Mbon Scythia—Utịbe Utịbe Mbon Eset

UDỊMEKỌN̄ idụt nyon̄ ẹwat usọp usọp ke obu ẹdibehe, mme ekpat edem enan̄ mbakara mmọ ẹyọhọ ye mbụme. Mme utịbe utịbe owo emi ẹkekara mme in̄wan̄ Europe ye Asia ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte 700 esịm 300 M.E.N. Ekem mmọ ikodụhe aba—ke ẹma ẹkenịm mbụk. Ẹtịn̄ ẹban̄a mmọ idem ke Bible. Mmọ ẹkedi mbon Scythia.

Ke ediwak isua ikie, mbon nyon̄ ye otu enan̄ ikọt ẹma ẹsiyo ke mme in̄wan̄ oro ẹketọn̄ọde ke Ikpọ Obot Carpathia ke edem usiahautịn Europe ẹna ẹsịm se ẹdiọn̄ọde idahaemi nte ufọt edem usụk ye edem usiahautịn Russia. Etisịm ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., edinam ekọn̄ Akwa Edidem Hsüan eke China ama anam mmọ ẹwọrọ idụn̄ ẹka edem usoputịn. Ke ẹnamde isan̄ ẹdụk edem usoputịn, mbon Scythia ẹma ẹn̄wana ẹnyụn̄ ẹbịn mme Cimmeria ẹfep, oro ẹkekarade Caucasus ye n̄kann̄kụk edem edere Obubịt Inyan̄.

Ke ẹyomde uforo, mbon Scythia ẹma ẹbụme Nineveh, ibuot obio Assyria. Ke ukperedem, mmọ ẹma ẹdiana ye Assyria ẹn̄wana ye Media, Babylonia, ye mme idụt eken. En̄wan mmọ ama otụk idem edere edere Egypt. Ndikokot obio Beth-shan eke ufọt edem edere ye edem usiahautịn Israel Scythopolis ke ukperedem ekeme ndiwụt ini emi mbon Scythia ẹkedụn̄ọde do.—1 Samuel 31:11, 12.

Ke akpatre, mbon Scythia ẹma ẹnam idụn̄ ke in̄wan̄ Romania, Moldova, Ukraine, ye usụk usụk Russia eyomfịn. Do mmọ ẹma ẹforo, ẹnamde utom nte mme anyamurua ke ufọt mbon Greece ye Ukraine ye mbon usụk usụk Russia eyomfịn oro ẹtọde in̄wan̄ ibokpot. Mbon Scythia ẹma ẹsida ibokpot, aran ọkwọk, ikpa unam, ye enan̄ ẹkpụhọ ye wine, ọfọn̄, n̄kpọekọn̄, ye mme mbuwed mbon Greece. Ntem mmọ ẹma ẹkọ akpakịp inyene.

 Mme Enyene-Ndyọ Awat Enan̄ Mbakara

Enan̄ mbakara ekedi akpan n̄kpọ ọnọ mbonekọn̄ in̄wan̄ emi ukem nte camel ekedide akpan n̄kpọ ọnọ mbon desat. Mbon Scythia ẹkedi nta mme awat enan̄ mbakara ẹkenyụn̄ ẹdu ke otu akpa mbon oro ẹkedoride ifịm ye udoriukot ke enan̄ mbakara. Mmọ ẹkesita unam enan̄ mbakara ẹnyụn̄ ẹn̄wọn̄ mmọn̄eba enan̄ mbakara. Ke akpanikọ, mmọ ẹkesida enan̄ mbakara ẹwa edifọp uwa. Ke ini owo ekọn̄ Scythia akpade, ẹma ẹsiwot enan̄ mbakara esie ẹnyụn̄ ẹbụk enan̄ mbakara oro ukpono ukpono—ẹsịnede enye mbọbọ ye n̄kpọmbana enan̄ mbakara.

Nte ewetmbụk oro Herodotus ọdọhọde, mbon Scythia ẹma ẹnyene mbumehe edinam mme ibak ibak ido, emi ekesịnede edikama n̄kpọkpọrọ mbon emi mmọ ẹkewotde nte kọp mmọn̄. Ke ẹn̄wanade ye mme asua mmọ, mmọ ẹma ẹsida ofụt, ekụri, eduat, ye idan̄ n̄kukịm oro ẹnamde man awak owo obụkidem, ẹsobo mmọ.

