Martin Luther—Eren Oro ye Se Ẹdade Ẹti Enye

“ẸDỌHỌ ke ẹwet n̄wed ẹban̄a [Martin Luther] ẹkan nte ẹwetde ẹban̄a owo efen ekededi ke ebede ete-ufọk esie, Jesus Christ.” Ntre ke magazine Time ọkọdọhọ. Mme ikọ ye edinam Luther ẹkenam ẹtọn̄ọ Ukpụhọde—n̄ka ido ukpono oro ẹdọhọde ke edi “ọwọrọetop-n̄kan ukpụhọde ke mbụk ubonowo.” Ntem enye ama an̄wam ndikpụhọde idaha ido ukpono Europe nnyụn̄ ntọn̄ọ ntatenyịn ke Europe. Luther ama etịm ndinem ikọ German oro ẹwetde-wet. Bible oro enye akakabarede osụk edi Bible usem German oro ọwọrọde etop akan.

Nso orụk owo ke Martin Luther ekedi? Enye akasan̄a didie edinyene utọ odudu oro ke mme edinam Europe?

Luther Ọtọn̄ọ Ukpepn̄kpọ

Martin Luther akamana ke Eisleben, Germany, ke November 1483. Okposụkedi ete esie akanamde utom ke itie udọk okpoho, enye ama an̄wana okụk emi ekemde ndinen̄ede ndọn̄ Martin n̄wed. Ke 1501, Martin ama odụk Ufọkn̄wed Ntaifiọk Erfurt. Martin ama okot Bible ke akpa ini ke itie ubon n̄wed ufọkn̄wed oro. Enye ọkọdọhọ ete: “N̄wed emi ama enem mi tutu n̄kere ke edidi mfọniso ami ndinyene utọ n̄wed oro usen kiet.”

Ke ini ekedide isua 22, Luther ama odụk ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k Augustine ke Erfurt. Ekem enye ama odụk Ufọkn̄wed Ntaifiọk Wittenberg onyụn̄ ọbọ akakan n̄weditoro ke ukpepn̄kpọ ido ukpono. Luther ama esikere ke imọ idotke ndinyene mfọn Abasi ndien ubieresịt ama esibiom enye ndusụk ini. Edi edikpep Bible, akam, ye editie n̄kere n̄kpọ ẹma ẹn̄wam enye ndifiọk nte Abasi esede mme anamidiọk. Luther ama ọfiọk nte ke owo ikemeke ndidedep mfọn Abasi. Utu ke oro, ẹnọ mbon oro ẹnyenede mbuọtidem ke mfọn.—Rome 1:16; 3:23, 24, 28.

Luther akasan̄a didie edifiọk nte ke obufa ifiọk imọ ama enen? Kurt Aland, prọfesọ ndụn̄ọde mbụk akpa ufọkabasi ye eke ikọ Obufa Testament ekewet ete: “Enye ama etie ekere ofụri Bible man ebiere m̀mê obufa ifiọk imọ emi ama odu ke n̄kemuyo ye mme ikọ Bible eken, onyụn̄ okụt nte ke imọ ima inen ke kpukpru nde.” Luther ama aka iso eyịre ke ukpepn̄kpọ utebeikpe m̀mê edinyan̄a ke ntak mbuọtidem utu ke utom m̀mê uyarade idiọkn̄kpọ.

 Ayat Esịt Aban̄a Edidep Mfen Nnọ

Nte usụn̄ emi Abasi esede mme anamidiọk akan̄wan̄ade Luther ama anam Ufọkabasi Roman Catholic asua enye. Ini oro, ata ediwak owo ẹma ẹnịm nte ke mme anamidiọk ẹma ẹkpa, mmọ ẹnyene ndibọ ufen ke ndusụk ini. Nte ededi, ẹkedọhọ ke ẹkeme ndisịbe ini emi omụhọ ke ndibọ okụk nda odudu pope mfen idiọkn̄kpọ. Mme anam mbubịne nte Johann Tetzel, emi ekedide isụn̄ Archbishop Albert eke Mainz, ama ada edifen nnọ mme usụhọde owo anam mbubehe oro okoforode. Ediwak owo ẹkeda edidep mfen nnọ nte usụn̄ edikpe utịp idiọkn̄kpọ oro mmọ ẹdinamde ke ini iso.

