Ndikọ Mme Owo ke Inyan̄ Aegean

ESỊT obio Greece odu ke edem edere ye edem usoputịn, isuo Crete ke n̄kan̄ edem usụk, Turkey ke edem usiahautịn ndien Inyan̄ Aegean ofụk akamba ikpehe n̄kan̄ edem usiahautịn Mediterranean. Inyan̄ Aegean emi edide itie ntọn̄ọ akwa ntatenyịn ọyọhọ ye ikpọ ye n̄kpri isuo. Mme n̄kpotụk n̄kpotụk ikpehe isuo oro, ẹmi ẹnyenede n̄kpri mfia ntomo ntomo ufọk ifan̄, oro un̄wana utịn esinamde ẹsem, ẹma ẹnụk ewet uto kiet ndimen mmọ ndomo ye “enan̄ mbakara ẹbotde ke itiat oro ẹnọde ebe-ubọk ukpono.”

Eyịghe idụhe mme isuo ẹmi ẹkabarede ẹdi kiet ke otu mme ata ọwọrọetop itie unam isan̄ n̄kese ke ererimbot! Mme n̄wọrọnda edu iren ye iban ẹmi ẹdụn̄de ẹnyụn̄ ẹnamde utom do ẹtịp ẹsịn ke ata ata uyai mmọ. Mme owo ẹmi ẹtịp ẹsịn ke ndinam ikpehe emi edi n̄wọrọnda ebe ke ndinyene in̄wan̄în̄wan̄ edu ye mfọnido, edi ẹdade ke idem.

Ediwak ke otu mbon isuo ẹmi ẹnyene n̄kpọ udu uwem ebe ke ndikọ iyak ke Inyan̄ Aegean. Nte ededi, akpan orụk “ukọiyak” efen ke enyene ekese utịp ke ikpehe oro. “Mme ọkọ-owo,” mme ọkwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi, ke ẹdụk mme isuo Aegean, ẹnam mme mbet Christian.—Matthew 4:18, 19; Luke 5:10.

Ke n̄kpọ nte isua ikie 19 ẹmi ẹkebede, mme Christian ẹdide mme ọkwọrọikọ ẹma ẹka ẹkese mme isuo Aegean. Ke n̄kpọ nte 56 E.N., ke ini apostle Paul ọkọnyọn̄de isan̄ isụn̄utom esie ọyọhọ ita, enye ama awaha esisịt ese mme isuo Lésvos, Chios, Samos, Kos, ye Rhodes. Nte ifịk ifịk ọkwọrọikọ ofụri ini, anaedi Paul ama ọkwọrọ ikọ ọnọ ndusụk mbon isuo oro. (Utom 20:14, 15, 24; 21:1, 2) Ke isua iba oro ẹkesịnde enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Rome ẹma ẹkebe, etie nte enye ama awaha Crete onyụn̄ anam utom Christian do. Ke ekperede utịt utịt akpa isua ikie, ẹma ẹda apostle John ẹka ntan̄mfep ke isuo Patmos “ke ntak ikọ Abasi, ye ikọ ntiense [aban̄ade] Jesus.” (Ediyarade 1:9) N̄kpọ etie didie ye mme anditan̄a eti mbụk eyomfịn ke mme isuo ẹmi?

Utom Ukwọrọikọ Oro Enyenede Utịp

Ndikwọrọ ikọ ke mme otu isuo ẹmi edi ọkpọsọn̄ utom onyụn̄ oyom ekese ntịn̄enyịn. Emi oyom ọkpọsọn̄ ukeme ye n̄waidem. Ndusụk isuo ẹdu ẹyom usụn̄ ẹkpọn̄ kiet eken. Ndusụk ke otu mmọ inyeneke akpan ndutịm ukaisan̄ ke inyan̄ m̀mê ke ofụm, ndien mbon eken inyeneke-nyene, akpan akpan ke ini etuep. Akpa ekeme ndidaha, akpan akpan ke ini meltemia—ọkpọsọn̄ ofụm edere edere emi esiwọrọde ke ini ke ini—ọwọrọde. Akan oro, mme obio-in̄wan̄ ke ediwak isuo oro ẹdu nsannsan onyụn̄ ọsọn̄ ndisịm koro esiwakde ndidi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndibe ke ntọn̄ ntọn̄ usụn̄ oro owo mîduọkke itai. Ẹkeme ndisan̄a ke n̄kpri ubom kpọt nsịm ndusụk obio-in̄wan̄.