Ẹdiọn̄ Mme Udi Man Ẹbịghi ke Nsinsi

Mbon Scythia ẹma ẹsikama ifọt, ẹbre idiọn̄, ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ ikan̄ ye eka abasi. (Deuteronomy 18:10-12) Mmọ ẹkeda udi nte ebietidụn̄ mme akpan̄kpa. Ẹma ẹsiwa ifịn ye unam man mme eteufọk mmọ oro ẹkekpan̄ade ẹkpeda ẹnam n̄kpọ. Ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke n̄kpọuto ye ifịn ẹsitiene mbọn̄ obio ẹka “ererimbot efen.” Ke udi ọbọn̄ kiet, ẹma ẹkụt ifịn iren ition nte ẹnade ẹwọn̄ọde ukot ẹwụt eteufọk mmọ, ẹben̄ede idem ndidaha nda ntọn̄ọ utom mmọ.

Ẹkesibụk mme andikara ye akpakịp uwa, ndien ke ini ikpo, mbon Scythia ẹma ẹsiduọk iyịp mmọ ẹnyụn̄ ẹkporo idet mmọ. Herodotus ekewet ete: “Mmọ ẹma ẹsisịbe ubak utọn̄ mmọ, ẹkporo idet mmọ, ẹkpi ubọk mmọ ẹkanade, ẹkpi ọkpọiso ye ibuo mmọ, ẹnyụn̄ ẹda idan̄ ẹtịbi ubọk ufien mmọ.” Ke edide isio, Ibet oro Abasi ọkọnọde nditọ Israel eke ukem ini oro ọkọdọhọ ete: “Ẹkûnyụn̄ ẹkpi obụk-idem mbufo ẹban̄a akpa-n̄kpa.”—Leviticus 19:28.

Mbon Scythia ẹma ẹbot ediwak tọsịn ibombom (udi). Ediwak n̄kpọmbana oro ẹkefiọhọde ke mme ibombom emi ẹwụt nte mbon Scythia ẹkesidude uwem. Akwa Peter andikara Russia ama ọtọn̄ọ nditan̄ mme utọ n̄kpoduoho oro mbon ke 1715, ndien idahaemi ẹkeme ndikụt ndiye n̄kpọ emi ke itie ubon n̄kpọeset Russia ye Ukraine. “Mbuwed unam” emi esịne enan̄ mbakara, ntrukpom, mbukpo, an̄wambana, ekpe, okoyo, inuen oro enyenede idem unam, ekpe oro enyenede idem inuen (mme edibotn̄kpọ n̄ke oro ẹnyenede mba m̀mê idem unam kiet ye ibuot unam efen).

Mbon Scythia ye Bible

Bible etịn̄ nnennen aban̄a mbon Scythia ke itie kiet kpọt. Ke Colossae 3:11, nnyịn ikot ite: “Greek m̀mê Jew, m̀mê ana mbobi m̀mê owo eke mînaha mbobi, m̀mê owo esịt ikọt, m̀mê owo Scythia, m̀mê ofụn m̀mê eyen-isọn̄ [idụhe] ke enye, edi Christ edi kpukpru n̄kpọ onyụn̄ odu ke kpukpru n̄kpọ.” Ke ini Christian apostle Paul ekewetde mme ikọ oro, ikọ Greek oro ẹkekabarede “Scythia” ikadaha inọ akpan idụt kiet, edi akada ọnọ ata mbon esịtikọt. Paul okodori nsọn̄uyo ete ke ebede ke odudu edisana spirit, m̀mê anamutom odudu Jehovah, utọ mbon oro ẹkam ẹkeme ndimen edu ebietde eke Abasi nsịne.—Colossae 3:9, 10.

Ndusụk mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset  ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke enyịn̄ oro Ashkenaz oro odude ke Jeremiah 51:27 edi ukem ye enyịn̄ mbon Assyria oro Ashguzai, kpa ikọ oro ẹkesidade ẹtịn̄ ẹban̄a mbon Scythia. Mme itiatn̄wed ẹwetde ke mme abisi ẹbietde ikpafak ẹtịn̄ ẹban̄a ebuana oro okodude ke ufọt mme owo emi ye mbon Minni ke ini ẹken̄wanade ye Assyria ke ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N. Esisịt ini mbemiso Jeremiah ọkọtọn̄ọde nditịn̄ ntịn̄nnịm ikọ, mbon Scythia ẹma ẹsisan̄a ẹbe ke isọn̄ Judah ifụre ifụre ke ini mmọ ẹkade ẹnyụn̄ ẹnyọn̄ọde Egypt. Ntem, ekeme ndidi ediwak mbon oro ẹkekopde nte enye ekebemde iso etịn̄ nte edem edere edibụmerede an̄wana ye Judah ẹma ẹfan̄a nte ke ntịn̄nnịm ikọ esie ikedịghe akpanikọ.—Jeremiah 1:13-15.

Ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹkere ẹte ke edi mbon Scythia ke ẹtịn̄ ẹban̄a ke Jeremiah 50:42, emi okotde ete: “Mmọ ẹyemụm utịgha ye eduat: mmọ ẹdehe ide, idinyụn̄ ituaha owo mbọm: uyo mmọ oyoyomo nte inyan̄ ibom, mmọ ẹyenyụn̄ ẹdoro ke horse, ẹtịm idem nte owo ekọn̄ ẹn̄wana ye afo, O adiaha Babylon.” Edi ufan̄ikọ emi akpan akpan aban̄a mbon Media ye Persia, oro ẹkekande Babylon ke 539 M.E.N.

Ẹnọ ekikere ẹte ke “isọn̄ Magog” oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke in Ezekiel ibuot 38 ye 39 ada aban̄a mme ekpụk mbon Scythia. Nte ededi, “isọn̄ Magog” edi ndamban̄a. Nte an̄wan̄ade, enye ada aban̄a ikpehe isọn̄, emi ẹkesion̄ode Satan ye mme angel esie ẹduọn̄ọ ke ekọn̄ ama akan̄wana ke heaven.—Ediyarade 12:7-17.

Mbon Scythia ẹma ẹbuana ke edisu ntịn̄nnịm ikọ Nahum oro ekebemde iso etịn̄ aban̄a edikan Nineveh. (Nahum 1:1, 14) Mbon Chaldean, Scythia, ye Media ẹma ẹbụme Nineveh ke 632 M.E.N., ẹnamde Obio Ukara Assyria ọduọ.

Utịbe Utịbe Iduọ

Mbon Scythia idụhe aba, edi ntak-a? Ọwọrọetop ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset edide owo Ukraine ọdọhọ ete: “Akpanikọ edi-o, nnyịn ikam ifiọkke se iketịbede.” Ndusụk owo ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke udọn̄ uforo anamde mmọ ẹmem mmọ ẹma ẹyak idem ẹnọ obufa mbon nyon̄ ẹtode Asia—mbon Sarmatian—ke akpa ye udiana isua ikie M.E.N.

Mbon en̄wen ẹkere ẹte ke en̄wan ke otu mme ekpụk mbon Scythia akada esịm iduọ mmọ. Mbon en̄wen n̄ko ẹdọhọ ẹte ke ẹkeme ndikụt nsụhọ mbon Scythia ke otu mbon Ossetia eke Caucasus. Ke usụn̄ ekededi, utịbe utịbe mbon eset emi ẹma ẹwọrọ etop ke mbụk owo—etop oro akanamde ẹda enyịn̄ oro Scythia ẹtịn̄ ikọ ke ndamban̄a usụn̄ ẹban̄a ibak.

[Ndise obio ke page 24]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

◻ Akani Obio

• Obio Eyomfịn

Danube

SCYTHIA ← USỤN̄ UWỌRỌIDỤN̄

• Kiev

Dnieper

Dniester

Obubịt Inyan̄

OSSETIA

Ikpọ Obot Caucasus

Inyan̄ Caspian

ASSYRIA ← USỤN̄ UDA EKỌN̄ NDỤK

◻ Nineveh

Tigris

MEDIA ← USỤN̄ UDA EKỌN̄ NDỤK

MESOPOTAMIA

BABYLONIA ← USỤN̄ UDA EKỌN̄ NDỤK

◻ Babylon

Euphrates

OBIO UKARA PERSIA

◻ Susa

Itụn̄ Inyan̄ibom Persia

PALESTINE

• Beth-shan (Scythopolis)

EGYPT ← USỤN̄ UDA EKỌN̄ NDỤK

Nile

Inyan̄ Mediterranean

GREECE

[Mme ndise ke page 25]

Mbon Scythia ẹkedi mbon oro ẹmade ndin̄wana ẹkọn̄

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Mme ndise ke page 26]

Mbon Scythia ẹma ẹsida n̄kpọurua mmọ ẹkpụhọ ye mbuwed mbon Greece ẹnyụn̄ ẹkabade ẹforo

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹbọ ẹto Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev