Mbon Hasmon ye N̄kpọ-Akpa Mmọ

KE INI Jesus okodude ke isọn̄, ẹkebahade Ido Ukpono Mme Jew ẹsịn ke nsio nsio otu, emi kpukpru ẹken̄wanade ẹyom ndikara mme owo. Ẹtịn̄ oro ke mme mbụk Gospel ọkọrọ ye mme uwetn̄kpọ Josephus, ewetmbụk owo Jew eke akpa isua ikie.

Ẹtịn̄ ẹban̄a mme Pharisee ye mme Sadducee ke mme mbụk emi nte ẹkopde odudu, oro ẹkekemede ndiwọn̄ọde ekikere mme owo idem tutu ẹnam mmọ ẹsịn Jesus nte Messiah. (Matthew 15:1, 2; 16:1; John 11:47, 48; 12:42, 43) Nte ededi, owo isiakke okopodudu otu iba emi ke ebiet ndomokiet ke N̄wed Abasi Usem Hebrew.

Josephus etịn̄ aban̄a mme Sadducee ye mme Pharisee ke akpa ini ke ebuana ye ọyọhọ isua ikie iba M.E.N. Ke ini emi, ediwak mme Jew ẹkeyak idem ẹnọ odudu Ido Mbon Greece, oro edi, edinam ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk mbon Greece. Nsịn̄ede ke ufọt Ido Mbon Greece ye Ido Ukpono Mme Jew ekesịm n̄kon̄n̄kan idaha ke ini mme andikara ẹtode ubon Seleucus ẹkesabarede temple ke Jerusalem, ẹyakde enye ẹnọ Zeus. Okopodudu adausụn̄ mme Jew, Judah Maccabee, andito ubon emi ẹkediọn̄ọde nte Hasmon, akada usụn̄ ke udịmekọn̄ nsọn̄ibuot oro okosiode temple oro ke ubọk mbon Greece. *

Mme isua oro ẹketienede nsọn̄ibuot ye edikan mme Maccabee ẹkeyọhọ ye ntụhọ edisiak mme isio n̄ka oro ẹkekọn̄ọde ke mme ekikere oro ẹdude ke ntuaha, emi kiet kiet ẹn̄wanade ye eken man odụri ediwak Jew ada. Edi ntak emi idaha emi ọkọtọn̄ọde? Ntak emi Ido Ukpono Mme Jew akabaharede ntre? Man ibọrọ, ẹyak nnyịn idụn̄ọde mbụk mbon Hasmon.

Nda-ke-Idem ye Ubahade Ọkọri

Ke ama ekesịm utịtmbuba ido ukpono ekedide edifiak n̄wụk utuakibuot ke temple Jehovah, Judah Maccabee ama esịn idem ke ukara. Nte utịp, ediwak Jew ẹma ẹdian̄ade ẹkpọn̄ enye. Edi, enye ama aka iso ke en̄wan esie ye mme andikara ẹtode ubon Seleucus, odụk ediomi ye Rome, onyụn̄ oyom nditọn̄ọ Ukara mme Jew oro adade ke idem. Ke Judah ama akakpa ke ekọn̄, Jonathan ye Simon nditọeka esie, ẹma ẹka iso ke en̄wan oro. Mme andikara ẹtode ubon Seleucus ẹma ẹnen̄ede ẹbiọn̄ọ mme Maccabee ke mbemiso. Edi nte ini akakade, mme andikara oro ẹma ẹnyịme ndinam emem, ẹyakde mbon Hasmon ẹkara idemmọ ke ndusụk udomo.

