‘Ke Ini Ẹnyịkde Fi Anam Utom’

“AFO-O! Tre se anamde idahaemi nyụn̄ be mi di men ekwo emi nọ mi.” Afo ekere ke owo Jew akpa isua ikie oro akanamde n̄kpọ ke ubọk akpakanam n̄kpọ didie edieke owoekọn̄ Rome ekpeketịn̄de ikọ oro ye enye? Ke Ukwọrọikọ esie Oro ke Obot, Jesus ọkọdọhọ ete: “Edieke owo emi odude ke itie odudu enyịkde fi ete asan̄a itiat kiet, san̄a itiat iba ye enye.” (Matthew 5:41) Item Jesus oro akan̄wan̄a mme andikpan̄ utọn̄ nnọ enye didie? Ndien nso ke enye ọkpọwọrọ ọnọ nnyịn mfịn?

Man inyene ibọrọ, ana nnyịn idiọn̄ọ nte utom oro ẹkenyịkde-nyịk owo anam eketiede ke eset. Mme andidụn̄ Israel ke eyo Jesus ẹma ẹnen̄ede ẹmehe ye utọ utom oro.

Utom Oro Ẹnyịkde-Nyịk Owo Anam

Ẹkụt uyarade ke N̄kpet N̄kpet Edem Usiahautịn oro owụtde ke mme owo ẹma ẹsinam utom oro ẹnyịkde-nyịk mmọ (m̀mê utom emi owo mîkpehe okụk), ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie 18 M.E.N. Mme n̄wed ukara emi ẹkekụtde ke obio Alalakh ke Syria ẹtịn̄ n̄kpọ ẹban̄a otu mme anamutom emi owo mîkpehe okụk, emi ukara ekenyịkde ẹnam utom. Ke obio Ugarit emi odude ke mbenesụk Syria, ẹma ẹsinyịk mme owo emi ẹkebọde in̄wan̄ ke ukpeokụk ẹnam utọ utom oro, ibọhọke edidem ọkọdọhọ mmọ ẹkûnam.

Nte ededi, mbuotekọn̄ ke ẹkesiwak ndinyịk ẹnam utom. Mme etubom ifịn ke Egypt ẹma ẹnyịk nditọ Israel ẹnam kọrikọri ẹnọ mmọ. Ke ukperedem, nditọ Israel ẹma ẹnam mbon Canaan oro ẹkedụn̄de ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ẹnam utom ifịn, David ye Solomon ẹma ẹnam ukem oro n̄ko.—Exodus 1:13, 14; 2 Samuel 12:31; 1 Ndidem 9:20, 21.

Ke ini nditọ Israel ẹkeyomde edidem, Samuel ama anam mmọ ẹdiọn̄ọ se edidem ediyomde oto mmọ. Enye ayada mbio obio enịm ke mbon chariot ye mbon horse, anam mmọ ẹfụn̄ isọn̄ ẹnyụn̄ ẹkpen̄e ukpen̄e, ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọekọn̄, ye ntre ntre eken. (1 Samuel 8:4-17) Nte ededi, ke adan̄aemi ẹkefịkde mbon isenidụt ẹnam utom nte ifịn ke ini ẹkebọpde temple Jehovah, “Solomon [ikenịmke] nditọ Israel baba ke ifịn: edi mmọ [ẹkedi] mbonekọn̄, ye mme asan̄autom esie, ye ikpọ owo esie, ye mme etubom esie, ye mme etubom mme chariot esie, ye mbon horse esie.”—1 Ndidem 9:22.

Akpa Ndidem 5:13, 14 etịn̄ aban̄a nditọ Israel oro ẹkesịnde ke utom edibọp n̄kpọ, ete: “Edidem Solomon ọbọ ofụri Israel mbon-utom [“mme anamutom oro ẹnyịkde-nyịk,” NW]; mbon-utom oro ẹnyụn̄ ẹdi tọsịn owo edịp ye duop. Enye onyụn̄ ọdọn̄ tọsịn duop utom ke Lebanon ke ọfiọn̄, ke n̄ka, ke n̄ka; mmọ ẹdu ke Lebanon ọfiọn̄ kiet, ndien ẹdu ke ufọk mmọ ọfiọn̄ iba.” Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ete: “Eyịghe ndomokiet idụhe nte ke ndidem Israel ye Judah ẹkeda mme anamutom emi owo mîkpehe okụk ẹnam utom edibọp n̄kpọ mmọ ye utom obio Edidem.”