Da isuo Icaria ke uwụtn̄kpọ. Mme asuanetop eti mbụk Obio Ubọn̄ 11 ẹdude ke ekpri esop do isikemeke ndikụre mme obio-in̄wan̄ ke isuo oro ye n̄kpri isuo ẹdude ẹkpere. Ke ntem, nditọete Christian ẹtode Samos ẹsika ẹken̄wam ndikwọrọ ikọ nnọ mbon Icaria, ọkọrọ ye mbon isuo Phournoi, Patmos, ye Lipsos. Ke ndondo emi, ke ini utọ ubịnikọt oro ke usen iba, Mme Ntiense ẹma ẹkeme ndinịm magazine 650, ndiye uduot n̄kpri n̄wed 99, ikpọ n̄wed 25 ẹnyenede mme ibuotikọ Bible! Idem  ama akpa mmọ ndisobo ye mme owo ẹmi mîkenyeneke ifiọk iban̄a enye emi Jehovah edide, mme owo ẹmi ẹkeben̄ede mmọ ẹte ẹtie ẹnyụn̄ ẹkpep mmimọ n̄kpọ efen efen ke Bible. N̄wan kiet ọkọdọhọ Ntiense kiet ete: “Ọfọn, idahaemi afo ọmọn̄ ọnyọn̄. Edi ami ke nnyenyene ediwak mbụme ke Bible. Anie edin̄wam mi?” Christian eyenete an̄wan oro ama ọn̄wọn̄ọ ndida urụk ukopikọ nnam n̄kpọ mban̄a udọn̄ oro, ndien enye ama ada urụk ukopikọ ọtọn̄ọ ukpepn̄kpọ Bible.

Ke ini esenyịn oro asan̄ade-san̄a akakade Icaria, enye ama anam ndutịm ndikụre ofụri isuo oro ke utịturua kiet. Enye ama okot n̄kpọ nte mme asuanetop Obio Ubọn̄ 30 ẹtode Samos ẹdin̄wam. Nditọete oro ẹketode-to ẹka ẹkenyene ndikpe okụk man ẹdu ke ufọkisen ke usen iba ẹnyụn̄ ẹkpe okụk ke mme ubomisọn̄ oro mmọ ẹkebọde ye mme okopodudu n̄kpọisan̄. Akamba edịm ama edep ke usen iba, ndien ẹma ẹbem iso ẹtịn̄ ẹte ke idaha eyo edidi mbịtmbịt ke utịturua oro. Edi nditọete ikayakke emi ọbiọn̄ọ mmọ, ẹtide mme ikọ Ecclesiastes 11:4: “Owo eke ekpemede ofụm idisuanke n̄kpasịp, ndien owo eke esede ikpa-enyọn̄ idikpen̄eke.” Ke akpatre, idaha eyo ama ọfọn esisịt, ndien ke ẹma ẹkesuan akpan etop mmọ ke ofụri isuo oro, nditọete oro ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ọ ufọk ẹkopde idatesịt ye uyụhọ.

Asuanetop 16 ẹmi ẹdụn̄de ke isuo Andros ẹma ẹsịn akamba ukeme man ẹkụre ofụri isuo oro. Ke ini nditọete iba ẹkesịmde nsannsan obio-in̄wan̄ kiet, mmọ ẹma ẹbiere ndikwọrọ ikọ nnọ kpukpru mme andidụn̄ do. Mmọ ẹma ẹnyene nneme ye mme owo ke ufọk, ke mme efak, ye ke in̄wan̄ mmọ. Mmọ ẹma ẹkam ẹka itieutom mme bodisi ẹnyụn̄ ẹkenọ mme n̄wed do. Ke ẹnịmde ke akpanikọ ke ima isobo ye kpukpru mbon obio-in̄wan̄ oro, mmọ ẹma ẹben̄e idem ndinyọn̄ọ. Nte mmọ ẹkekpọn̄de an̄wa obio oro, mmọ ẹma ẹkụt oku ufọkabasi Greek Orthodox edide. Ke ẹfiọkde ẹte ke owo ikọnọhọ enye ikọ ntiense, mmọ ẹma ẹnọ enye ekpri n̄wed, emi enye ọkọbọde ye idatesịt. Idahaemi mmọ ẹma ẹtịm ẹfiọk ẹte ke owo ikebehe ikpọn̄ baba owo kiet ke ukwọrọikọ mmọ!