Nte edifen nnọ akanyamade ama ayat Luther. Enye ama ọfiọk nte ke owo ikemeke ndikpe urua idiọkn̄kpọ ye Abasi. Ke ini idọk 1517, enye ama ewet ọwọrọetop mfan̄a 95 esie, ọdọhọde nte ke ufọkabasi edue ke nte akamade okụk, ekpepde n̄kpọ, ye ido ukpono. Sia okoyomde ndisịn udọn̄ nnọ ukpụhọde, idịghe nsọn̄ibuot, Luther ama ọnọ mfan̄a emi ẹsọk Archbishop Albert eke Mainz ye ediwak nditọ ukpepn̄kpọ eken. Ediwak ewetmbụk eset ẹsiak 1517 m̀mê n̄kpọ ntre nte ini emi Ukpụhọde ọkọtọn̄ọde.

Idịghe Luther ikpọn̄ ekeseme aban̄a idiọkido ufọkabasi. Isua ikie ke mbemiso, Jan Hus, anam ukpụhọde ido ukpono emi okotode Czechoslovakia, ama obiom mbubịne edinyam mfen nnọ. Idem mbemiso eyo Hus, John Wycliffe owo England ama owụt nte ke ndusụk ido edinam ufọkabasi ikekemke ye N̄wed Abasi. Mbon ukem iduọk ini Luther, Erasmus okotode Rotterdam ye Tyndale owo England ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ edinam ukpụhọde. Edi sia Johannes Gutenberg okobotde ukwak umịn̄n̄wed oro ẹtan̄de-tan̄ mme abisi ẹdọn̄, etop Luther ama atara akan eke mme anam ukpụhọde eken.

Ke ẹkemịn̄ n̄wed ke ukwak umịn̄n̄wed Gutenberg ke Mainz ke 1455. Mbemiso isua ikie oro okokụrede, mme ukwak umịn̄n̄wed ẹma ẹdu ke obio 60 ke Germany ye ke idụt 12 eken ke Europe. Ke akpa ini ke mbụk, ẹma ẹkeme ndisọsọp ntọt mme owo mban̄a mme n̄kpọ emi ẹdemerede udọn̄. Ekeme ndidi ẹma ẹsimịn̄ ẹnyụn̄ ẹdeme mfan̄a 95 esie ye unana owo ndisian Luther. N̄kpọ aban̄ade ukpụhọde ke ufọkabasi ikedịghe aba ndịbe. Enye ama akabade edi eneni oro atarade, ndien Martin Luther ama ọsọsọp ọwọrọ etop ke Germany.

“Utịn ye Ọfiọn̄” Ẹnam N̄kpọ Ẹban̄a

Ke ediwak isua ikie, ikpọ otu iba ẹkekara Europe: Edisana Obio Ukara Rome ye Ufọkabasi Roman Catholic. Hanns Lilje, akani adaibuot Ufọkabasi Lutheran eke Ofụri Ererimbot ọkọdọhọ ete ke “akwa edidem ye pope ẹkediana kiet nte utịn ye ọfiọn̄.” Nte ededi, owo ikenen̄ekede ifiọk owo emi ekedide utịn ye enye emi ekedide ọfiọn̄. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 16, otu mbiba emi ẹma ẹsịm etịn̄e odudu mmọ. Edinam ukpụhọde ke akasan̄a ekpere.

