Mme Akpa Christian ye Ererimbot

KE N̄KPỌ nte tọsịn isua iba ẹmi ẹkebede, ata utịbe utịbe n̄kpọntịbe ama otịbe ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn. Ẹma ẹnọ ikpọn̄îkpọn̄ Eyen Abasi oto itieidụn̄ esie eke heaven edidụn̄ ke ekpri ini ke ererimbot ubonowo. Didie ke ata ediwak owo ẹkenam n̄kpọ? Apostle John ọbọrọ ete: “Enye [Jesus] okodu ke ererimbot, ẹnyụn̄ ẹnam ererimbot oto ke Enye, ndien ererimbot idiọn̄ọke Enye. Enye ekedi ke ebiet Esiemmọ [Israel], edi mmọemi ẹdide iman Esiemmọ idarake Enye.”—John 1:10, 11.

Ererimbot ikakam inyịmeke Jesus, kpa Eyen Abasi. Ntak mîkenyịmeke enye? Jesus ama anam ntak kiet an̄wan̄a ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Ererimbot . . . asua Mi, koro Ami ntịn̄de ikọ ntiense ndian enye nte, se enye anamde ọdiọk.” (John 7:7) Ke akpatre, kpa ukem ererimbot emi—oro mme adaiso ido ukpono Jew, edidem Edom, ye akara ukaraidem Rome ẹkedade ẹban̄a—ẹma ẹwot Jesus. (Luke 22:66–23:25; Utom 3:14, 15; 4:24-28) Nso kaban̄a mme anditiene Jesus?  Nte ererimbot eyetịm odu ke mben̄eidem ndinyịme mmọ? Baba. Esisịt ini mbemiso n̄kpa esie, Jesus ama odụri mmọ utọn̄ ete: “Edieke mbufo ẹkpedide mbon ererimbot, ererimbot akpama ikọt esie: edi sia mbufo mîdịghe mbon ererimbot, edi Ami n̄kemekde mbufo nsio ke ererimbot, ke ntak oro ererimbot asua mbufo.”—John 15:19.

Ke Eyo Mme Apostle

Mme ikọ Jesus ẹma ẹsu. Urua ifan̄ kpọt ke n̄kpa esie ama ekebe, ẹma ẹmụm mme apostle esie, ẹsịn mmọ ndịk ke idem, ẹnyụn̄ ẹmia mmọ. (Utom 4:1-3; 5:17, 18, 40) Ibịghike ke oro ebede, ẹma ẹdụri enyene-ifịk Stephen ẹka Sanhedrin mme Jew ndien ekem ẹma ẹtọn̄ọ ke itiat ẹwot. (Utom 6:8-12; 7:54, 57, 58) Nte ini akade, Edidem Herod Agrippa I ama owot apostle James. (Utom 12:1, 2) Ke mme ini isan̄ isụn̄utom esie, ẹma ẹkọbọ Paul ke ntak nsọk oro mme Jew eke Diaspora ẹkesịnde.—Utom 13:50; 14:2, 19.

Didie ke mme akpa Christian ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a utọ ukọbọ oro? Ke ini, ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini eset, mme andikara ke ido ukpono ẹkekpande mme apostle ndikwọrọ ikọ ke enyịn̄ Jesus, mme apostle ẹkedọhọ ẹte: “Nnyịn inyene ndikop uyo Abasi n̄kan uyo owo.” (Utom 4:19, 20; 5:29) Emi ama akaiso ndidi edu mmọ ke ini ekededi oro ukọbọ akadahade ada. Nte ededi, apostle Paul ama ọnọ mme Christian ke Rome item ete “ẹsụk idem ẹnọ mme enyene-odudu [ukara] ẹmi ẹkarade.” Enye n̄ko ama ọnọ mmọ item ete: “Edieke usụn̄ odude, ẹn̄wana, nte mbufo ẹkekeme, ndidu ke emem ye kpukpru owo.” (Rome 12:18; 13:1) Ntem, mme akpa Christian ẹkenyene ndin̄wana ọkpọsọn̄ ndida ukem ukem. Mmọ ẹma ẹkop uyo ẹnọ Abasi nte akpan Andikara mmọ. Ke ukem ini oro, mmọ ẹma ẹsụk ibuot ẹnọ ukara mme idụt ẹnyụn̄ ẹdomo ndidu ke emem ye kpukpru owo.