Okposụkedi ẹketode ubon oku, akananam owo Hasmon ndomokiet ikanamke utom nte akwa oku. Ediwak mme Jew ẹkekere ẹte ke mme oku ẹtode ubon Zadok, emi Solomon ekemekde nte akwa oku, ẹkpenyene ndikama itie emi. (1 Ndidem 2:35; Ezekiel 43:19) Jonathan ama ada ekọn̄ ye n̄kari ekpek ubon Seleucus ndimek enye akwa oku. Edi ke Jonathan ama  akakpa, Simon eyeneka esie, ama anam se ikande oro. Ke September 140 M.E.N., ẹma ẹnam akpan ubiere ke Jerusalem, ẹkapde enye ke ido uwetn̄wed Greece ke itiatn̄wed ẹdade okpoho ẹnam: “Edidem Demetrius [andikara Greece otode ubon Seleucus] ama emek enye [Simon] nte akwa oku, anam enye edi kiet ke otu mme Ufan esie, onyụn̄ ọnọ enye akwa ukpono. . . . Mme Jew ye mme oku mmọ ẹbiere ẹte ke Simon ekpenyene ndidi adausụn̄ ye akwa oku mmimọ ke nsinsi, tutu prọfet emi ẹkemede ndibuọt idem adaha ada.”—1 Maccabees 14:38-41 (n̄wedmbụk emi odude ke Apocrypha).

Ntem idịghe ukara ubon Seleucus oro ekedide esen kpọt ẹkenyịme itie Simon nte andikara ọkọrọ ye akwa oku—eke idemesie ye mme andito ubon esie—edi “Akwa Esop” ikọt esie n̄ko ẹma ẹnyịme. Emi ama enịm akpan ini ukpụhọde idiọn̄ọ. Nte ewetmbụk oro Emil Schürer ekewetde, ke ndondo oro mbon Hasmon ẹma ẹketọn̄ọ udịm ubọn̄, “se ikenen̄erede ibehe mmọ ikedịghe aba ndinam se ẹwetde ke Torah [Ibet mme Jew] edi ekedi nte ẹkpekpemede ẹnyụn̄ ẹtatde odudu ukaraidem mmọ.” Nte ededi, ke odude ke ukpeme mbak ediyat mme Jew esịt, Simon ama ada udorienyịn̄ oro “adausụn̄ mme owo,” utu ke “edidem.”

Idịghe kpukpru owo ẹkenem esịt ẹban̄a edida emi mbon Hasmon ẹkedade ido ukpono ye ukara ẹnyene ke idiọk usụn̄ mi. Nte ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọde, ekedi ke ini emi ke mbon Qumran ẹketọn̄ọ. Oku kiet otode ubon Zadok, oro ẹkenịmde ke akpanikọ ẹte ke enye ke ẹtịn̄ ẹban̄a ke mme uwetn̄kpọ Qumran nte “Andikpep Edinen Ido,” ama ọkpọn̄ Jerusalem onyụn̄ ada mme andibiọn̄ọ odụk Desat Judea ke mben Inyan̄ Inụn̄. Kiet ke otu mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄, se ẹwetde ẹban̄a n̄wed Habakkuk, obiom “Idiọk Oku oro ke akpa ẹkesikotde enyịn̄ akpanikọ, edi emi akatan̄de idem ke ini akakarade Israel,” ikpe. Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke ekeme ndidi Jonathan m̀mê Simon ke n̄ka oro eketịn̄ aban̄a nte “Idiọk Oku” emi akarade.

Simon ama aka iso ke ubịnikọt ekọn̄ nditat obio emi enye akakarade. Nte ededi, ukara esie ama edisịm utịt ke mbuari ke ini Ptolemy ebe eyen esie, okowotde enye ọkọrọ ye nditọ esie iba ke adan̄aemi mmọ ẹkediade usọrọ ẹkpere Jericho. Edidomo ndibọ ukara emi ama okpu. Ẹma ẹtọt John Hyrcanus, eyen Simon oro okosụhọde, ẹban̄a edidomo oro ẹkedomode ndiwot enye. Enye ama omụm mbon oro ẹkeyomde ndiwot enye onyụn̄ ọbọ ukara ye itie akwa oku ada ke itie ete esie.