Pope Leo X ama anam n̄kpọ aban̄a mfan̄a 95 oro ke ndisịn Luther ndịk ke idem nte ke ẹyesio enye ke ufọkabasi ibọhọke enye akan̄ mbuọtidem. Luther ama ọsọn̄ esịt ọfọp leta oro pope ekewetde ndịghe emi onyụn̄ emịn̄ n̄wed efen efen ndisịn udọn̄ nnọ edinam  ukpụhọde ke ufọkabasi idem ye unana pope ndinyịme. Ke 1521, Pope Leo X ama osio Luther ke ufọkabasi. Ke ini Luther ọkọdọhọde ke ẹbiom imọ ikpe ke ukwan̄ usụn̄, Akwa Edidem Charles V ama okot anam ukpụhọde oro ete edi esop, m̀mê mbono mbọn̄ ke Worms. Isan̄ usen 15 oro Luther akasan̄ade oto Wittenberg aka Worms ke April 1521 eketie nte isan̄ edikan. Kpukpru owo ẹkeda ye enye, ndien mme owo ke kpukpru itie ẹma ẹyom ndikụt enye.

Ke Worms, Luther ama ada ke iso akwa edidem, mbọn̄, ye mbon ukara pope. Ẹma ẹkpe ukem ikpe oro ẹnọ Jan Hus ke Constance ke 1415 ekem ẹfọp enye ke eto. Ke ufọkabasi ye ofụri obio ukara ẹwụkde enyịn ẹse enye idahaemi, Luther ama esịn ndikan̄ mbuọtidem ibọhọke mme andibiọn̄ọ enye ẹda Bible ẹwụt ke enye ama edue. Edi owo ndomokiet ikekemeke nditi itie N̄wed Abasi nte enye. Ẹkemịn̄ ubiereikpe oro ke n̄wed ẹkekotde Ibet Worms. Enye ama owụt ke ibet idikpemeke Luther aba, onyụn̄ akpan mme n̄wed esie. Enye okodu ke itiendịk idahaemi sia pope okosiode enye ke ufọkabasi efep akwa edidem onyụn̄ esede enye nte abiatibet.

Ekem ata akpan ukpụhọde oro owo mîkodorike enyịn ama ada itie. Ke ini enye ọkọnyọn̄de Wittenberg, Frederick otode Saxony emi ekedide owo mfọnido ama ada n̄kari anam nte ẹmụm Luther ke ukat. Emi ama anam mme asua Luther ẹkûkeme ndinam enye n̄kpọ. Ẹma ẹdịbe ẹmen Luther ẹdụk akwa ufọk ubọn̄ Wartburg, emi enye eketiede etịbe ntan̄ebek tutu enye edibiet owo efen—owo ukara oro ekerede Junker Jörg.

Ẹnen̄ede Ẹyom Bible September

Ke ọfiọn̄ duop oro ẹketienede, Luther okodụn̄ ke akwa ufọk ubọn̄ Wartburg nte owo nyon̄ oro ekefehede ọbọhọ akwa edidem ye pope. N̄wed oro Welterbe Wartburg anam an̄wan̄a nte ke “ini oro enye okodude ke Wartburg ekedi ini oro enye akanamde utom ye usọ akan ke uwem esie.” Enye okokụre kiet ke otu akakan n̄kpọ oro enye akanamde, emi edide edikabade N̄wed Abasi Usem Greek eke Erasmus nsịn ke usem German, do. Ẹkedidiọn̄ọ Bible emi nte Bible September sia ẹkesiode ke September 1522 ye unana edisiak Luther nte andikabade. Enye akakpa guilder kiet ye ubak—okụkutom ẹsikpede eyenufọk ke isua kiet. Kpa ye oro, ẹma ẹnen̄ede ẹyom Bible September emi. Ke ufan̄ ọfiọn̄ 12, ẹma ẹmịn̄ idem 6,000 ke nsiondi 2, ye se mîsụhọkede ikan nsiondi 69 ke isua 12 oro ẹditienede.

