Itieuwa—Nso Itie Ke Enye Enyene Ke Utuakibuot?

NDI afo ada itieuwa nte akpan n̄kpọ ke utuakibuot fo? Ediwak mbon ufọkabasi Christendom ẹda itieuwa nte ata akpan ebiet. Nte akanam afo emekere aban̄a se Bible etịn̄de aban̄a se ẹkesidade itieuwa ẹnam ke utuakibuot?

Akpa itieuwa oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible edi enye oro Noah akanamde ndiwa uwa ke ini enye ọkọwọrọde ke ubom ke Ukwọ ama ekebe. *—Genesis 8:20.

Ke ẹma ẹketịmede usem ke Babel, ubonowo ẹma ẹsuana ẹdụn̄ọ ke ofụri iso isọn̄. (Genesis 11:1-9) Sia ẹnyenede ndammana udọn̄ ndinam n̄kpọ Abasi, mme owo ẹma ẹdomo ndisan̄a n̄kpere Abasi, emi mmọ mîketịmke ifiọk, ‘ẹfiọn̄ọde ubọk’ ẹyom enye nnan nnan. (Utom 17:27; Rome 2:14, 15) Toto ke eyo Noah, ediwak owo ẹmenam itieuwa ẹnọ mme abasi mmọ. Mme ido ukpono ye mme owo ẹda mme itieuwa ẹnam n̄kpọ ke nsunsu utuakibuot. Sia ẹdian̄arede ẹkpọn̄ Abasi akpanikọ, ndusụk owo ẹsida mme itieuwa ẹnam mme enyene-ndịk n̄kpọ ẹbuanade uwem owo, idem eke n̄kpri nditọ. Ke ẹma ẹkekpọn̄ Jehovah, ndusụk ndidem ke Israel ẹma ẹnam itieuwa ẹnọ mme nsunsu abasi, utọ nte Baal. (1 Ndidem 16:29-32) Edi nso kaban̄a edida itieuwa nnam n̄kpọ ke utuakibuot akpanikọ?

Itieuwa ye Utuakibuot Akpanikọ ke Israel

Ke adianade ye Noah, mme anam-akpanikọ iren en̄wen ẹma ẹnam mme itieuwa ndida ntuak ibuot nnọ Abasi akpanikọ, Jehovah. Abraham ama anam itieuwa ke Shechem, ke ebiet ekperede Bethel, ke Hebron, ye ke Obot Moriah, kpa ebiet oro enye akawade okukịm erọn̄ oro Abasi ọkọnọde ke itie Isaac. Ke ukperedem, Isaac, Jacob, ye Moses ke unyịmesịt ẹma ẹbọp mme itieuwa ndida nnam n̄kpọ ke utuakibuot mmọ nnọ Abasi.—Genesis 12:6-8; 13:3, 18; 22:9-13; 26:23-25; 33:18-20; 35:1, 3, 7; Exodus 17:15, 16; 24:4-8.

Ke ini Abasi ọkọnọde nditọ Israel Ibet esie, enye ama owụk mmọ ete ẹbọp ataya oro ẹkekemede ndimen nsan̄a, oro ẹkekotde “efe esop,” nte akpan ebiet oro ẹkekemede ndisan̄a n̄kpere enye. (Exodus 39:32, 40) Itieuwa iba ẹkedu ke ataya m̀mê efe oro. Ẹkenịm enye oro ẹkesidade ẹfọp uwa, kpa itieuwa oro ẹkedade eto shittim ẹnam ẹnyụn̄ ẹdade okpoho ẹfụk, ekpere enyịnusụn̄. (Exodus 27:1-8; 39:39; 40:6, 29) Itie ufọp  incense oro ẹkedade eto shittim ẹbọp edi ẹdade gold ẹfụk, okodu ke esịt ataya, ekpere ikpehe Ata Edisana. (Exodus 30:1-6; 39:38; 40:5, 26, 27) Ẹma ẹsifọp san̄asan̄a incense do ikaba ke usen, ke usenubọk ye ke mbubịteyo. (Exodus 30:7-9) Mbịghi n̄kan temple oro Edidem Solomon ọkọbọpde akaka nditie nte ataya oro, enyenede itieuwa iba.

“Ata Ataya” ye Ndamban̄a Itieuwa

Ke ini Jehovah ọkọnọde Israel Ibet, enye ama ọnọ se ikande sụk mme ibet oro ẹdinọde ikọt esie ndausụn̄ ẹdinyụn̄ ẹyakde mmọ ẹkeme ndida uwa ye akam nsan̄a n̄kpere enye. Ediwak ke otu ndutịm emi ẹma ẹsịne se apostle Paul okokotde “ukpọn̄-ukpọn̄ n̄kpọ eke edide mbiet,” “n̄ke,” m̀mê “mfụt n̄kpọ heaven.” (Mme Hebrew 8:3-5; 9:9; 10:1; Colossae 2:17) Ke nditịn̄ ke usụn̄ efen, ediwak ikpehe ke Ibet oro iketreke ke ndinọ nditọ Israel ndausụn̄ kpọt tutu Christ edi, edi mmọ n̄ko ẹkedi ntabinse uduak Abasi oro edisude ebe ke Jesus Christ. (Galatia 3:24) Ih, ndusụk ikpehe ke Ibet oro ẹkedi ndamban̄a n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, erọn̄ Passover, oro ẹkedade iyịp esie nte idiọn̄ọ edinyan̄a nditọ Israel, akada aban̄a Jesus Christ. Enye edi “Eyen-erọn̄ Abasi emi emende mme idiọk-n̄kpọ ererimbot efep,” emi ẹkeduọkde iyịp esie ndisio nnyịn ke ufụn idiọkn̄kpọ.—John 1:29; Ephesus 1:7.