Mme Christian ke Ererimbot Mbon Rome

Ko ke edem ke ererimbot akpa isua ikie eke Ukara Rome, mme Christian nte eyịghe mîdụhe ẹma ẹbọ ufọn ẹto Pax Romana, m̀mê Emem Rome, emi mbonekọn̄ Rome ẹkemụmde ẹkama. Enyene-iwụk ukara ibet ye ndutịm emi, nti usụn̄, ye ukeuke ifụre ukaisan̄ ke mmọn̄ ẹma ẹnam idaha odu oro ọkọfọnde ye utom editat Ido Ukpono Christ. Mme akpa Christian nte an̄wan̄ade ẹma ẹkụt isọn oro mmọ ẹkamade n̄kaowo ẹnyụn̄ ẹnam ewụhọ Jesus nte “ẹnọ Caesar se inyenede Caesar.” (Mark 12:17) Ke ewetde n̄wed ọnọ ẹsọk andikara Rome Antoninus Pius (138-161 E.N.), Justin Martyr ọkọdọhọ ete ke mme Christian, “ẹdu ke mben̄eidem ẹkan kpukpru owo,” ndikpe mme tax mmọ. (First Apology, ibuot 17) Ke 197 E.N., Tertullian ama ọdọhọ mme andikara Rome ete ke mme ọbọ tax mmọ ẹkama “mme Christian akamba isọn ediwụt esịtekọm” kaban̄a ifịk ifịk usụn̄ oro mmọ ẹsikpede mme tax. (Apology, ibuot 42) Emi ekedi usụn̄ kiet oro mmọ ẹketienede item Paul oro nte ke mmọ ẹkpenyene ndidu ke nsụkibuot nnọ mme enyene-odudu oro ẹkarade.

Akande oro, adan̄a nte mme edumbet Christian mmọ ẹkeyakde, mme akpa Christian ẹma ẹdomo ndidu ke emem ye mme mbọhọidụn̄ mmọ. Edi emi ikedịghe mmemmem. Ererimbot oro akakanarede mmọ okụk ọkọyọhọ ye oburobụt ido ye ukpono ndem Greek ye Rome, emi ẹkediande utuakibuot nnọ andikara ke ndondo oro. Ido ukpono mme okpono ndem Rome ke akpan ekedi ido ukpono Idụt, ntre ẹkeme ndise edisịn ekededi ndibuana enye nte edisua Idụt. Emi okonịm mme Christian ke m̀mọ̀n̄?

E. G. Hardy, prọfesọ ke Oxford, ekewet ete: “Tertullian abat ediwak n̄kpọ ẹmi ọkọsọn̄de ata Christian ndinam, nte abuanade ukpono  ndem: ke uwụtn̄kpọ edida un̄wọn̄ọ ke ediomi mbubehe; edidomo ikan̄ ke mme enyịnusụn̄ ke mme ini usọrọ, ye ntre ntre eken; kpukpru usọrọ Ukpono Ndem; mme mbre ye unọ idem inemesịt; ubọkutom edikpep n̄wed utom [ndem]; utom ekọn̄; mme itieutom ukara.”—Christianity and the Roman Government.

Ih, ekedi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndidụn̄ ke ererimbot mbon Rome ye unana edibiat mbuọtidem Christian. A. Hamman, ewetn̄wed Catholic owo France oro, ewet ete: “Ekedi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndinam n̄kpọ ekededi ye unana edituaha ye ifiọk n̄kpọ Abasi. Idaha Christian ama esida mme mfịna eke usen ke usen ọsọk enye; enye okodụn̄ isio isio ọkpọn̄ n̄kaowo . . . Enye ama esisobo mme mfịna oro ẹtịbede ẹfiak ẹtịbe ke ufọk, ke mme efak, ke urua . . . Ke efak, ye edide eyenisọn̄ Rome ye mîdịghe, Christian ekenyene ndinịm ibuot in̄wan̄ ke ini asan̄ade ebe temple m̀mê mbiet. Didie ke enye ekeme nditre ndinam oro ye unana edidemede eyịghe, edi didie ke enye ekeme ndinam oro ye unana edidi ediwụt unyịme? Edieke enye okodude ke mbubehe ndien oyom ndibuọt okụk, enye ekenyene ndida un̄wọn̄ọ nnọ andibuọt enye okụk ke enyịn̄ mme abasi. . . . Edieke enye ekenyenede utom ke itieutom ukara, ẹma ẹdori enyịn enye ndiwa uwa. Edieke ẹkesịnde enye enyịn̄, didie ke enye ekeme ndifep ndida un̄wọn̄ọ nnyụn̄ mbuana ke mme usọrọ utom ekọn̄?”—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Uwem eke Usen ke Usen ke Otu Mme Akpa Christian, 95-197 E.N.).