N̄kaiso Editat ye Ufịk

Ke akpa, udịmekọn̄ Syria ama enen̄ede edịghe John Hyrcanus, edi ekem ke 129 M.E.N., mbon Parthia ẹma ẹkan udịm ubọn̄ Seleucus ke n̄wọrọnda ekọn̄. Kaban̄a utịp oro ekọn̄ emi ekenyenede ke idem ubon Seleucus, eyen ukpepn̄kpọ Jew oro Menahem Stern ekewet ete: “Ofụri ndutịm obio ubọn̄ oro ama ekpere ndiwụre.” Ntem Hyrcanus ama “ekeme ndifiak mbọ ọyọhọ ukaraidem nnọ Judea onyụn̄ ọtọn̄ọ nditat ukara esie nsịm nsio nsio ikpehe.” Ndien enye ama enen̄ede atat ukara esie.

Idahaemi sia mbon Syria mîdịgheke enye aba, Hyrcanus ama ọtọn̄ọ ndida ekọn̄ ndụk mme ikpehe ẹwọrọde ẹkpọn̄ Judea, adade mmọ edisịn ke idak ukara esie. Mme andidụn̄ ẹkenyene ndikabade ndi mbon Ido Ukpono Mme Jew mîdịghe ntre ẹsobo obio mmọ. Ẹma ẹda utọ ubịnikọt oro kiet ẹtiene mbon Idumaea (mbon Edom). Kaban̄a emi Stern ọkọdọhọ ete: “Edikpụhọde ido ukpono mbon Idumaea ikenyeneke mbiet, sia enye ekedide edikpụhọde ido ukpono ofụri orụk utu ke eke ibat ibat owo.” Idụt kiet efen oro ẹkekande ekedi Samaria, ebiet emi Hyrcanus okosobode temple mbon Samaria oro okodude ke Obot Gerizim. Ke etịn̄de nte ido edinyenyịk mme owo ẹkpụhọde ido ukpono oro udịm ubọn̄ Hasmon akadade ọkọdiọkde, ewetmbụk oro Solomon Grayzel ekewet ete: “Mi eyeyen Mattathias [ete Judah Maccabee] ama abiat edumbet—ifụre ido ukpono—oro emana oro ekebemde iso akan̄wanade ata ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ aban̄a.”

Mme Pharisee ye Mme Sadducee Ẹwọn̄ọ Ẹdi

Edi ke ini enye ekewetde aban̄a ukara Hyrcanus ke Josephus ekebem iso etịn̄ aban̄a odudu mme Pharisee ye Sadducee nditara. (Josephus ama etịn̄ aban̄a mme Pharisee oro ẹkedude  uwem ke ini ukara Jonathan.) Enye itịn̄ke ebiet emi mmọ ẹketode. Ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹda mmọ nte mme otu emi ẹkewọn̄ọde ẹto mme Hasid, kpa enyene-ifiopesịt n̄ka oro akadade ye Judah Maccabee ke ndibịne mme utịtmbuba ido ukpono esie, edi oro ẹkekpọn̄de enye ke ini udọn̄ ikpọ itie ọkọwọn̄ọrede enye esịn ke ukaraidem.

Ẹwak ndida enyịn̄ oro mme Pharisee n̄kabuan ye ikọ Hebrew emi ọwọrọde “mbon oro ẹdian̄arede ẹda,” okposụkedi ndusụk owo ẹdade nte ke enye enyene ebuana ye ikọ oro “mme akabadeikọ.” Mme Pharisee ẹkedi nditọ ukpepn̄kpọ ke otu mme ọsọ owo, oro mîkenyeneke akpan udịm ubon. Mmọ ẹma ẹda ukpepn̄kpọ akwaifiọk aban̄ade san̄asan̄a edinam ido ukpono ẹdian̄ade idemmọ ẹkpọn̄ ndek ndek ido edinam, ẹdade mme ibet temple ẹban̄ade mme oku ndinịm idem asana ẹdibuan ye mme idaha ke uwem eke usen ke usen. Mme Pharisee ẹma ẹtọn̄ọ obufa usụn̄ edikabade N̄wed Abasi ye ekikere oro ẹkedide ẹdidiọn̄ọ ke ukperedem nte ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄. Mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹnyene odudu ke ini ukara Simon ke ini ẹkemekde ndusụk mmọ ẹsịn ke Gerousia (esop nyobiowo), emi ẹkedide ẹdidiọn̄ọ ke ukperedem nte Sanhedrin.