 Utom ufịk oro ama okpon ke ini ukara Solomon. Enye ama enen̄ede okpon tutu ke ini Rehoboam ọkọdọhọde ke imọn̄ inam enye ọdọdiọn̄ okpon, ofụri Israel ẹma ẹdian̄arede ẹkpọn̄ Rehoboam ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ etubom mbonutom ufịk ke itiat ẹwot. (1 Ndidem 12:12-18) Nte ededi, utom oro ẹnyịkde-nyịk owo iketreke. Asa eyeyen Rehoboam ama owụk ofụri Judah, “baba [owo] kiet isụhọke,” ete ẹbọp obio Geba ye Mizpah.—1 Ndidem 15:22.

Ke Ini Ukara Rome

Ukwọrọikọ Oro ke Obot owụt ke mme Jew akpa isua ikie ẹma ẹmehe ye ‘utom oro ẹkenyịkde-nyịk owo anam.’ Ẹkabade ikọ emi ẹto ikọ Greek oro ag·ga·reuʹo, ndien akpasarade ikọ emi ekenyene n̄kpọ ndinam ye mme isụn̄utom Persia. Mmọ ẹma ẹnyene odudu ndinyịk owo anam utom, ndida mme enan̄-mbakara, ubom mbakara, m̀mê n̄kpọ efen ekededi oro ẹkeyomde nnam mbubehe ukara.

Ke ini Jesus okodude ke isọn̄, mbon Rome oro ẹkekpebede ukem edinam oro ẹkedụn̄ ke Israel. Ke adianade ye edikpe utomo ofụri ini, ẹma ẹsidọhọ mme owo ke mme mbahade obio ukara Edem Usiahautịn ẹnam utom oro ẹnyịkde-nyịk kpukpru ini m̀mê ke idaha oro owo mîkodorike enyịn. Owo ikesimaha utọ utom oro. N̄ko-n̄ko, ẹma ẹsiwak ndimụm mme unam, mme awat-n̄kpọisan̄, m̀mê mme ukpatn̄kpọ ke n̄kanubọk nda nnam n̄kpọisan̄ Ukara. Nte ewetmbụk eset oro Michael Rostovtzeff ọdọhọde, mme andikara “ẹma ẹdomo ndida ibet nnam [utom oro ẹnyịkde-nyịk] asana nte ọfọnde, edi mmọ ikekwe unen, sia adan̄a nte orụk utom oro akakade iso, ndiọi utịp ẹma ẹdu. Mme andikara n̄kann̄kụk ẹma ẹdomo ke ofụri esịt ndikpan owo ndida odudu idemesie nnyịk owo anam utom ndinyụn̄ ntre ufịk oro akasan̄ade ye orụk utom oro, ebe ke ndiwụk ediwak ewụhọ . . . Edi ẹkesụk ẹfefịk mme owo.”

Eyen ukpepn̄kpọ Greece kiet ọdọhọ ete: “Ẹma ẹkeme ndinyịk owo ekededi emen mbiomo owoekọn̄ akayak ke usụn̄; ẹma ẹkeme n̄ko ndinyịk owo ekededi anam utom ekededi oro mbon Rome ẹkemade ndidọn̄ enye.” Oro ama etịbe ọnọ Simon owo Cyrene, emi mbonekọn̄  Rome ‘ẹkenyịkde’ ẹte emen eto ndutụhọ Jesus.—Matthew 27:32.

N̄wed mme andikpep Jew etịn̄ aban̄a utom oro owo mîkamaha mi. Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹmụm andikpep kiet ẹnọ ebek myrtle obiom akayak ke esa ọbọn̄. Ẹma ẹsimen mbonutom ẹkpọn̄ mme eteutom ẹka ẹkenọ utom en̄wen, ke adan̄aemi mme eteutom mmọ ẹkenyenede ndisụk n̄kpe okụkutom mmọ. Ẹma ẹsimụm mme enan̄-mbiomo ke n̄kanubọk ẹdaha utom. Ke edide ẹma ẹkam ẹda mmọ ẹfiak ẹsọk mme andinyene, mmọ ikekemeke ndinam aba utom. Afo emekeme ndikụt ntak emi mme owo ẹkesibatde edida n̄kpọ owo nnam utom ke ekpri ibio ini nte edimen enye ofụri ofụri. Do, n̄ke mbon Jew kiet ọsọn̄ọ emi, ete: “Angareia ebiet n̄kpa.” Ewet mbụkeset kiet ọdọhọ ete: “Ọkpọwọrọ ndisobo obio edieke ẹmụmde mme enan̄-ufụn̄isọn̄ ke ufịk utu ke mme enan̄-mbiomo.”