Nti Nditọisọn̄, Edi Ẹtịn̄ Idiọk Ikọ Ẹdian

Ke n̄kpọ nte 60 m̀mê 61 E.N., ke ini Paul okodude ke Rome ebet ubiereikpe ke ubọk Andikara Nero, mme adaiso mbon Jew ẹma ẹdọhọ ẹban̄a mme akpa Christian ẹte: “Edi amaedi n̄ka emi, nnyịn imọfiọk ite mme owo ẹtịn̄ n̄kpọ ẹbiat enye ke kpukpru ebiet.” (Utom 28:22) N̄wetnnịm mbụk etie ntiense nte ke ẹma ẹsitịn̄ n̄kpọ ẹbiat mme Christian—edi ke ukwan̄ usụn̄. Ke n̄wed esie oro The Rise of Christianity, E. W. Barnes obụk ete: “Ke mme akpa uwetn̄kpọ esie oro ẹkenọde unyịme, ẹwụt n̄ka Christian nte enen̄erede asana ke ido uwem onyụn̄ onịmde ibet. Mme andibuana ke enye ẹma ẹyom ndidi nti nditọisọn̄ ye nditọ obio oro ẹnamde akpanikọ. Mmọ ẹma ẹfehe ẹkpọn̄ mme edikpu ye idiọkido eke mme okpono ndem. Ke ọkpọkpọ uwem mmọ ẹkedomo ndidi mme mbọhọidụn̄ oro ẹdude ke emem ye mme ufan oro ẹkemede ndinịm ke akpanikọ. Ẹma ẹkpep mmọ ndinyene ifịk nnyụn̄ nsụhọde idem, nnam ọkpọsọn̄ utom nnyụn̄ ndu edisana uwem. Mmọ ẹyekan idiọkn̄kpọ ye ediwụt unana ukpono nnọ edumbet uduuwem emi mmọ ẹkedude ke ufọt, edieke mmọ ẹnamde akpanikọ ẹnọ edumbet mmọ, ẹnam akpanikọ ẹnyụn̄ ẹtịn̄ akpanikọ. Idaha idan̄ mmọ ama enen̄ede ọfọn: ẹma ẹwụt ukpono ẹnọ mbọbọ ndọ ndien uwem ubon ekedi edisana. Ye mme utọ edu ẹmi, owo ikpekereke-kere ke mmọ ẹkpedi mme esịn ntịme nditọisọn̄. Edi ẹma ẹsịn mmọ ke ndek ke anyanini, ẹtịn̄ idiọk ikọ ẹdian ẹnyụn̄ ẹsua.”

Kpa nte ererimbot eset mîkọfiọkke Jesus, enye ikọfiọkke mme Christian ndien ke ntre ama asua mmọ. Sia mmọ ẹkesịnde ndituak ibuot nnọ andikara ye mme abasi mme okpono ndem, ẹma ẹdori mmọ ikọ ete ẹdi mmọ oro mînịmke Abasi ke akpanikọ. Edieke afanikọn̄ okotịbede, ẹma ẹduọhọ mmọ nte ẹkeyatde Abasi esịt. Koro mmọ mîkodụkke mme oburobụt mbre m̀mê edinam oro ẹkamade n̄kpọ en̄wan ẹn̄wana en̄wan, ẹkebat mmọ nte mme andisua ebuana otuowo, idem nte ‘mme asua ubonowo.’ Mme asua mmọ ẹma ẹdọhọ ẹte ke “isio n̄ka” Christian amasuan mme ubon ye nte ke enye ke ntre ekedi n̄kpọndịk ọnọ enyene-iwụk ebuana otuowo. Tertullian ama etịn̄ aban̄a mme okpono ndem ebe oro ẹkemade iban mmọ ndisịn efịbe akan mmọ ndikabade ndi mme Christian.

