Nte Afo Ememehe ye Shaphan ye Ubon Esie?

KE INI esikotde Bible, nte akanam omokụt ebiet ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a Shaphan ye ndusụk mme andibuana ke ubon esie emi ẹkenyenede odudu ukara? Mmanie ke mmọ ẹkedi? Nso ke mmọ ẹkenam? Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto mmọ?

Akpa ini oro Bible etịn̄de aban̄a “Shaphan eyen Azaliah, eyen Meshullam” edi ke ebuana ye Josiah ndikafiak n̄wụk utuakibuot akpanikọ ke n̄kpọ nte isua 642 M.E.N. (2 Ndidem 22:3) Ke isua 36 oro ẹketienede, tutu esịm ini nsobo Jerusalem ke 607 M.E.N., ẹtịn̄ ẹnọ nnyịn ẹban̄a nditọiren esie inan̄, Ahikam, Elasah, Gemariah, ye Jaazaniah, n̄ko ye nditọ nditọ esie iba, Micaiah ye Gedaliah. (Se chart.) Encyclopaedia Judaica anam an̄wan̄a ete: “Ubon Shaphan ẹkewak ẹkan ke ukara [obio ubọn̄ Judah], ẹma ẹnyụn̄ ẹkama itie nte mme ewetn̄wed edidem toto ke eyo Josiah tutu esịm ini ẹkedade mmọ ẹka Ntan̄mfep.” Ndidụn̄ọde se Bible etịn̄de aban̄a Shaphan ye ubon esie ayan̄wam nnyịn ndifiọk nte mmọ ẹkenọde prọfet Jeremiah ye utuakibuot akpanikọ Jehovah ibetedem.

Shaphan Ọnọ Utuakibuot Akpanikọ Ibetedem

Ke isua 642 M.E.N., ke ini Edidem Josiah ekedide n̄kpọ nte isua 25, nnyịn ikụt Shaphan anamde utom nte ewetn̄wed ye osion̄o-n̄wed edidem. (Jeremiah 36:10) Nso ke oro akabuana? N̄wed ndụn̄ọde oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke enyọn̄ emi ọdọhọ ete ke ewetn̄wed ye osion̄o-n̄wed edidem ekedi n̄kpet n̄kpet andinọ edidem item, ese-n̄kpọ mban̄a okụk, emi ekenyenede usọ ke ndinam ediomi, okonyụn̄ enyenede ifiọk ke ndinam mbubehe ye esenidụt, ke ibet ofụri ererimbot, okonyụn̄ ọfiọkde nte ẹnamde ediomi unyamurua. Ntem, nte ewetn̄wed edidem, Shaphan ekedi kiet ke otu iren oro ẹkenyenede odudu ukara ẹkan ke obio ubọn̄ oro.

Isua duop ke mbemiso, ekpri Josiah ama “ọtọn̄ọ nditiene Abasi David ete esie.” Nte an̄wan̄ade, Shaphan ama enen̄ede ọsọn̄ọ Josiah ke emana ndien ke ntre ama ekeme ndidi eti andinọ enye item ke n̄kpọ eke spirit ye andin̄wam ke akpa ubịnikọt Josiah ndifiak n̄wụk utuakibuot akpanikọ. *—2 Chronicles 34:1-8.

Ke ini ẹkefiakde ẹdiọn̄ temple, ẹma ẹfiọhọ “n̄wed ewụhọ,” ndien Shaphan ama “emen enye okot ke iso edidem.” Idem ama akpa Josiah ndikop se ẹwetde ke n̄wed oro, ekem enye ama osio mme isụn̄utom oro ẹkekemede ndiberi edem ọdọn̄ ẹka ẹbịne Huldah prọfet an̄wan man ẹkebụp Jehovah ẹban̄a n̄wed oro. Edidem ama enyene mbuọtidem ke idem Shaphan ye ke idem Ahikam eyen esie tutu esịn mmọ ke otu mme isụn̄utom.—2 Ndidem 22:8-14; 2 Chronicles 34:14-22.

Ini kiet emi kpọt ke N̄wed Abasi etịn̄ aban̄a se Shaphan ke idemesie akanamde. Ke mme ufan̄ikọ en̄wen ke Bible, ẹtịn̄ ẹban̄a enye n̄kukụre nte ete m̀mê ete ete. Nditọ Shaphan ẹma ẹdi ẹdinyene n̄kpet n̄kpet ebuana ye prọfet Jeremiah.