Ke 1525, Martin Luther ama ọdọ Katharina von Bora emi ekedide nun. Katharina ama ọfọn ke ndikama ufọk onyụn̄ ekeme ndinam n̄kpọ n̄kekem ye se ntatubọk ebe esie okoyomde. Ubon Luther ikesịneke n̄wan ye nditọ 6 kpọt, edi ama esịne n̄ko mme ufan, nditọ ukpepn̄kpọ, ye mbon itọkekọn̄. Ke ukperedem ini uwem esie, Luther ama enyene uku edidi ọnọ-item oro ediwak nditọ ukpepn̄kpọ emi ẹkedide esen ke ufọk esie ẹkesikamade babru ye eton̄wed ndiwet ikọ esie. Ẹma ẹtan̄ se ẹkesiwetde emi ẹdian kiet ke se ẹkedikotde Luthers Tischreden (N̄kpri Nneme Luther). Ke ndusụk  ini, ẹma ẹsuan enye ke usem German awak akan kpukpru n̄wed ke ebede Bible.

Enyene-Usọ Andikabade ye Ifịk Ifịk Andiwet N̄wed

Ke 1534, Luther ama okụre edikabade N̄wed Abasi Usem Hebrew. Enye ama ekeme ndisịn n̄kon̄ine nnyụn̄ nnam ido uwetn̄kpọ ye nsio nsio ikọ ke usem ẹda ukem ukem. Utịp ekedi Bible oro ekemede ndin̄wan̄a mme usụhọde owo. Ke etịn̄de n̄kpọ aban̄a usụn̄ ukabade n̄wed esie, Luther ekewet ete: “Ana inyene nneme ye eka nditọ ke ufọk esie, nditọwọn̄ ke efak, ye ọsọ owo ke urua, ekem itịm ikpan̄ utọn̄ ikop nte mmọ ẹtịn̄de ikọ inyụn̄ ikabade n̄wed ntre.” Bible Luther ama an̄wam ndinam ẹnyene usem oro ẹwetde-wet emi ẹkenyịmede ke ofụri Germany.

Ndammana ifiọk Luther nte akabade n̄wed akasan̄a ye usọ esie nte ewetn̄wed. Ẹdọhọ ke enye ama esiwet n̄wed aban̄a n̄kpọ kpukpru urua iba ke ofụri ini oro enye ekesinamde utom. Ndusụk ke otu emi ẹma ẹsidemede eneni nte andiwet mmọ. Edieke mme n̄wed oro enye ekebemde iso ewet ẹketiede ikọ ikọ, usọn̄ ikanamke Luther okpụhọde usụn̄ uwetn̄kpọ esie. Mme n̄kpọ oro enye ekewetde ke ukperedem ẹma ẹsọn̄ ẹkan eke akpa. Nte Lexikon für Theologie und Kirche ọdọhọde, mme n̄wed Luther ẹyarade “nte enye ekesisọpde iyatesịt” ye “unana nsụhọdeidem ye ima” esie, ọkọrọ ye “n̄kokon̄ akwa uduak.”

Ke ini Ekọn̄ Mme Ọtọin̄wan̄ akasiahade ẹkenyụn̄ ẹwotde ediwak owo ke obio, ẹma ẹdọhọ Luther etịn̄ se enye ekerede aban̄a oro. Ndi mme ọtọin̄wan̄ oro ẹma ẹnyene eti ntak ndikụni ye mbọn̄ oro ẹkesuade mmọ? Luther ikọnọhọ ibọrọ oro ediwak owo ẹmade man mmọ ẹda ye enye. Enye ekenịm ke akpanikọ nte ke ana mme asan̄autom Abasi ẹkop uyo mme andikara. (Rome 13:1) Ke in̄wan̄-in̄wan̄ ubiereikpe, Luther ama ọdọhọ ete ke ẹnyene ndida odudu ntre nsọn̄ibuot oro. Enye ọkọdọhọ ete: “Yak owo ekededi oro ekemede ekịm, ekpi, owot owo.” Hanns Lilje ama owụt nte ke emi akanam “mme owo ẹnen̄ede ẹsua Luther tutu esịm emi.” Ke adianade do, mme n̄wed emi Luther ekewetde ke ukperedem aban̄a mme Jew emi mîkamaha ndikabade esịt ndụk Ido Ukpono Christ, akpan akpan On the Jews and Their Lies, ama anam ediwak owo ẹdọhọ ke enye asasua mme Jew.