Afo emekeme ndikụt ke owo ikamaha orụk utom oro, akpan akpan sia ẹkesinọde ke ntan̄idem ye ufịk. Ke ntak usua oro mmọ ẹkesuade mbon Gentile oro ẹkekarade mmọ, esuene edinam utọ utom ufịk oro ama esinen̄ede abiak mme Jew. Ibet ndomokiet oro asiande nnyịn adan̄a nte ẹkpedọhọde eyenisọn̄ emen mbiomo ekesịm idụhe idahaemi. Ekeme ndidi ediwak owo ikamaha ndisan̄a mbe udomo oro ibet ekenịmde.

Kpa ye oro, utom emi ke Jesus eketịn̄ aban̄a ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Edieke owo emi odude ke itie odudu enyịkde fi ete asan̄a itiat kiet, san̄a itiat iba ye enye.” (Matthew 5:41) Anaedi ndusụk owo oro ẹkekopde oro ẹkebat enye nte owo unana ibuot. Nso ke ikọ esie ọkọwọrọ?

Nte Mme Christian Ẹkpenamde N̄kpọ

Ke nditịn̄ ibio ibio, Jesus ọkọdọhọ mme andikpan̄ utọn̄ nnọ enye ete edieke owo emi odude ke itie odudu ọdọhọde mmọ ẹnam utom oro mîkwan̄ake, ke akpana mmọ ẹnam utom oro ke ofụri esịt, ẹkûnam ye iyatesịt. Ke ntem mmọ ẹkenyene ndinọ “Caesar mme n̄kpọ eke ẹnyenede Caesar” edi ifụmike mbiomo mmọ ndinọ “Abasi mme n̄kpọ eke ẹnyenede Abasi.”—Mark 12:17. *

N̄ko-n̄ko, apostle Paul eketeme mme Christian ete: “Yak kpukpru ukpọn̄ ẹsụk ibuot ẹnọ mme odudu eke ẹkponde ẹkan, koro odudu idụhe ke mîtoho Abasi; mme odudu oro ẹdude ke emi edi Abasi enịm mmọ ke ukeuke itie mmọ. Ke ntre owo eke ọbiọn̄ọde odudu emi an̄wana ye ndutịm Abasi . . . Edieke anamde se idiọkde, fehe ndịk: koro enye ikamake akan̄kan̄ ke ikpîkpu.”—Rome 13:1-4.

Ntre Jesus ye Paul ẹma ẹdiọn̄ọ unen oro edidem m̀mê ukara ekenyenede ndinọ mbon oro mîkopke uyo mmọ ufen. Nso orụk ufen? Epictetus, owo akwaifiọk Greece emi okodude uwem ke akpa ye udiana isua ikie E.N. ọbọrọ ete: “Edieke owoekọn̄ adade ekpri ass ye unana  edibem iso mben̄e fi, yak enye ada aka. Kûkpan enye, kûkụni, mbak afo udubọ umia, udunyụn̄ utaba ass oro.”

Kpa ye oro, ndusụk ini, ke eset ye idahaemi, mme Christian ẹsikere ke ubieresịt mmimọ idiyakke mmimọ inam se ukara ọdọhọde. Emi esida ndiọi utịp edi ndusụk ini. Ẹsibiere ikpe n̄kpa ẹnọ ndusụk Christian. Ndusụk mmọ ẹbiat ediwak isua ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ntak ẹsịnde ndibuana ke mme edinam oro mîdiyakke mmọ ẹda san̄asan̄a. (Isaiah 2:4; John 17:16; 18:36) Ke mme idaha efen, mme Christian ẹsinam se ẹyomde ẹto mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, ubieresịt ndusụk Christian ekeme ndiyak mmọ ẹnam utom mbakara emi enyenede ufọn ọnọ obio. Oro ekeme ndibuana edin̄wam mbonusọn̄ m̀mê mbon n̄kpọnnam, edinam utom nte mme enịme-ikan̄, edinam esụk asana, edinam utom ke mme itie unọ idem inemesịt, akai, m̀mê itie ubonn̄wed, ye ntre ntre eken.

Nte ido edide, mme idaha ẹkpụhọrede ke nsio nsio idụt. Mmọdo, Christian kiet kiet enyene nditiene ubieresịt esie oro Bible ọnọde ukpep, man enye ebiere se akpanamde ye se mîkpanamke.

