Ifiọk Ntaifiọk ye Bible—Ndi Mmọ Ẹnen̄ede Ẹtuaha ye Kiet Eken?

ẸMA ẹtọtọn̄ọ n̄kpọ oro akanamde Galileo enyene ntuaha ye Ufọkabasi Catholic ediwak isua ikie mbemiso Copernicus ye Galileo ẹkekam ẹmanade. Mbon Greece eset ẹma ẹnyịme ekikere oro ẹkedọhọde ke isọn̄ edi ufọt ekondo, ndien owo akwaifiọk oro Aristotle (384-322 M.E.N.) ọkọrọ ye Ptolemy, emi ekedide ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ ye asiak ntantaọfiọn̄ (ọyọhọ isua ikie iba E.N.) ẹma ẹnam ekikere oro ọwọrọ etop. *

Ekikere Pythagoras, kpa ata-ibat ye owo akwaifiọk Greece (ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N.), akakara ekikere oro Aristotle ekenyenede aban̄a ekondo. Sia Aristotle ekenyịmede ekikere Pythagoras ke n̄kpọ oro edide ekara ọfọn ama, enye ekenịm ke ikpaenyọn̄ edi udịm udịm ekara emi ekara kiet esịnede ke esịt ekara en̄wen, ukem nte eyịm. Enye ekenịm ke ẹkeda crystal ẹnam ekara kiet kiet, ndien ke isọn̄ okodu ke ufọt. Ekara emi okodude ke enyọn̄ enyọn̄, kpa ebiet emi odudu oro akande ukeme owo odude, ekesinam mme ntantaọfiọn̄ ẹsan̄a ẹkanade. Aristotle ekenịm n̄ko ete ke utịn ye mme ekondo ikpaenyọn̄ eken ẹma ẹfọn ẹma, ye nte ke mmọ ikenyeneke mbọn m̀mê ndo, ke ikonyụn̄ ikemeke ndikpụhọde.

Ọwọrọetop ekikere Aristotle  ọkọkọn̄ọ ke ukpepn̄kpọ akwaifiọk, ikọkọn̄ọke ke ifiọk ntaifiọk. Enye ekekere ke ikowụtke ifiọk ndidọhọ ke isọn̄ esisan̄a akanade utịn. Enye ama asua n̄ko ekikere aban̄ade isọn̄ ndikọn̄ọ ke ikpîkpu n̄kpọ, koro enye ekenịm ke isọn̄ oro asan̄ade akanade utịn ekpenyene mfịna onyụn̄ atuak ada edieke n̄kpọ mîdụhe ndika iso nnụk enye. Sia ekikere Aristotle eketiede nte owụt ifiọk ke ntak oro okodude ke n̄kemuyo ye se ntaifiọk ẹkefiọkde ini oro, ediwak owo ẹma ẹnen̄ede ẹnyịme ekikere esie ke se ikperede ndisịm isua 2,000. Idem ke ọyọhọ isua ikie 16, owo akwaifiọk France oro Jean Bodin ama enyịme ye ọsọ ekikere eyo Aristotle, ọdọhọde ete: “Idụhe owo ndomokiet oro enyenede ndammana ifiọk, m̀mê oro enyenede esisịt ifiọk aban̄a ukpepn̄kpọ obot, emi edinịmde ke akaka isọn̄ . . . , esiwọn̄ọrede . . . ke ebe esie onyụn̄ asan̄a akanade utịn; koro edieke isọn̄ ekpedede odomo ndisan̄a n̄kanade utịn, mme obio, n̄kpọsọn̄ ebiet ye mme obio-in̄wan̄ ẹkpewụre, ikpọ obot ẹkpenyụn̄ ẹbomo.”

Ufọkabasi Catholic Enyịme Ekikere Aristotle

N̄kpọ efen oro akanamde ntuaha odu ke ufọt Galileo ye ufọkabasi eketịbe ke ọyọhọ isua ikie 13 ndien emi akabuana ataifiọk owo Catholic oro Thomas Aquinas (1225-1274). Aquinas ama enen̄ede okpono Aristotle, okonyụn̄ okot enye owo akakan akwaifiọk. Aquinas ama esịn ọkpọsọn̄ ukeme ke ofụri isua ition ndida ukpepn̄kpọ akwaifiọk Aristotle mbuak ye ukpepn̄kpọ Ufọkabasi Catholic. Wade Rowland ọdọhọ ke n̄wed esie oro Galileo’s Mistake ete ke “ukpepn̄kpọ ido ukpono oro Aquinas ekekpepde, emi enye akabuakde ukpepn̄kpọ akwaifiọk Aristotle ye ukpepn̄kpọ Ufọkabasi Catholic, ama akabade edi akpan ukpepn̄kpọ Ufọkabasi Rome” ke eyo Galileo. Ti n̄ko ete ke otu ntaifiọk oro ẹkenyenede odudu ikodụhe ini oro. Ufọkabasi ama enyene akamba odudu ke ukpepn̄wed. Ufọkabasi kpọt ekesikara ido ukpono ye ifiọk ntaifiọk.