Ediwak n̄kpọ oro ẹban̄ade ataya ye utom temple ẹkeda ẹban̄a mme ata idem n̄kpọ eke spirit. (Mme Hebrew 8:5; 9:23) Ke nditịm ntịn̄, Paul ewet aban̄a “ata Ataya, emi Jehovah okowụkde, mîdịghe owo.” Enye aka iso ete: “Christ [ekedi] nte Akwa Oku emi adade nti n̄kpọ eke ẹdiwọrọde ẹdi, Enye asan̄a ebe Ataya eke okponde akan oro onyụn̄ ọfọnde akan, eke mîdaha ubọk inam, oro edi Ataya eke mîdịghe eke ererimbot emi.” (Mme Hebrew 8:2; 9:11) “Ataya eke okponde akan oro onyụn̄ ọfọnde akan” ekedi ndutịm utuakibuot akwa temple Jehovah eke spirit. Ikọ oro N̄wed Abasi adade owụt nte ke akwa temple eke spirit emi edi ndutịm oro ẹnamde man mme owo ẹkeme ndisan̄a n̄kpere Jehovah ke isọn̄ uwa usio-isop Jesus Christ.—Mme Hebrew 9:2-10, 23-28.

Ndikpep ke Ikọ Abasi nte ke ndusụk se Ibet eketemede ẹkeda ẹban̄a mme ata idem n̄kpọ eke spirit oro ẹkponde ẹkan ẹnyụn̄ ẹtịmde ẹnyene se ẹwọrọde, enen̄ede ọsọn̄ọ mbuọtidem nnyịn nte ke ẹkeda odudu spirit ẹwet Bible. Enye n̄ko anam esịtekọm oro inyenede iban̄a ọniọn̄ Abasi oro ẹkụtde ke Ikọ Abasi, otụn̄ọ.—Rome 11:33; 2 Timothy 3:16.

Itieuwa n̄ko enyene se enye adade aban̄a. Etie nte enye ada aban̄a “uduak” Abasi m̀mê enye ndikenyịme ndibọ mfọnmma uwa Jesus eke owo.—Mme Hebrew 10:1-10.

Ke ukperedem, Paul etịn̄ inem inem ikọ emi ke n̄wed Mme Hebrew ete: “Nnyịn imenyene itie-uwa eke mmọ emi ẹsan̄ade utom ke Ataya mînyeneke unen ndidia n̄kpọ ke esịt.” (Mme Hebrew 13:10) Itieuwa ewe ke enye eketịn̄ aban̄a?

Ediwak mme akabade ikọ Catholic ẹdọhọ ke itieuwa oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Mme Hebrew 13:10 edi itie oro ẹsisịnede ẹdeme Udia Ọbọn̄, kpa “ata akpan edinam” oro ẹdọhọde nte esinamde uwa Christ afiak edi obufa. Edi afo emekeme ndikụt ke udọn̄ikọ oro nte ke itieuwa oro Paul eketịn̄de aban̄a edi ndamban̄a. Ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹnyịme ke “itie-uwa” emi edi ndamban̄a. Owo n̄ka Jesuit oro ekerede Giuseppe Bonsirven, ekere ke “emi  ekem ye mme ndamban̄a ikọ oro ẹdude ke n̄wed [Mme Hebrew].” Enye ọdọhọ ete: “Ke usem Christian, ẹbem iso ẹda ikọ oro ‘itieuwa’ ẹtịn̄ ikọ ke ndamban̄a usụn̄, ndien edi n̄kukụre ke ini Irenaeus, ye akpan akpan ke ini Tertullian ye St. Cyprian ẹma ẹkekpan̄a, ke ẹkeda enye ẹdibuan ye Udia Ọbọn̄, akpan akpan okpokoro Udia Ọbọn̄.”

Nte magazine Catholic kiet ọdọhọde, ke “eyo Constantine” emi “ubọp ikpọ ufọk ido ukpono” ọkọtọn̄ọde ke edida itieuwa nnam n̄kpọ akatara asuana. Rivista di Archeologia Cristiana (Ndụn̄ọde Aban̄ade Ukpepn̄kpọ Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset Christian) ọkọdọhọ ete: “Ke akpanikọ uyarade idụhe ndiwụt nte ke iwụk ebiet utuakibuot ama odu ke akpa ye ọyọhọ isua ikie iba, ke mîbọhọke mme mbono utuakibuot oro ẹkesinịmde ke mme ufọk owo . . . , ndien ke edinam oro okụrede, mme andinyene ufọk ẹma ẹsika iso ẹdụn̄ ke ufọk mmọ.”