Ẹbat ẹte ke Gavdos (m̀mê Cauda)—ekpri isuo ke esịt esịt Crete emi owo 38 kpọt ẹdụn̄de—odu ke ata usụk usụk ikpehe Europe. (Utom 27:16) Esenyịn oro asan̄ade-san̄a ye n̄wan esie, ọkọrọ ye n̄wan ye ebe en̄wen, ẹma ẹbiat usen ita ndikwọrọ ikọ do. Man ẹsụhọde ubiatokụk, mmọ ẹkesina ke ataya. Ẹma ẹnọ kpukpru mme andidụn̄ do eti mbụk, ndien nditọete oro ẹma ẹkop idatesịt nte ke owo ikanamke asari ye mbon oro. Mmọ ikokopke n̄kpọ ndomokiet—edide eti m̀mê idiọk—iban̄a Mme Ntiense Jehovah. Mbon n̄kann̄kụk oro, esịnede oku, ẹma ẹbọ ikpọ n̄wed 19 ye ndiye uduot n̄kpri n̄wed 13. Nte Mme Ntiense ẹkefiakde ẹnyọn̄ọ Crete ke ekpri ubom, akpa ama adaha, esịnde uwem mmọ ke itiendịk. Mmọ ẹkedọhọ ẹte: “Nnyịn ima ikọm Jehovah ke ndikesịm ufọk ye uwem, edi nnyịn ima ikọm enye n̄ko ke ndikayak nnyịn ikpono enyịn̄ esie ke ata usụk usụk ikpehe Europe emi.”

Patmos edi isuo emi apostle John ekewetde akpatre n̄wed Bible, Ediyarade. Tutu esịm ndondo emi Ntiense Jehovah ndomokiet ikodụhe ke Patmos. Nditọete ẹtode Samos ẹma ẹnam ndutịm ye ntịn̄enyịn ndinam utom ukwọrọikọ ke isuo oro. Mmọ ẹma ẹfiọk ẹte ke mmimọ imekeme ndisobo ọkpọsọn̄ ubiọn̄ọ koro Ufọkabasi Greek Orthodox enyenede ọkpọsọn̄ odudu ke isuo emi. N̄wan kiet ama okot nditọete iban iba oro ẹkekwọrọde ikọ ẹnọ enye ete ẹbe ẹdụk ufọk imọ. Ebe an̄wan oro ama ọsọn̄ọ obụp m̀mê anie ọkọdọhọ nditọete iban oro ẹdi ufọk mmimọ. Ke ini mmọ ẹkenamde an̄wan̄a nte ke mmimọ ikawaha kpukpru ufọk, enye ama afiak obụp ete: “Ndi ẹtịn̄ akpanikọ ke idịghe mbọhọidụn̄  ọkọdọn̄ mbufo ẹdi mi?” N̄wan esie, emi ọkọfiọkde aban̄a Mme Ntiense Jehovah ke adan̄aemi okodude ke Zaire, ama anam an̄wan̄a nditọete iban oro ke ukperedem se iketịbede usenubọk oro. Enye ọkọdọhọ ete: “Ami n̄kọbọn̄ akam nnọ Jehovah, nte n̄kanamde ke mme usen eken, nte enye ọdọn̄ Mme Ntiense esie ẹdi isuo emi. Ebe mi ama asak mi. Ke ini n̄kokụtde mbufo ke enyịnusụn̄, idem ama akpa mi ye ebe mi n̄ko. Ntak edi oro enye ọkọsọn̄ọde obụp owo emi ọkọdọn̄de mbufo ẹdi ufọk nnyịn.” Ẹma ẹtọn̄ọ ukpepn̄kpọ Bible ke ndondo oro ye n̄wan oro. Ẹma ẹnịm ukpepn̄kpọ oro ke urụk ukopikọ ke ọfiọn̄ duop, okposụkedi emi akatakde eyenete an̄wan oro ye n̄wan oro ekenyenede udọn̄ do ediwak okụk. Enye ama ana baptism ndien idahaemi enye edi n̄kukụre Ntiense ke isuo oro apostle John okodude ikpọn̄ ke isua 1,900 ẹmi ẹkebede.

“Ukọiyak” ke Mme Itiembehe

Mme awat nsụn̄ikan̄ ẹsidian ke ata ediwak itiembehe ke mme isuo Aegean ke kpukpru ndaeyo, ẹdade mbiomo mme andidu ke nduọkodudu ẹmi ẹkade isan̄ ẹdibehe. Ke ntem, Mme Ntiense Jehovah ẹnyene n̄wọrọnda ifet ndisịm mme owo ẹtode ediwak idụt ẹnyụn̄ ẹsemde nsio nsio usem. Mme esop ẹnyene mme n̄wed Bible ke ediwak usem, ndien mme asuanetop ẹsinịm ediwak tọsịn magazine ẹnọ mme akaisan̄. Ndusụk nsụn̄ikan̄ ukaisan̄ ẹsidian ke mme itiembehe oro kpukpru urua, emi esinọde nditọete ata nti ifet ndinam mfiakn̄ka idem ẹnịmde mme ukpepn̄kpọ Bible ye ndusụk mbonutom nsụn̄ikan̄.

Ke ndaeyo 1996, eyenete an̄wan emi edide ọkwọrọikọ uyọhọ ini ke Rhodes ama ọkwọrọ ikọ ọnọ akparawa Jamaica emi akanamde utom ke nsụn̄ikan̄ ukaisan̄ esidide edibehe ke itiembehe oro kpukpru Friday. Ke Friday oro eketienede ẹma ẹnọ eren oro ikot ndidụk mbono district oro ẹkenịmde ke isuo oro. Asiakusụn̄ eyenete an̄wan oro ama ada Bible Ikọmbakara an̄wam ndinam ndusụk akpanikọ Bible oro ẹkenemede ke ndutịm oro an̄wan̄a enye. Ima ye ufiop oro Mme Ntiense ẹkewụtde ke mbono oro ama otụk akparawa oro ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ. Ke Friday oro eketienede, enye ama ọnọ asiakusụn̄ iba ikot ndidụk nsụn̄ikan̄. Mme asiakusụn̄ oro ẹma ẹkama mme n̄wed Ikọmbakara ye Spanish. Mme n̄wed mi ẹma ẹkụre ke se isụhọrede ikan hour kiet! Akparawa Jamaica oro ama ekpep Bible kpukpru Friday tutu esịm utịt ndaeyo oro. Ke ndaeyo efen enye ama afiak edi, eben̄ede idem nditọn̄ọ  ukpepn̄kpọ esie. Nte ededi, isan̄ emi enye ama ebiere ndikpụhọde utom esie man ekeme ndinam n̄kọri eke spirit. Ekem enye afiak osio. Nditọete ke Rhodes ẹkekop idatesịt didie ntem ndikop nte ke akparawa emi ama ana baptism ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1998!

Ndikọ “Mme Iyak” Ẹmi Ẹwọrọde Idụn̄

Ẹtịm ẹdiọn̄ọ Inyan̄ Aegean ke ntak akpakịp iyak esie ẹmi ẹsiwọrọde idụn̄, utọ nte sardine ye akpat, oro ẹsibede akpa inyan̄ oro ẹkedụk iyịre mme ọkọiyak ẹmi ẹnyenede usọ. Ke ukem usụn̄ oro, mme andikwọrọ Obio Ubọn̄ ẹkụt ediwak owo ẹmade ndikpan̄ utọn̄ ke otu mme anamutom ẹmi ẹwọrọde idụn̄ ẹmi ẹtode ediwak idụt ke n̄kan̄ Edem Usiahautịn Europe ẹwọrọ ẹdi Greece.

Rezi ekedi isua duop ke ini enye ke akpa ini okokotde aban̄a Jehovah ye mme uduak esie ke Enyọn̄-Ukpeme ye Awake! Oro ekedi ke Albania. Isua ita ke ukperedem enye ama ọwọrọ idụn̄ ye ubon esie aka isuo Rhodes. Usen kiet, Rezi ama ọbọn̄ akam ọnọ Jehovah ndin̄wam enye okụt ikọt esie ke obufa ebietidụn̄ esie. Ke ndan̄nsiere ete esie ama ada mme magazine oro ẹmehede, Enyọn̄-Ukpeme ye Awake!, ọnyọn̄ edi ufọk, emi akanamde Rezi enen̄ede okop idatesịt. Rezi ama osobo ye eyenete an̄wan oro ọkọnọde ete esie mme magazine oro, ndien ikebịghike enye ama ọtọn̄ọ ukpepn̄kpọ ke n̄wed Ifiọk Oro Adade Osịm Nsinsi Uwem. Ke ndusụk idaha, enye ama ọdọhọ ẹkpep imọ n̄kpọ ikata ke usen! Ke ọfiọn̄ iba ẹbede enye ama akabade edi asuanetop oro mînaha baptism, ndien ke March 1998, enye ama ana baptism ke edide isua 14 ke emana. Kpa ke usen oro, enye ama ọtọn̄ọ usiakusụn̄ unọ un̄wam, ndien ọfiọn̄ itiokiet ke ukperedem enye ama esịn enyịn̄ nte asiakusụn̄ ofụri ini, m̀mê asan̄autom uyọhọ ini.