Emi ama ada ekesịm ntuaha oro okodude ke ufọt ufọkabasi ye Galileo. Idem mbemiso Galileo ọkọtọn̄ọde ndikpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄, enye ama ewet ke ekondo esisan̄a akanade. Enye ama afan̄a ediwak ekikere Aristotle, kpa owo emi ẹkenen̄erede ẹkpono. Nte ededi, Galileo ndikesịn ifịk nsuan ekikere oro ẹkedọhọde ke utịn edi ufọt ekondo nnyụn̄ nsọn̄ọ ndọhọ ke ekikere emi odu ke n̄kemuyo ye N̄wed Abasi akanam Esopikpe Isio Ukpepn̄kpọ obiom enye ikpe ke 1633.

Ke ikọ ukan̄idem esie, Galileo ama ọsọn̄ọ owụt ọkpọsọn̄ mbuọtidem oro enye ekenyenede ke Bible nte Ikọ Abasi eke odudu spirit. Enye ama afan̄a n̄ko ete ke ẹkewet N̄wed Abasi ẹnọ mme usụhọde owo ye nte ke ikpanaha ẹda mme mbụk Bible oro ẹtiede nte ẹtịn̄ ẹban̄a utịn ndisan̄a n̄kanade ke ata ata usụn̄. Mfan̄a esie ọkọwọrọ ikpîkpu. Ẹma ẹbiom Galileo ikpe sia enye mîkamaha nte ẹkedade ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece ẹtat N̄wed Abasi! Ke ediwak isua ẹma ẹkebe, Ufọkabasi Catholic ama edinyịme an̄wan̄wa ke 1992 ete ke ima inam ndudue ndikobiom Galileo ikpe.

Se Nnyịn Ikemede Ndikpep

Nso ke mme n̄kpọntịbe emi ẹkeme ndikpep nnyịn? N̄kpọ kiet edi-o, Galileo ikenyeneke mfịna ye Bible. Utu ke oro, enye akafan̄a se Ufọkabasi Catholic ekekpepde. Owo kiet oro esiwetde n̄kpọ aban̄a ido ukpono ọkọdọhọ ete: “Se nnyịn ikemede ndikpep nto Galileo edi ke etie nte Ufọkabasi ikọsọn̄ọke iyịre ke mme akpanikọ Bible.” Ebede ke ndikayak ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece akara se enye ekpepde, Ufọkabasi Catholic eketiene item owo utu ke nditiene se Bible ekpepde.

Kpukpru emi ẹti nnyịn item Bible emi: “Ẹkpeme idem: mbak edidi odu owo eke edidade ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo ye ikpîkpu abian̄a obụme mbufo nte asan̄ade ekekem ye item owo, nte asan̄ade ekekem ye mme akpa n̄kpọ eke ererimbot inyụn̄ isan̄ake ikekem ye Christ.”—Colossae 2:8.

Idem mfịn emi, ediwak owo ke Christendom ẹka iso ndinyịme mme ekikere ye mme ukpepn̄kpọ akwaifiọk oro ẹtuahade ye Bible. Uwụtn̄kpọ kiet edi ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, oro Darwin ekekpepde, emi mme owo  ẹmade ẹkan mbụk Genesis aban̄ade edibotn̄kpọ. Ke ndinyịme ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo utu ke mbụk Bible aban̄ade edibotn̄kpọ, ke akpanikọ mme ufọkabasi ẹnam Darwin akabade edi Aristotle eyomfịn ẹnyụn̄ ẹnam ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo akabade edi ukpepn̄kpọ ido ukpono. *