Josephus obụk ete ke John Hyrcanus ekedi eyen ukpepn̄kpọ ye andinọ mme Pharisee ibetedem ke mbemiso. Nte ededi, nte ini akakade, mme Pharisee ẹma ẹsua ẹnọ enye ke ndikesịn ndisana itie akwa oku nyak. Emi ama ada esịm n̄wọrọnda edidian̄ade nsan̄a. Hyrcanus ama odori ukpan ke mme edinam ido ukpono mme Pharisee. Nte n̄kaiso ufen, enye ama adiana ye mme Sadducee, mbon ido ukpono oro ẹkebiọn̄ọde mme Pharisee.

Eyedi enyịn̄ oro mme Sadducee enyene ebuana ye Zadok Akwa Oku, emi mme andito ubon esie ẹkekamade itie oku toto ke eyo Solomon. Nte ededi, idịghe kpukpru mme Sadducee ẹketo ubon emi. Nte Josephus ọdọhọde, mme Sadducee ẹkedi mbon ukara ye mme enyene-n̄kpọ owo ke obio, ndien ata ediwak owo ikadaha ye mmọ. Prọfesọ Schiffman ọdọhọ ete: “Etie nte ata ediwak mmọ . . . ẹkedi mme oku m̀mê mbon oro ẹkedọde mme andito ubon akwa oku.” Ntem mmọ ẹma ẹnyene n̄kpet n̄kpet ebuana ye mbon oro ẹkekamade odudu ke anyan ini. Mmọdo, ẹkeda akamba udeme oro mme Pharisee ẹkenyenede ke uwem mme owo ye ekikere mme Pharisee eke edinam kpukpru owo ẹnyene edisana idaha nte mme oku nte n̄kpọndịk oro ẹkemede nditịmede unen mme Sadducee ndikara. Idahaemi, ke mme akpatre isua ukara Hyrcanus, mme Sadducee ẹma ẹfiak ẹda ukara.

Ukaraidem Ada Itie Edinam Ido Ukpono

Aristobulus, akpan Hyrcanus, akakara isua kiet kpọt mbemiso akpade. Enye ama adiana ye mbon Ituraea aka iso ke ndinyịk mme owo ẹkpụhọde ido ukpono onyụn̄ ada enyọn̄ enyọn̄ Galilee edisịn ke idak ukara Hasmon. Edi ekedi ke idak ukara udọeka esie Alexander Jannaeus, emi akakarade ọtọn̄ọde ke 103-76 M.E.N., ke udịm ubọn̄ Hasmon ekesịm etịn̄e ke odudu.

Alexander Jannaeus ama adian̄ade ọkpọn̄ akani ndutịm  onyụn̄ atan̄a an̄wan̄wa ete ke imọ idi akwa oku ye edidem. En̄wan ke ufọt mbon Hasmon ye mme Pharisee ama ọdọdiọn̄ ọsọn̄ ubọk, idem adade ekesịm ekọn̄ mbio obio emi mme Jew 50,000 ẹkekpan̄ade. Ke ẹma ẹketre nsọn̄ibuot oro, ke edinam oro anamde owo eti ndidem oro ẹkedide mme okpono ndem, Jannaeus ama ọkọn̄ owo 800 ke otu mbon nsọn̄ibuot oro ke eto owot. Ke ini mmọ ẹkekperede ndikpa, ẹma ẹwot iban ye nditọ mmọ ke iso mmọ, ke adan̄aemi Jannaeus akadiade usọrọ an̄wan̄wa ye ibanesa esie. *