Nte Christendom Adade Itieuwa Anam N̄kpọ

N̄wedmbụk Catholic oro La Civiltà Cattolica ọdọhọ ke “itieuwa idịghe sụk akpan ebiet ke ufọkabasi, edi enye n̄ko edi akpan ebiet oro ọnọde Ufọkabasi odudu.” Edi, Jesus Christ ikọtọn̄ọke edinam ido ukpono ndomokiet oro okoyomde ẹsinịm ke itieuwa; m̀mê enye ndikọdọhọ mme mbet esie ẹda itieuwa ẹnam n̄kpọ. Itieuwa oro Jesus etịn̄de aban̄a ke Matthew 5:23, 24 ye ke itie efen, edi (mme edinam ido ukpono oro ẹkedide ọsọ ke otu mme Jew, edi iwụtke ke mme anditiene imọ ẹkenyene ndikpono Abasi ke itieuwa.

George Foot Moore, ewetmbụk edide owo America (1851-1931), ekewet ete: “Mme akpan ikpehe ke utuakibuot Christian ẹkesiwak ndidi ukem, edi nte ini akakade, mme mmemmem edinam oro Justin eketịn̄de aban̄a ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie iba ẹma ẹkabade ẹdi mme ata uwouwo edinam ido ukpono.” Mme edinam ido ukpono Catholic ye mme edinam ido ukpono eken ẹwak ẹnyụn̄ ẹwak n̄kukọhọ tutu eyedi se ẹkpepde-kpep mmọ ke mme itie unọ mme oku Catholic ukpep. Moore ama aka iso ete: “Se ikenen̄erede ida edu emi idi, kpa edu oro otụkde kpukpru edinam eken, edi ukpepn̄kpọ Akani Testament oro anamde ẹda mme ọkwọrọ ederi Christian nte mme andida itie mme oku eke akani ediomi. Ewụra akwa oku, ikpọ ọfọn̄idem utom mme oku eken, edinam edisan̄a n̄kanade, psalm oro nditọ Levite ẹkesikwọde, nsụn̄ikan̄ oro ekesiwọrọde ke usan incense oro ẹfụn̄de ẹka iso ye edem—kpukpru ẹketie nte mme uwụtn̄kpọ utuakibuot ẹtode Abasi, anamde ufọkabasi odomo ndikpebe uwouwo edinam ido ukpono eset emi.”

Idem ekeme ndikpa fi ndifiọk nte ke ediwak edinam, mme usọrọ, usịnen̄kpọ mme oku, ye mme n̄kpọ eken oro nsio nsio ufọkabasi ẹnamde ikemke ye mme ukpepn̄kpọ Christian oro ẹdude ke Gospel, edi ẹdi ido ye edinam mme Jew ye mme okpono ndem. Enciclopedia Cattolica ọdọhọ ke Ido Ukpono Catholic “ada edinam itieuwa oto Ido Ukpono Mme Jew, onyụn̄ ada ubak oto ukpono ndem.” Minucius Felix, andida nnọ ido ukpono, emi okodude uwem ke ọyọhọ isua ikie ita E.N., ekewet ete ke mme Christian ‘ikenyeneke temple m̀mê mme itieuwa.’ N̄wed ukabadeikọ ofụri-orụk-ifiọk oro Religioni e Miti (Mme Ido Ukpono ye N̄ke) etịn̄ ukem ntre ete: “Mme Christian eset ikamaha ndida itieuwa nnam n̄kpọ man mmọ ẹkpụhọde ye mme Jew ye mme okpono ndem.”

Sia Ido Ukpono Christ ọkọkọn̄ọde ofụri ofụri ke mme edumbet oro anade ẹnyịme ẹnyụn̄ ẹda ẹsịn ke edinam ofụri usen ke kpukpru idụt, ufọn ikodụhe aba ndinyene edisana obio ke isọn̄ m̀mê ata ata temple ye mme itieuwa m̀mê ndinyene mme owo ẹnamde utom nte mme oku oro ẹnyenede san̄asan̄a idaha ẹnyụn̄ ẹsịnede san̄asan̄a ọfọn̄. Jesus ọkọdọhọ ete: “Ini ke edi, eke mbufo ẹdituakde ibuot ẹnọ Ete, idịghe ke obot emi inyụn̄ idịghe ke Jerusalem. . . . Ata mme andituak ibuot [ẹdituak] ibuot ẹnọ Ete ke spirit ye ke akpanikọ.” (John 4:21, 23) Awak-n̄kukọhọ edinam ye mme itieuwa oro ediwak ufọkabasi ẹdade ẹnam n̄kpọ ẹwọrọ ẹkpọn̄ se Jesus eketịn̄de aban̄a usụn̄ nte ẹkpetuakde ibuot ẹnọ ata Abasi.

[Ikọ idakisọn̄]