emi ẹdọn̄ọde udọn̄ọ-ada-owo-ibuot. Ntre ikpọfọnke mbonubon mmọ ẹkere ke mmọ ẹdi mfịna idemmọ. Ndi oro ọwọrọ ke idotenyịn inyeneke ufọn?

Iwọrọke ntre. Ke uwụtn̄kpọ, ndusụk mme dokta emi ẹsinamde n̄kpọ man uwem okûdorode mbon udọn̄ọ ọkpọkọm udọn̄ọ mmọ ọdiọk didie, ẹdọhọ ke idotenyịn esin̄wam owo udọn̄ọ. Dr. Nathan Cherney esịne ke otu oro. Utom mmọ idịghe ndikọk udọn̄ọ m̀mê ndinam owo udọn̄ọ odu uwem ebịghi, edi se mmọ ẹsitịn̄de esinam ubiak mbon udọn̄ọ afiak osụhọde. Enyene mme n̄kpọ emi owụtde ke idotenyịn esin̄wam owo udọn̄ọ. Edi idịghe n̄kukụre ntak emi ọfọnde ẹnyene idotenyịn edi oro.

Ntak Ọfọnde Owo Enyene Idotenyịn

Dr. W. Gifford-Jones, emi esiwetde n̄kpọ aban̄a nsio nsio usọbọ oro ẹsiode ẹdi, ọdọhọ ke idotenyịn etie nte ibọk emi enen̄erede enyene odudu. Enye ama odụn̄ọde ediwak n̄wed oro ẹkewetde man ẹse m̀mê nditịn̄ nti ikọ ekeme ndin̄wam mbon emi ẹdọn̄ọde udọn̄ọ-ada-owo-ibuot. Ẹkedọhọ ke nditịn̄ nti ikọ ekeme ndinam mbon udọn̄ọ ẹka iso ẹdori enyịn ke n̄kpọ ọyọfọn. Ndụn̄ọde kiet oro ẹkenamde ke 1989 owụt ke mbon udọn̄ọ oro ẹkedọn̄de esịt ẹma ẹdu uwem ẹbịghi ẹkan mbon oro owo mîkọdọn̄ke. Edi ndụn̄ọde oro ẹnamde ndondo emi inen̄ekede iwụt m̀mê edi ntre m̀mê idịghe. Se idude edi ke ediwak ndụn̄ọde oro ẹnamde owụt ke mbon udọn̄ọ oro ẹdọn̄de esịt isikopke ubiak inyụn̄ ifụhọke nte mbon emi owo mîdọn̄ke esịt.

Yak ise ndụn̄ọde en̄wen emi ẹkenamde man ẹse m̀mê owo ndisikere ke n̄kpọ ọyọfọn m̀mê idifọnke ekeme nditiene nnam enye ọdọn̄ọ udọn̄ọ esịt. Se ibede irenowo 1,300 ke ẹkeda ẹnam ndụn̄ọde emi. Ẹkeyom ndidiọn̄ọ m̀mê mmọ ẹsikere ke n̄kpọ ọyọfọn m̀mê isikereke. Ke isua 10 ama ekebe, ẹma ẹdikụt ke n̄kpọ nte owo 160 ke otu mmọ ẹma ẹnyene udọn̄ọ esịt. Ke otu owo 160 oro, mbon emi ẹsikerede ke n̄kpọ idifọnke ẹma ẹkpere ndiwak utịm ikaba n̄kan mbon emi ẹsikerede ke n̄kpọ ọyọfọn. Laura Kubzansky, emi edide akwa owo ke ufọkn̄wed ntaifiọk emi ẹkotde Harvard School of Public Health, ọdọhọ ete: ‘Ima isikop ẹdọhọde ke ndisikere ke n̄kpọ ọyọfọn ekeme nditiene nnam idem ọsọn̄ owo, edi ntaifiọk ikenyeneke n̄kpọ ndida n̄wụt m̀mê edi akpanikọ m̀mê idịghe. Edi idahaemi imokụt n̄kpọ emi owụtde ke edi akpanikọ. Ndisikere ke n̄kpọ ọyọfọn esitiene anam owo okûsọp udọn̄ọ udọn̄ọ esịt.’