 Ahikam ye Gedaliah

Nte nnyịn ima ikokụt, ẹbem iso ẹtịn̄ ẹban̄a Ahikam eyen Shaphan ke ebuana ye utom oro ẹkedọn̄de ẹnọ Huldah prọfet an̄wan. N̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ete: “Okposụkedi Bible usem Hebrew mînọhọ udorienyịn̄ Ahikam, ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke enye ama enyene akwa itie.”

N̄kpọ nte isua 15 ke n̄kpọntịbe oro ama ekebe, uwem Jeremiah ama odu ke itiendịk. Ke ini enye ọkọtọtde mme owo aban̄a uduak Jehovah ndisobo Jerusalem, “mme oku, ye mme prophet, ye kpukpru owo ẹmụm enye, ẹte, Afo emenyene ndikpa.” Nso ndien iketịbe? Mbụk oro aka iso ete: “Edi ubọk Ahikam eyen Shaphan ada ye Jeremiah, ete ẹkûsịn enye ke ubọk mbio-obio, ete ẹkewot enye.” (Jeremiah 26:1-24) Emi owụt nso? The Anchor Bible Dictionary ọdọhọ ete: “N̄kpọntịbe emi isọn̄ọke iwụt kpọt nte Ahikam akadade odudu esie anam n̄kpọ, edi owụt n̄ko nte ke enye, ukem nte mbonubon Shaphan eken, ama owụt Jeremiah mfọnido.”

N̄kpọ nte isua 20 ke ukperedem, ke mbon Babylon ẹma ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N. ẹnyụn̄ ẹtan̄ ata ediwak owo ẹka ntan̄mfep, ẹma ẹmek Gedaliah, eyen Ahikam, eyen Shaphan, nte andikara mme Jew oro ẹkesụhọde. Ndi enye, ukem nte mbonubon Shaphan eken, ama ekere aban̄a Jeremiah? N̄wetnnịm n̄kpọ Bible okot ntem: “Ndien Jeremiah aka ke ọtọ Gedaliah eyen Ahikam ke Mizpah; onyụn̄ odụn̄ ye enye.” Ke ufan̄ ọfiọn̄ ifan̄, ẹma ẹwot Gedaliah, ndien mme Jew oro ẹkesụhọde ẹma ẹda Jeremiah ẹwọrọ ẹka Egypt.—Jeremiah 40:5-7; 41:1, 2; 43:4-7.

Gemariah ye Micaiah

Gemariah eyen Shaphan ye Micaiah eyeyen esie ẹma ẹnyene akamba udeme ke mme n̄kpọntịbe oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Jeremiah ibuot 36. Ekedi ke n̄kpọ nte isua 624 M.E.N., ke ọyọhọ isua Edidem Jehoiakim ition. Baruch, ewetn̄wed Jeremiah, ama emen n̄wed okot mme ikọ Jeremiah uyo ọwọrọ, ke ufọk Jehovah, “ke ubet Gemariah eyen Shaphan.” Ekem, “Micaiah eyen Gemariah, eyen Shaphan okop kpukpru ikọ Jehovah emi otode ke n̄wed oro.”—Jeremiah 36:9-11.

Micaiah ama ọtọt ete esie ye kpukpru mbọn̄ eken aban̄a n̄wed oro, ndien mmọ ẹma ẹyom ndikop se n̄wed oro ọdọhọde. Didie ke mmọ ẹkenam n̄kpọ? “Edikem adan̄aemi mmọ ẹkopde kpukpru ikọ oro, kiet edịghe ye kiet, mmọ ẹnyụn̄ ẹdọhọ Baruch, ẹte, Nnyịn iditreke nditịn̄ kpukpru ikọ emi nnọ edidem.” Nte ededi, mbemiso ẹsiande edidem, mmọ ẹma ẹteme Baruch ẹte: “Ka kedịbe, afo ye Jeremiah; mbufo ẹkûnyụn̄ ẹyak owo baba kiet ọfiọk ebiet eke mbufo ẹdude.”—Jeremiah 36:12-19.

Kpa nte mmọ ẹkekerede ke eyetịbe, edidem  ama esịn etop n̄wed oro onyụn̄ ọfọp enye. Ndusụk mbọn̄, esịnede Gemariah eyen Shaphan, ẹma “ẹkekpe edidem ubọk, ẹte enye okûfọp n̄wed oro, edi enye ikopke uyo mmọ.” (Jeremiah 36:21-25) N̄wed oro Jeremiah—An Archaeological Companion ọdọhọ ntem: “Gemariah ekedi andinọ Jeremiah ọkpọsọn̄ ibetedem ke ufọkubọn̄ Edidem Jehoiakim.”