Ata Ifiọk Ntaifiọk Ituahake ye Bible

Se inemede ke enyọn̄ emi ikpenyeneke ndinam owo anana udọn̄ ke ifiọk ntaifiọk. Ke nditịm ntịn̄, Bible ke idemesie ọdọhọ nnyịn ikpep n̄kpọ ito mme n̄kpọ-obot Abasi inyụn̄ ifiọk mme utịbe utịbe edu esie ke mme n̄kpọ-obot oro nnyịn ikụtde. (Isaiah 40:26; Rome 1:20) Nte ededi, Bible idịghe n̄wed oro ekpepde ifiọk ntaifiọk. Utu ke oro, enye anam nnyịn ifiọk mme idaha Abasi, mme edu esie oro n̄kpọ-obot kpọt mîkemeke ndikpep nnyịn, ye se enye aduakde aban̄a mme owo. (Psalm 19:7-11; 2 Timothy 3:16) Kpa ye oro enye mîdịghe n̄wed ifiọk ntaifiọk, ke ini Bible etịn̄de aban̄a mme n̄kpọ-obot, enye esinen kpukpru ini. Galileo ke idemesie ọkọdọhọ ete: “Abasi akanam ẹwet Edisana N̄wed Abasi enye okonyụn̄ obot mme n̄kpọ . . . Edisana N̄wed Abasi ye mme n̄kpọ-obot ikemeke-keme ndituaha ye kiet eken.” Kere ban̄a mme uwụtn̄kpọ oro ẹtienede mi.

Okposụkedi mme ntantaọfiọn̄ ye mme ekondo ndisan̄a n̄kanade edide n̄wọrọnda, se inen̄erede idi n̄wọrọnda ikan edi ke mme ibet ẹkara kpukpru n̄kpọ ke ekondo, utọ nte ibet aban̄ade odudu oro odụride n̄kpọ aka isọn̄. Pythagoras—emi ekenịmde ke ẹkeme ndida ifiọk unam ibat nnam ekondo an̄wan̄a—ekewet mbịghi-n̄kan̄ n̄wed oro mîdịghe Bible, emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a ibet obot. Tọsịn isua iba ke ukperedem, Galileo, Kepler, ye Newton ẹma ẹwụt n̄ko ke ibet ẹkara mme n̄kpọ oro ẹdude ke ekondo.

N̄wed Job edi ata akpa n̄wed Bible oro etịn̄de n̄kpọ aban̄a ibet obot. Abasi ama obụp Job ke n̄kpọ nte 1600 M.E.N., ete: ‘Nte afo ọmọfiọk mme ewụhọ m̀mê, mme ibet ikpa-enyọn̄?’ (Job  38:33) N̄wed Jeremiah oro ẹkewetde ke ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N., okot Jehovah Andibot emi ‘owụkde ewụhọ ọfiọn̄ ye ntantaọfiọn̄’ onyụn̄ enịmde ‘mme ewụhọ enyọn̄ ye isọn̄.’ (Jeremiah 31:35; 33:25) Ke ekerede aban̄a ikọ emi, G. Rawlinson emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a Bible ọkọdọhọ ete: “Mme andiwet Bible ọkọrọ ye ntaifiọk eyomfịn ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ ke ibet ẹkara mme n̄kpọ oro ẹdude ke ererimbot.”

Ẹma ẹwet ẹban̄a mme ewụhọ m̀mê ibet ikpaenyọn̄ ke n̄wed Job ediwak tọsịn isua mbemiso Pythagoras ekewetde aban̄a mme ibet oro ẹkarade mme n̄kpọ ke ekondo. Ti ete ke akpan uduak Bible idịghe ndinam nnyịn ifiọk mme n̄kpọ-obot, edi edi ndinam nnyịn idiọn̄ọ ke Jehovah edi Andibot kpukpru n̄kpọ—enye emi ekemede ndibọp ibet obot.—Job 38:4, 12; 42:1, 2.

Uwụtn̄kpọ efen oro nnyịn ikemede ndikere mban̄a edi nte mmọn̄ ke isọn̄ esisan̄ade akanade. Ke nditịn̄ ke mmemmem usụn̄, mmọn̄ esiwọrọ ke inyan̄ nte uye ọdọk enyọn̄ onyụn̄ akabade obubịt enyọn̄, ndien ekem edep nte edịm onyụn̄ afiak ewet okodụk inyan̄. Ẹkewet mbịghi-n̄kan n̄wed oro odude mfịn—emi mîdịghe Bible—emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a nte mmọn̄ esisan̄ade akanade, ke ọyọhọ isua ikie inan̄ M.E.N. Nte ededi, Bible ama ewewet ke ediwak isua ikie mbemiso nte ke mmọn̄ esisan̄a akanade. Ke uwụtn̄kpọ, Edidem Solomon eke Israel eset ama ewet ke ọyọhọ isua ikie 11 M.E.N. ete: “Kpukpru akpa mmọn̄ ẹwet ẹdụk ke inyan̄; edi inyan̄ iyọhọke; ke ebiet emi mme akpa ẹtode, do ke mmọ ẹtọn̄ọ ntak ẹka.”—Ecclesiastes 1:7.