Ndusụk ndụn̄ọde oro ẹkenamde owụt ke mbon oro ẹsikerede ke udọn̄ọ mmimọ enen̄ede ọdiọk ẹsinyene mfịna ke ini ẹsiakde mmọ idem ẹkan mbon oro ẹkerede ke eke mmimọ idiọkke. Ẹdọhọ n̄ko ke ndisikere ke n̄kpọ ọyọfọn esitiene anam owo odu uwem ebịghi. Enyene ndụn̄ọde kiet oro ẹkenamde man ẹse se isitịbede edieke ikpọ owo ẹdade usọn̄ nte eti n̄kpọ. Ke ini ẹkenamde ikpọ owo ẹkụt etop emi owụtde ke usọn̄ esinam owo enyene ifiọk onyụn̄ ọdiọn̄ọ n̄kpọ, oro ama anam mmọ ẹfiak ẹkop odudu, ukot afiak ọsọn̄ mmọ ke isọn̄. Odudu oro mmọ ẹkenyenede eketie nte odudu oro mmọ ẹkpenyenede edieke mmọ ẹsịn̄erede idem ọfiọn̄ ita!

Ntak emi etiede nte ke ndinyene idotenyịn nnyụn̄ n̄kere ke n̄kpọ ọyọfọn esinam idem ọsọn̄ owo? Ntaifiọk ye mme dọkta idiọn̄ọke kpukpru n̄kpọ iban̄a idem owo ye ekikere owo, ntak edi oro ọsọn̄de mmọ ndibọrọ mbụme oro. Kpa ye oro, enyene ndusụk ntaifiọk emi ẹtịn̄de ekikere mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, prọfesọ kiet emi esikpepde n̄kpọ aban̄a mfre owo ọdọhọ ete: ‘Ndikop inemesịt nnyụn̄ nnyene idotenyịn esinam uwem enem owo. Inemesịt isiyakke esịt ọsọp etịmede owo, ndien se idem owo onyụn̄ oyomde edi oro. Emi esịne ke otu n̄kpọ emi mme owo ẹkpenamde man idem aka iso ọsọn̄ mmọ edi oro.’

Ndusụk ntaifiọk ye mme dọkta ẹkeme ndida se ẹtịn̄de emi nte ata obufa n̄kpọ, edi emi idịghe obufa n̄kpọ inọ mbon emi ẹsikpepde Bible. N̄kpọ nte isua 3,000 emi ekebede, Abasi ama anam Edidem Solomon ewet ete: “Esịt eke adarade ọkọk ubiak, edi edu mfụhọ an̄wan owo ọkpọ.” (Mme N̄ke 17:22) Itie Bible emi idọhọke ke esịt eke adarade esikọk kpukpru udọn̄ọ, edi ọdọhọ ke ‘esikọk ubiak.’

Ntre, edieke idotenyịn ekpedide ibọk, ọwọrọ se kpukpru dọkta ẹkpesinọde owo emen edi oro. Edi idotenyịn enyene ufọn en̄wen.

Se Inamde Ọfọn Ndisikere ke N̄kpọ Ọyọfọn

Ntaifiọk ẹkụt ke mbon oro ẹsidoride enyịn ke n̄kpọ ọyọfọn ẹsidia ediwak ufọn. Mmọ ẹsinam ọfọn ke ufọkn̄wed, ke itieutom, ye ke ini ebrede mbre mbuba. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini ẹkenamde ndụn̄ọde ye iban emi ẹsifehede itọk, mbon emi ẹsikpepde mmọ itọk ẹma ẹtịn̄ nte iban oro ẹkemede ndifehe itọk n̄ketre. Iban oro ẹma ẹtịn̄ ke mmimọ imenịm ke imekeme ndifehe n̄kan oro. Ke ẹma ẹkekụre itọk oro, ẹma ẹdikụt ke iban oro ẹma ẹfehe ọsọp akan nte mme andikpep mmọ ẹkekerede. Omokụt do ke owo ndinịm ke imekeme ndinam n̄kpọ ekeme ndinen̄ede n̄n̄wam enye. Nso inam edi ntre?

Se ntaifiọk ẹkpepde ẹto se isitịbede ke ini owo ekerede ke n̄kpọ idifọnke anam idiọn̄ọ ntak. Da ndụn̄ọde oro ẹkenamde ke n̄kpọ nte 1967 ke uwụtn̄kpọ. Ndụn̄ọde oro ẹkenamde owụt ke edieke unam ekerede ke inyeneke se ikemede ndinam nnyan̄a idem, ke enye idinamke n̄kpọ ndomokiet ọkpọkọm enyenyene ifet ndinyan̄a idem. Ukem n̄kpọ oro esitịbe ọnọ owo. Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹdọn̄ mme owo ke ubet emi uyom okponde etieti ẹnyụn̄ ẹwụt mmọ n̄kpọ emi mmọ ẹkemede ndifịk man uyom oro etre. Mmọ ẹma ẹnam uyom oro etre.

Ẹma ẹdọn̄ mbon en̄wen ke ubet oro ẹnyụn̄ ẹdọhọ mmọ ẹfịk n̄kpọ oro, edi isan̄ enye emi uyom oro iketreke. Emi ama anam ndusụk mmọ ẹkere ke inyeneke se ikemede ndinam man uyom oro etre. Ekem ẹma ẹmen mmọ ẹka ubet en̄wen, ẹnyụn̄ ẹtịn̄ se mmọ ẹkpenamde man uyom etre do. Ndusụk mmọ ikakpaha-kpa idem ndinam sia ẹkekere ke ufọn idụhe. Edi ndusụk mbon emi mîkọsọpke iduọk idotenyịn, ẹma ẹnam se ẹkedọhọde ẹnam sia mmọ ẹma ẹnịm ke imekeme ndinam uyom oro etre.

Dr. Martin Seligman, emi eketienede anam ndụn̄ọde emi, ama ebiere ndikpep n̄kpọ mban̄a mbon emi ẹsikerede ke n̄kpọ ọyọfọn ye mbon oro mîsikereke. Enye ama etịm odụn̄ọde nte mbon emi ẹsisọpde ẹduọk idotenyịn ẹsinamde n̄kpọ. Enye ọkọdọhọ ke ndikere ke n̄kpọ idifọnke isiyakke owo ẹsịn idem anam n̄kpọ mîdịghe anam owo imaha ndinam n̄kpọ ndomokiet aba. Kop se enye eketịn̄de mi ke akpatre: ‘Isua 25 emi ndade ndụn̄ọde n̄kpọ emi anam nnịm ke edieke owo esikerede ke kpukpru se inamde idinyeneke ibuot, ediwak se idinyụn̄ itịbede inọ enye edi oro. Edieke enye enịmde ke imọ idi mfịna idem imọ, enye idisịnke idem inam n̄kpọ.’

Enye emi n̄ko ekeme nditie nte obufa n̄kpọ, edi idịghe obufa inọ mbon emi ẹsikpepde Bible. Kop mi se Bible ọdọhọde: “Nte idem emem fi ke usen nnanenyịn? Odudu fo oyosụhọde.” (Mme N̄ke 24:10) Bible owụt ke edieke owo ayakde idem emem enye, ke oro ayanam enye okûnyene odudu unam se enye akpanamde. Edi nso ke akpanam man esidori enyịn ke n̄kpọ ọyọfọn utu ke ndikere ke n̄kpọ idifọnke?

[Ndise]

Idotenyịn ekeme ndinen̄ede n̄n̄wam fi