Elasah ye Jaazaniah

Ke isua 617 M.E.N., Babylon ọtọn̄ọ ndikara obio ubọn̄ Judah. Ẹma ẹtan̄ ediwak tọsịn mme Jew, “kpukpru ikpọ owo, ye kpukpru mbon-uko ẹfep, . . . ye kpukpru mbon-usọ, ye mme odom-utịm” ẹka ntan̄mfep, esịnede prọfet Ezekiel. Mattaniah, emi mbon Babylon ẹkekpụhọde enyịn̄ ẹkot Zedekiah, akakabade edi obufa edidem emi odude ke idak edidem Babylon. (2 Ndidem 24:12-17) Ekem Zedekiah ama osio mme isụn̄utom, esịnede Elasah eyen Shaphan, ọdọn̄ utom ke Babylon. Jeremiah ama ayak leta oro ekesịnede akpan etop otode Jehovah esịm mme Jew oro ẹdude ke ntan̄mfep, esịn Elasah ke ubọk.—Jeremiah 29:1-3.

Ntem, n̄wetnnịm n̄kpọ Bible owụt nte ke Shaphan, nditọiren esie ita, ye nditọ nditọ esie iren iba ẹma ẹda itie odudu mmọ ẹnam n̄kpọ ndinọ utuakibuot akpanikọ ye anam-akpanikọ prọfet oro Jeremiah, ibetedem. Nso kaban̄a Jaazaniah eyen Shaphan? Ke mîbietke mbonubon Shaphan eken, enye nte an̄wan̄ade ama esịn idem ke ukpono ndem. Ke ọyọhọ isua itiokiet tọn̄ọ nte Ezekiel akaka ntan̄mfep ke Babylon, mîdịghe ke n̄kpọ nte isua 612 M.E.N., prọfet emi ama okụt ke n̄kukụt nte owo 70 ẹfọpde incense ẹnọ ndisọi n̄kpọ ke temple Jerusalem. Jaazaniah ekedi kiet ke otu mmọ, kpa n̄kukụre owo oro ẹsiakde enyịn̄. Emi ekeme ndinọ ekikere nte ke enye ekedi ọwọrọiso andibuana ke otu emi. (Ezekiel 8:1, 9-12) Uwụtn̄kpọ Jaazaniah owụt ke ndibọk owo ke ubon oro ẹbakde Abasi inọhọ nsọn̄ọ nte ke owo oro ayakabade edi anam-akpanikọ andituak ibuot nnọ Jehovah. Owo kiet kiet enyene ndibọ utịp nte ekemde ye edinam esie.—2 Corinth 5:10.

Udịm Ubon Shaphan

Etisịm ini oro Shaphan ye ubon esie ẹkenyenede akpan udeme ke mme n̄kpọ oro ẹkedade itie ke Jerusalem, edida ufịkn̄kpọ nnam n̄kpọ ama akabade edi ọsọ n̄kpọ ke Judah. Ẹkesida ufịkn̄kpọ ẹnịm idiọn̄ọ nte n̄kpọ ntiense m̀mê ndisịn ubọk ke n̄wed ndien ẹkesikama ọsọn̄urua itiat, ukwak, nnụkenen, m̀mê akrasi ẹnam enye. Ẹkesiwak ndikap enyịn̄ andinyene ufịkn̄kpọ, enyịn̄ ete esie ndien, ke ndusụk  idaha, udorienyịn̄ andinyene ufịkn̄kpọ oro, ke idem ufịkn̄kpọ.

Ẹkụt ediwak n̄kpọ ke mme itie ikie oro ẹdade mbat ẹbot emi ẹnyenede ufịkn̄kpọ mme Hebrew. Prọfesọ Nahman Avigad, ekpepn̄kpọ mban̄a uwetn̄kpọ Hebrew eset, ọkọdọhọ ete: “Ufịkn̄kpọ edi n̄kukụre uwetn̄kpọ Hebrew oro ẹsiakde mme owo oro ẹdiọn̄ọde ke Bible.” Ndi ẹkụt ufịkn̄kpọ Shaphan m̀mê eke mbonubon esie ekededi? Ih, enyịn̄ Shaphan ye eke eyen esie Gemariah ẹdu ke ufịkn̄kpọ ẹwụtde ke page 19 ye 21.