Kpasụk ntre, prọfet Amos emi ekedide ekpemerọn̄ ye ọtọin̄wan̄ ama ewet ke n̄kpọ nte isua 800 M.E.N. ete ke Jehovah edi enye emi okotde “mmọn̄ inyan̄ edi, onyụn̄ an̄wan̄a enye ke iso isọn̄.” (Amos 5:8) Solomon ye Amos ẹkeda mmemmem ikọ ẹtịn̄ nnennen nnennen ẹban̄a nte mmọn̄ esisan̄ade akanade, okposụkedi owo mmọ kiet kiet ekewetde ke usụn̄ oro okpụhọrede esisịt ọkpọn̄ enye eken.

Bible ọdọhọ n̄ko ke Abasi “ọkọn̄ ererimbot ke ikpîkpu.” (Job 26:7) Ke ikerede iban̄a ifiọk oro ẹkenyenede ke 1600 M.E.N., emi etiede nte ke edi ini oro ẹkewetde ikọ n̄wed Job oro, ata n̄wọrọnda owo kpọt ekpekenịm ke ẹkeme ndikọn̄ n̄kpọ oro odobide ke ufụm enyọn̄ ye unana n̄kpọ ndimụm enye n̄kama. Nte ima iketetịn̄, Aristotle ke idemesie ikenyịmeke ye ekikere emi okposụkedi enye okodude uwem ke Bible ama eketịn̄ ikọ emi ke se ibede isua 1,200!

Nte ikpaha fi idem ndikụt nte ikọ Bible enende—idem kpa ye oro ẹkewetde enye ke ini mme owo ẹkenyenede nsunsu ekikere ye inua-okot ndammana ifiọk? Mbon oro ẹnyenede eti ibuot ẹda emi nte uyarade efen oro owụtde ke ẹkeda spirit Abasi ẹwet Bible. Ke ntre, nnyịn iyanam ọfọn edieke nnyịn mîyakke ukpepn̄kpọ m̀mê ekikere ekededi oro atuahade ye Ikọ Abasi otụn nnyịn usụn̄. Nte mbụk owụtde ediwak ini, ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo, ye idem eke mbon oro ẹfiọkde n̄kpọ ẹkan ke ererimbot, ẹsiwọrọ etop ke esisịt ini kpọt ẹnyụn̄ ẹbe ẹfep, edi “ikọ Jehovah odu ke nsinsi.”—1 Peter 1:25.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Mme ndise ke page 6]

Edu Mbon Protestant

Mme adausụn̄ Edinam Ukpụhọde Protestant ẹma ẹtiene ẹsua ekikere oro ẹkedọhọde ke utịn edi ufọt ekondo. Ndusụk mmọ ẹkedi Martin Luther (1483-1546), Philipp Melanchthon (1497-1560), ye John Calvin (1509-1564). Kop se Luther eketịn̄de aban̄a Copernicus: “Nditen̄ emi oyom ndikpụhọde ofụri ukpepn̄kpọ ifiọk ntaifiọk ẹban̄ade ikpaenyọn̄.”

Se ikanamde mme anam ukpụhọde oro ẹdọhọ ke utịn edi ufọt ekondo ekedi ke mmọ ẹkeda se ẹtịn̄de ke ndusụk itie N̄wed Abasi ke ata ata usụn̄, utọ nte mbụk oro odude ke Joshua ibuot 10, emi ọdọhọde ke utịn ye ọfiọn̄ “ẹma ẹtuak ẹda.” * (NW) Ntak emi mme Anam Ukpụhọde oro ẹkesọn̄ọde ẹyịre ke ekikere emi? N̄wed oro Galileo’s Mistake ọdọhọ ke okposụkedi Edinam Ukpụhọde Protestant mîkayakke pope enyene odudu aba ke idem mbon Protestant, enye ikekemeke “ndibiat ọkpọsọn̄ odudu” oro Aristotle ye Thomas Aquinas ẹkenyenede ke idem mbon Protestant, koro mbon Protestant ye “mbon Catholic ẹma ẹnyịme ekikere” Aristotle ye Aquinas.

[Ikọ idakisọn̄]

[Mme ndise]

Luther

Calvin

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹda ẹto n̄wed oro Servetus and Calvin, 1877

[Ndise ke page 4]

Aristotle

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹda ẹto n̄wed oro A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Ndise ke page 5]

Thomas Aquinas

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹda ẹto n̄wed oro Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Ndise ke page 6]

Isaac Newton

[Ndise ke page 7]

Bible ama etịn̄ ke se ikande isua 3,000 emi ẹkebede ete ke mmọn̄ isọn̄ esisan̄a akanade