Eyenete eren kiet ke isuo Kos ama ekpep n̄kpọ ye ndusụk owo ẹtode Russia. Ke ini enye okobụpde mmọ m̀mê mmọ ẹnyene mme ufan oro ẹkpemade ndikpep Bible, mmọ ẹma ẹda enye ẹbịne ebe ye n̄wan ẹdide mbon Armenia—Leonidas ye n̄wan esie, Ophelia—ke obio-in̄wan̄ emi oyomde usụn̄ ke kilomita 30. N̄kpọ n̄kpaidem ke akana ebet nditọete ẹmi. Ebe ye n̄wan oro ẹdide mbon Armenia ẹma ẹmen ekpat oro ọkọyọhọde ye n̄wed Bible ẹmi Watch Tower Society osiode ke usem Armenian ye Russian ẹwọrọ ẹdi! Mmọ ẹma ẹnam an̄wan̄a nte ke mmimọ ima ikpep n̄kpọ ye Mme Ntiense Jehovah inyụn̄ inam n̄kọri ikesịm idaha edikabade ndi mme asuanetop oro mînaha baptism. Ke ntak ndutịme ukaraidem ye nsọn̄ọn̄kpọ, mmọ ẹkenyene ndikpọn̄ obio emana mmọ. Ke ndondo oro mmọ ẹkesịmde Kos, mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndikpep n̄kpọ ye eka ye eyeneka Leonidas an̄wan, ẹmi ẹma ẹkedodu do. Inikiet inikiet, Ntiense oro ama enyene mbufa ukpepn̄kpọ Bible ita ndinịm—kiet ye Ophelia, kiet ye Leonidas, ndien kiet ye eka esie ye eyeneka esie an̄wan. Emi okoyom enye esiwat kilomita 30 uka ye unyọn̄ ke ọkpọkkpọk moto ikata ke urua. Leonidas ye n̄wan esie ẹma ẹna baptism ke ọfiọn̄ ifan̄ ẹma ẹkebe. Nso utịp ke emi ekedi ntem ọnọ edu n̄waidem nditọete n̄kann̄kụk ẹmi!

Jehovah Anam Enye Ọkọri

Ẹkụt uyarade edidiọn̄ Jehovah ke ọkpọsọn̄ ukeme oro mme ifịk ifịk anditan̄a Obio Ubọn̄ 2,000 ke mme isuo Aegean ẹmi ẹsịnde. Idahaemi esop 44 ye mme otu Ntiense Jehovah 25 ẹdu do. Ke otu ẹmi, 17 ẹdi esen usem, sia Jehovah “oyomde kpukpru orụk owo ẹnyene edinyan̄a, ẹnyụn̄ ẹsịm ifiọk akpanikọ.” (1 Timothy 2:4, NW) Ke adianade do, akpan asiakusụn̄ 13 ke ẹsịn ukeme ifịk ifịk ndisịm ediwak owo efen efen ke mme nsannsan efakutom oro.

Ke ediwak isua ikie Inyan̄ Aegean edi iwụk ebiet unọ ukpep ye unyamurua. Ke mme iduọk isua eke ndondo emi enye amakabade edi ebiet emi ediwak tọsịn mme akaisan̄ ẹsikade ẹkese. Edi ke edide akpan n̄kpọ akan, nte “mme ọkọ-owo,” mme anditan̄a Obio Ubọn̄ ẹkụt ediwak mbon esịt akpanikọ oro ẹnyenede udọn̄ nditoro Jehovah ke mme isuo ẹmi. Mmọ ẹmenam n̄kpọ ọtọkiet ke utịbe utịbe usụn̄ ẹban̄a ikot ntịn̄nnịm ikọ emi: “[Ẹnịm] ubọn̄ ẹnọ Jehovah, ẹnyụn̄ ẹbụk itoro esie ke otu mme isuo.”—Isaiah 42:12.

[Ndise obio ke page 22]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Inyan̄ Aegean

GREECE

Lésvos

Chios

Samos

Icaria

Phournoi

Patmos

Kos

Rhodes

Crete

TURKEY

[Ndise ke page 23]

Isuo Lésvos

[Ndise ke page 24]

Isuo Patmos

[Ndise ke page 24]

Isuo Crete