Kpa ye oro enye akasuade mme Pharisee, Jannaeus ekedi ifịk ifịk ebre mbre ukara. Enye ama okụt ete ke mme Pharisee ẹka iso ndinyene ibetedem ediwak owo. Ke ini akanade ke nna n̄kpa, item emi enye ọkọnọde n̄wan esie, Salome Alexandra, ekedi yak enye abuana ukara ye mmọ. Jannaeus ama emek n̄wan esie nte andida itie ubọn̄ esie utu ke nditọ esie. Enye ama owụt idem nte andikara emi enyenede ukeme, ọnọde idụt oro kiet ke otu n̄kponn̄kan ini emem ke idak ukara Hasmon (76-67 M.E.N.). Ẹma ẹfiak ẹnọ mme Pharisee odudu, ndien ẹma ẹbiat mme ibet oro ẹkebiọn̄ọde mme edinam ido ukpono mmọ.

Ke Salome ama akakpa, nditọ esie Hyrcanus II, oro akanamde utom nte akwa oku, ye Aristobulus II ẹma ẹtọn̄ọ ndinyan̄a ukara. Mmọ mbiba ikenyeneke ifiọk ukaraidem ye ifiọk ekọn̄ nte mme ete ete mmọ, ndien etie nte mmọ mbiba ikọfiọkke ọyọhọ ọyọhọ se mbon Rome ndikaka iso n̄kọri ke n̄kann̄kụk oro ke obio ubọn̄ Seleucus ama okowụre ofụri ofụri, ọkọwọrọde. Ke 63 M.E.N., nditọeka iba emi ẹma ẹka ẹbịne Pompey andikara Rome ke adan̄aemi enye okodude ke Damascus ẹkeben̄e ẹte edisịn emem ke en̄wan mmimọ. Kpa ke isua oro, Pompey ye udịmekọn̄ esie ẹma ẹdụk Jerusalem ẹnyụn̄ ẹda enye ẹnyene. Oro ekedi ntọn̄ọ utịt obio ubọn̄ Hasmon. Ke 37 M.E.N., Akwa Edidem Herod eke Idumaea, emi Akwa Ufọkmbet Rome ekenyịmede nte “Edidem Judea,” “nsan̄a ye ufan mbon Rome,” ama ada Jerusalem enyene. Obio ubọn̄ Hasmon ama osop.

N̄kpọ-Akpa Mbon Hasmon

Eyo Mbon Hasmon, ọtọn̄ọde ke Judah Maccabee esịm Aristobulus II, ekesịn itiat idakisọn̄ ọnọ ubahade oro okodude ke ndutịm ido ukpono ke ini Jesus okodude ke isọn̄. Mbon Hasmon ẹketọn̄ọ ke ndinyene ifịk nnọ utuakibuot Abasi, edi ifịk oro ama ataha ekesịm ibụk ibụk udọn̄ idemowo. Mme oku mmọ, emi ẹkenyenede ifet ndinam mme owo ẹdiana kiet ẹtiene Ibet Abasi, ẹma ẹda idụt oro ẹkesịn ke en̄wan ukaraidem. Ke idaha emi, ubahade ekikere ido ukpono ama ọkọri. Mbon Hasmon ẹma ẹsop, edi ẹkeda en̄wan ukara ido ukpono ke ufọt mme Sadducee, mme Pharisee, ye mbon efen ẹdiọn̄ọ idụt oro okodude idahaemi ke idak Herod ye Rome.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Chart ke page 30]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Udịm Ubọn̄ Hasmon

Judah Maccabee Jonathan Maccabee Simon Maccabee

↓

John Hyrcanus

↓ ↓

Salome Alexandra — ọkọdọ — Alexander Jannaeus Aristobulus

↓ ↓

Hyrcanus II Aristobulus II

[Ndise ke page 27]

Judah Maccabee ama oyom nda-ke-idem ọnọ mme Jew

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.

[Ndise ke page 29]

Mbon Hasmon ẹma ẹn̄wana ẹyom nditat ukara mmọ nsịm mme obio oro mîdịghe eke mme Jew

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.