Se Ẹdade Ẹti Luther

Edinam ukpụhọde, emi owo nte Luther, Calvin, ye Zwingli, ẹketọn̄ọde ama ada esịm edisiak obufa usụn̄ ido ukpono ẹkotde Ido Ukpono Protestant. Akpan n̄kpọ oro ẹdade ẹti Luther ke Ido Ukpono Protestant ekedi ukpepn̄kpọ edifen nnọ ke ntak mbuọtidem. Obio German kiet kiet akada ọnọ ido ukpono Protestant m̀mê eke Catholic. Ido Ukpono Protestant ama atara esịm Scandinavia, Switzerland, England, ye Netherlands, ediwak owo ẹnyụn̄ ẹda ẹnọ enye. Mfịn, ediwak miliọn owo ke mme itie ikie ẹdi mbon Protestant.

Ediwak owo emi mînịmke kpukpru ukpepn̄kpọ Luther ẹsụk ẹkpokpono enye.  Akani German Democratic Republic, emi ekesịnede Eisleben, Erfurt, Wittenberg, ye Wartburg ẹma ẹnam usọrọ emana Luther ọyọhọ 500 ke 1983. Idụt oro ama enyịme ke Luther edi ọwọrọiso owo ke mbụk ye ido edinam Germany. Akan oro, ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Catholic eke iduọk isua 1980 ama etịn̄ aban̄a odudu Luther onyụn̄ ọdọhọ ete: “Idụhe owo ndomokiet oro odude uwem ke Luther ama akakpa emi ebietde enye.” Professor Aland ekewet ete: “Isua kiet kiet, ẹsiwet mbufa n̄wed 500 ẹban̄a Martin Luther ye Edinam Ukpụhọde—ndien esikpere ndidi ke kpukpru akpan usem ererimbot.”

Martin Luther ama enyene eti ikike, ifreke n̄kpọ, ọfiọk ikọ, onyụn̄ anam utom etieti. Enye n̄ko ama anana ime onyụn̄ esịn owo ke ndek, ndien ama anam n̄kpọ uyịre uyịre aban̄a se enye akadade nte mbubịk. Ke ini akanade ke nna n̄kpa ke Eisleben ke February 1546, mme ufan ẹma ẹbụp Luther m̀mê enye ke osụk ọsọsọn̄ọ eyịre ke mme edinịm ke akpanikọ oro enye ekekpepde mbon efen. Enye ọkọbọrọ ete: “Ih.” Luther ama akpa, edi ediwak owo ke ẹsọsọn̄ọ ẹyịre ke mme utọ edinịm ke akpanikọ oro.

[Ndise ke page 27]

Luther ama ọbiọn̄ọ edinyam mfen nnọ

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Ndise ke page 28]

Luther ama esịn ndikan̄ mbuọtidem ibọhọke mme andibiọn̄ọ enye ẹda Bible ẹwụt ke enye ama edue

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Oto n̄wed oro The Story of Liberty, 1878

[Mme ndise ke page 29]

Ubet Luther ke Akwa Ufọk Ubọn̄ Wartburg, emi enye eketiede akabade Bible

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ndise mbiba: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 26]

Oto n̄wed oro Martin Luther The Reformer, ọyọhọ nsiondi ita, emi Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario, ekemịn̄de

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 30]

Oto n̄wed oro The History of Protestantism (Eboho I)