Ndisan̄a Itiat Iba

Edumbet oro Jesus ekekpepde ete inyịme ndinam utom oro ẹnọde nnyịn emi mîkwan̄ake, ibuanake mme n̄kpọ oro ukara oyomde kpọt, abuana n̄ko se nnyịn inamde ye mme owo ke usen ke usen. Ke uwụtn̄kpọ, owo emi afo odude ke idak ekeme ndidọhọ fi anam n̄kpọ oro afo mûkpamaha ndinam, edi oro mîtuahake ye ibet Abasi. Afo akpanam n̄kpọ didie? Afo emekeme ndiyat esịt ndọhọ ke ẹyom n̄kpọ oro mîdotke ẹto imọ. Emi ekeme ndida usua ndi. Afo ndinyụn̄ nnyịme ndinam utom ye n̄kụni, ekeme ndibọ fi emem. Nso ke akpanam? Nam se Jesus ọkọdọhọde—san̄a itiat iba. Kûnam se ẹdọhọde fi kpọt, edi nam kan se ẹdọhọde fi anam. Nam ke ofụri esịt. Ye utọ edu oro, afo udukereke aba ke ẹnam n̄kpọ ye imọ ke ufịk, oyonyụn̄ aka iso akara edinam fo.

Ewet n̄wed kiet ọdọhọ ete: “Ke ofụri uwem mmọ, ediwak owo ẹnam sụk utom oro ẹnyịkde-nyịk mmọ ẹnam. Mmọ isikopke inem uwem, ẹsinyụn̄ ẹkpa mba kpukpru ini. Mbon en̄wen ẹsinam ẹkan se ẹdọhọde mmọ ẹnam ẹsinyụn̄ ẹnọ idemmọ unyịme unyịme.” Ke nditịm ntịn̄, ke ediwak idaha, owo ekeme ndisan̄a itiat kiet—m̀mê iba—ke ini ẹnyịkde enye. Ke ndisan̄a itiat kiet, owo emi anam n̄kukụre se ẹdọhọde enye anam. Edi ndisan̄a itiat iba ekeme ndinọ enye nti utịp. Ndi afo edi owo oro esisan̄ade itiat kiet kpọt mîdịghe ndi emesinyịme ndisan̄a itiat iba? Afo eyenen̄ede okop inemesịt onyụn̄ enyene uforo edieke afo ekemede ndise utom fo nte se amade ndinam, idịghe nte ikpîkpu utom m̀mê nte n̄kpọ oro anade ẹnam.

Nso ke ana afo anam edieke mbon en̄wen ẹdude ke idak fo? Ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke iwụtke ima inyụn̄ idịghe edu Christian edieke afo adade odudu fo enyịk mbon en̄wen ẹnam se afo oyomde mmọ ẹnam. Jesus ọkọdọhọ ete: “Mme andikara mme idụt ẹsibre odudu ye mmọ, ikpọ owo ẹnyụn̄ ẹsọn̄ ubọk ẹkara mmọ.” Edi idịghe nte mme Christian ẹkpenamde n̄kpọ edi oro. (Matthew 20:25, 26) Ke adan̄aemi ẹkemede ndida ufịk nnyịk mme owo ẹnam se ẹyomde, edidianakiet okpodu didie ntem ke ufọt kpukpru owo edieke ẹdade mfọnido ẹnọ utom oro odotde, mbon eken ẹnyụn̄ ẹnyịmede ukpono ukpono ye ke idatesịt ndinam se ẹdọhọde mmọ ẹnam! Ih, edinyịme ndisan̄a itiat iba utu ke itiat kiet ekeme ndinen̄ede mfori uwem fo.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 25]

NTE ẸKENYỊKDE MME OWO KE IDIỌK USỤN̄ KE ESET

Mme ibet oro ẹkpande edinyịk mme owo ke idiọk usụn̄ ẹwụt ke ẹma ẹsida edinam emi ẹfịk mme owo. Ke 118 M.E.N., Ptolemy Euergetes II eke Egypt ama owụk ke inaha mbonutom imọ “ẹnyịk owo ekededi ke idụt oro anam ọkpọkpọ utom, m̀mê ẹbọ (aggareuein) enan̄ mmọ ẹkenam ọkpọkpọ utom ekededi.” Ke adianade do: “Owo ndomokiet inyeneke ndibọ . . . ubom n̄kanam ọkpọkpọ mbubehe esie ke ntak ekededi.” Ke n̄kpọ oro ẹkekapde ke 49 E.N., emi odude ke Temple Akwa Oasis, Egypt, Vergilius Capito, owo Rome emi akakarade n̄kann̄kụk oro, ama enyịme ke mbonekọn̄ ẹma ẹsibọ mme n̄kpọ nte mîkodotke, ntre enye ama owụk ke “inaha owo ndomokiet ada m̀mê ọbọ . . . n̄kpọ ekededi ke mîbọhọke enye ọbọ n̄wed unyịme oto imọ.”

[Ndise ke page 24]

Ẹma ẹnyịk Simon owo Cyrene ẹmen eto ndutụhọ Jesus

[Ndise ke page 26]

Ediwak Mme Ntiense ẹmeka n̄kpọkọbi ke ntak emi ẹdade san̄asan̄a nte mme Christian