Nditọ ukpepn̄kpọ n̄ko ẹdọhọ ẹte ke ẹsiak owo inan̄ efen ke ubon oro ke mme ufịkn̄kpọ—Azaliah, ete Shaphan; Ahikam, eyen Shaphan; Gemariah, eyen Shaphan; ye Gedaliah, oro ẹtịn̄de ẹban̄a in̄wan̄-in̄wan̄ ke ufịkn̄kpọ nte “andikara Ufọk.” Ẹkere ke ufịkn̄kpọ ọyọhọ inan̄ emi ekedi eke Gedaliah, eyeyen Shaphan, okposụkedi owo mîsiakke Ahikam ete esie. Udorienyịn̄ esie ke ufịkn̄kpọ oro owụt ke enye ekedi kiet ke otu ata ikpọ owo ke ukara.

Nso ke Ikeme Ndikpep nto Shaphan ye Ubon Esie?

Nso eti uwụtn̄kpọ ke Shaphan ye ubon esie ẹkenịm ntem ke ndida odudu ukara mmọ nnọ utuakibuot akpanikọ ye anam-akpanikọ Jeremiah ibetedem! Nnyịn nde imekeme ndida inyene ye itie odudu nnyịn nnọ esop Jehovah ye ekemmọ mme andituak ibuot, ibetedem.

Idighe sụk ndikot Bible kpukpru ini ofori onyụn̄ ọsọn̄ọ mbuọtidem nnyịn edi n̄ko ndidun̄ọde nnyụn̄ ntịm ndiọn̄ọ mme ntiense Jehovah eke eset nte Shaphan ye mbonubon esie. Mmọ n̄ko ẹsine ke otu “ntiense eke ẹwakde,” emi nnyịn ikemede ndikpebe uwutn̄kpọ mmọ.—Mme Hebrew 12:1.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 22]

Huldah—Okopodudu Prọfet An̄wan

Ke okopde se ẹkotde ke “n̄wed ewụhọ” oro ẹkefiọhọde ke temple, Edidem Josiah ama ọdọn̄ Shaphan ye ikpọ owo inan̄ efen ete ẹka “ekebụp Jehovah” ẹban̄a n̄wed oro. (2 Ndidem 22:8-20) M̀mọ̀n̄ ke mme isụn̄utom emi ẹkeka ẹkebụp ẹban̄a n̄wed oro? Jeremiah, iso-ọfọn ye Nahum ye Zephaniah, emi kpukpru ẹkedide mme prọfet ye mme andiwet Bible, ẹkedụn̄ ke Judah ini oro. Nte ededi, mme isụn̄utom oro ẹkeka ẹbịne Huldah prọfet an̄wan.

N̄wed oro Jerusalem—An Archaeological Biography ọdọhọ ete: “N̄wọrọnda n̄kpọ aban̄ade n̄kpọntịbe emi edi nte ke owo ikam itịghe-ti ikpehe mbụk emi oro owụtde nte irenowo ẹkekade ẹbịne n̄wan ndibụp mban̄a n̄wed oro. Owo ndomokiet ikabatke ke ọdiọk irenowo ndimen n̄wed Ibet nsọk n̄wan man ẹkebụp ẹban̄a enye. Ke ini n̄wan emi eketịn̄de se Ọbọn̄ ọdọhọde, owo ndomokiet ikobụpke m̀mê enye akada m̀mọ̀n̄ odudu etịn̄ ofụri oro. Nditọ ukpepn̄kpọ oro ẹkpepde se ikedide udeme iban ke Israel eset ẹsiwak ndifụmi n̄kpọntịbe emi.” Nte ededi, etop oro ẹkebọde okoto Jehovah.

[Mme ndise ke page 21]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Udịm Ubon Shaphan

Meshullam

↓

Azaliah

↓

Shaphan

↓ ↓ ↓ ↓

Ahikam Elasah Gemariah Jaazaniah

↓ ↓

Gedaliah Micaiah

[Ndise ke page 20]

Gemariah ye mbon en̄wen ẹma ẹkpe Jehoiakim ubọk ẹte okûfọp n̄wed Jeremiah

[Ndise ke page 22]

Ẹma ẹkụt ke n̄kukụt nte Jaazaniah, okposụkedi ekedide andibuana ke ubon Shaphan, atuakde ibuot ọnọ ndisọi n̄kpọ

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 19]

Ẹbọ ẹto Israel Antiquities Authority

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 21]

Ebọ ẹto Israel Antiquities Authority