Ẹma ẹkụt ndudue ẹnọ mme Christian koro mmọ ẹkesuade usion̄o idịbi, emi ẹkenamde ntatara ntatara ke ini oro. Edi, mme asua mmọ ẹma ẹdori mmọ ikọ nte ẹwotde nditọ. Ẹma ẹdori mmọ ikọ nte ke ẹsin̄wọn̄ iyịp nditọ oro ẹkewade ke mme mbono mmọ. Ke ukem ini oro, mme asua mmọ ẹma ẹdomo ndinyịk mmọ ndita unam oro ẹdade iyịp ẹtem, ẹdiọn̄ọde ẹte  ke emi ama atuaha ye ubieresịt mmọ. Ntem mme andikọbọ ẹmi ẹma ẹtuaha ye edori ikọ mmọ.—Tertullian, Apology, ibuot 9.

Ẹsịn ke Ndek Nte Obufa Isio N̄ka

Ewetmbụk oro Kenneth Scott Latourette ekewet ete: “Otu edori ikọ efen efen ama anam ẹsak Ido Ukpono Christ nsahi ke ntak ntọn̄ọ esie eke ndondo oro onyụn̄ owụt ukpụhọde esie ye eke mbon ndomoidem esie eke eset [Ido Ukpono Jew ye ido ukpono ndem Greek ye Rome].” (A History of the Expansion of Christianity, Eboho 1, page 131) Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie iba E.N., Suetonius ewetmbụk owo Rome okokot Ido Ukpono Christ “obufa ye abian̄a abian̄a ekikere oro ayatde owo esịt.” Tertullian ama ọsọn̄ọ nte ke ẹma ẹsua enyịn̄ oro Christian ye nte ke mme Christian ẹkedi n̄ka oro ẹkesuade. Ke etịn̄de aban̄a usụn̄ oro ikpọ owo Obio Ukara Rome ẹkesede mme Christian ke ọyọhọ isua ikie iba, Robert M. Grant ekewet ete: “Akpan ekikere ekedi nte ke Ido Ukpono Christ ekedi n̄kukụre se owo mîyomke, yak idọhọ ido ukpono ibak.”—Early Christianity and Society.

Ẹdori Ikọ Nte ke Ẹnyenyịk Owo Ẹkabade Esịt

Ke n̄wed esie oro Les premiers siècles de l’Eglise (Mme Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Isua Ikie eke Ufọkabasi), Jean Bernardi prọfesọ eke Sorbonne ama ewet ete: “[Mme Christian] ẹkenyene ndiwọrọ n̄ka nnyụn̄ n̄ketịn̄ ikọ ke kpukpru ebiet nnọ kpukpru owo. Ke mme usụn̄ ye ke mme ikpọ obio, ke mme an̄waurua ye ke mme ufọk owo. Edide ẹma ẹdara m̀mê owo ikadarake. Ẹtịn̄ ẹnọ ubuene, ẹnyụn̄ ẹtịn̄ ẹnọ imọ oro ẹkekọmọde ke mme inyene mmọ. Ẹtịn̄ ẹnọ mme usụhọde owo ye mme andikara mme ikpehe obio Rome . . . Mmọ ẹkenyene ndisan̄a ke usụn̄, ndidụk mme nsụn̄ikan̄, ndinyụn̄ n̄ka n̄kosịm utịt isọn̄.”

Nte mmọ ẹma ẹnam emi? Nte an̄wan̄ade mmọ ẹma ẹnam. Prọfesọ Léon Homo obụk ete ke ẹkesua mme akpa Christian ke ntak mmọ ndinyene “ufiop ufiop udọn̄ edikabade owo esịt” mmọ. Prọfesọ Latourette ọdọhọ ete ke adan̄aemi mme Jew ẹkenanade ifiopesịt mmọ ndinam mme owo ẹkabade ẹkpono Abasi ke ido mmọ, “mme Christian, ke n̄kan̄ eken, ẹkedi isụn̄utom oro ẹsịnde ifịk ndien ke ntre ẹma ẹdemede usua.”

Ke ọyọhọ isua ikie iba E.N., Celsus owo akwaifiọk Rome ama okụt ndudue ọnọ usụn̄ oro mme Christian ẹsikwọrọde ikọ. Enye ọkọdọhọ ete ke Ido Ukpono Christ ekenyene mbon oro mîfiọkke n̄wed ye nte ke enye ekeme ‘ndikpụhọde mme ọkọi, ifịn, iban, ye n̄kpri nditọ kpọt.’ Enye ama odori mme Christian ikọ nte ẹnyịkde “mme owo oro ẹkemede ndibian̄a mmemmem mmemmem,” ẹnamde mmọ “ẹnịm ke akpanikọ ye unana editie n̄kere.” Enye ama ọdọhọ ete ke mmọ ẹkedọhọ mbufa mbet mmọ ẹte: “Ẹkûbụp mme mbụme; ẹkam ẹnịm ke akpanikọ.” Edi, nte Origen ọdọhọde, Celsus ke idemesie ama onyịme ete ke “ikedịghe mme usụhọde owo ikpọn̄ ke ukpepn̄kpọ Jesus okonụk ndinịm ido ukpono Esie.”

Idianake Kiet ye Ofụri Ido Ukpono

Ẹma ẹkaiso ẹkụt ndudue ẹnọ mme akpa Christian koro mmọ ẹkedọhọde nte inyenede akpanikọ ata Abasi kierakiet. Mmọ ikonyịmeke ye edidianakiet eke ofụri ido ukpono, m̀mê mbuaha mbuọtidem. Latourette ekewet ete: “Ke mîbietke ekese ido ukpono eke ini oro, mmọ [mme Christian] ẹkedi asua ẹnọ mme ido ukpono eken. . . . Ke okpụhọde ye ntatara edinyịme oro akanamde ẹdiọn̄ọ mme n̄ka eken, mmọ ẹkedọhọ nte ke mmimọ kpọt inyene akpanikọ.”

Ke 202 E.N., Andikara Septimius Severus  ama ọnọ mbet oro ọkọbiọn̄ọde mme Christian ndinam mme mbet. Nte ededi, emi iketreke mmọ nditie ntiense mban̄a mbuọtidem mmọ. Latourette anam se ikedide utịp an̄wan̄a ete: “Ke enye ndisịn ndibuana ke ukpono ndem eke ini emi ye ediwak edu otuowo ye mme edinam ido uwem eke ini oro [akpa Ido Ukpono Christ] ama ọkọri edidianakiet ye ndutịm oro akanamde enye edi asua ye n̄kaowo. Utọ edibahade nda oro ẹkeyomde man owo abuana ke enye ama ọnọ mme andida nnọ enye nsọn̄ọ oro ekedide ebiet odudu otode ndisọn̄ọ nda ke ukọbọ ye ifiopesịt ke ndikọ mme mbet.”

Ke ntre, n̄wetnnịm mbụk an̄wan̄a. Ke ediwak idaha, mme akpa Christian, ke adan̄aemi ẹdomode ndidi nti nditọisọn̄ nnyụn̄ ndu ke emem ye kpukpru owo, ẹma ẹsịn ndikabade ndi “mbon ererimbot.” (John 15:19) Mmọ ẹma ẹkpono mme andikara. Edi ke ini Caesar akakpande mmọ ndikwọrọ ikọ, mmọ ikenyeneke ubiere efen akan ndikaiso n̄kwọrọ ikọ. Mmọ ẹma ẹdomo ndidu ke emem ye kpukpru owo edi ẹma ẹsịn ndibiat mme idaha ido uwem nnyụn̄ n̄kpono ndem. Ke kpukpru emi, ẹma ẹse mmọ ke ndek, ẹsụn̄i, ẹtịn̄ ikọ ẹdian, ẹnyụn̄ ẹkọbọ, kpa nte Christ ekebemde iso etịn̄ ke ẹyekọbọ mmọ.—John 16:33.

Nte mmọ ẹma ẹkaiso ẹda san̄asan̄a ẹkpọn̄ ererimbot? Mîdịghe nte ini akade, nte mbon oro ẹkedọhọde nte inamde Ido Ukpono Christ ẹma ẹkpụhọde edu mmọ ke emi?

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 4]

“Idaha Christian ama esida mme mfịna eke usen ke usen ọsọk enye; enye okodụn̄ isio isio ọkpọn̄ n̄kaowo”

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 6]

“Ido Ukpono Christ [edi se ẹkesakde] nsahi ke ntak ntọn̄ọ esie eke ndondo oro onyụn̄ owụt ukpụhọde . . . ye eke mbon ndomoidem esie eke eset”

[Ndise ke page 3]

Sia mme Christian ẹkesịnde ndituak ibuot nnọ andikara Rome ye mme abasi mme okpono ndem, ẹma ẹdori mmọ ikọ nte mînịmke Abasi ke akpanikọ

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Museo della Civiltà Romana, Roma

[Ndise ke page 7]

Ẹkediọn̄ọ mme Christian akpa isua ikie nte mme ẹnyene-ifịk ọkwọrọ etop Obio Ubọn̄