Mbịghi-N̄kan Itie Ubon N̄wed Russia “Esịn Un̄wana” ke Bible

NDITỌ ukpepn̄kpọ Bible iba ke ẹsan̄a ẹyom n̄kani uwetn̄kpọ Bible. Mmọ ẹdian̄ade ẹsan̄a ẹka nsio nsio desat ẹkedụn̄ọde mme abaitiat, ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k, ye n̄kani ndon. Ediwak isua ke ukperedem, mmọ ẹma ẹdisịm mbịghi-n̄kan itie ubon n̄wed Russia, emi ẹkemede ndikụt mme uwetn̄kpọ Bible oro owo mîkwe ke ebiet efen ke ererimbot. Mmanie ke iren emi ẹkedi? Mme uwetn̄kpọ Bible emi ẹkesan̄a didie ẹdidu ke Russia?

N̄kani Uwetn̄kpọ Ẹwụt ke Ikọ Abasi Enen

Man ifiọk kiet ke otu nditọ ukpepn̄kpọ emi, ana nnyịn iti se iketịbede ke ọyọhọ isua ikie 19, ke ini emi ntatenyịn akatarade esịm ofụri Europe. Oro ekedi ini n̄kọri oro ẹkenamde ke ifiọk ntaifiọk ye ido unam n̄kpọ, ndien emi ama anam mme owo ẹkere ke ido eset ifọnke aba. Ikpọ mme okụt ndudue ẹma ẹdomo ndikụt ndudue nnọ Bible. Ke nditịm ntịn̄, mbon akwaifiọk ẹkedọhọ ke mmimọ inịmke ke Bible edi akpanikọ.

Ndusụk mbon oro ẹkenen̄erede ẹnịm Bible ke akpanikọ ẹma ẹfiọk ke ẹyekụt n̄kani uwetn̄kpọ Bible oro ẹdiwụtde ke Bible enen̄ede edi Ikọ Abasi. Edieke ẹdikụtde mme uwetn̄kpọ oro ẹbịghide ẹkan mbon oro ẹkesụk ẹdude ini oro, emi oyowụt ke Bible edi akpanikọ, okposụkedi mme owo ẹkedomode ndisobo enye mfep m̀mê ndiyụrọde etop esie. Mme uwetn̄kpọ emi ẹyekeme n̄ko ndinam ẹfiọk ibat ibat itie oro mme owo ẹkewetde ikọ idemmọ ẹsịn ke Bible.

Ẹkeneni ndusụk ata n̄kpọsọn̄ eneni kaban̄a m̀mê Bible edi akpanikọ ke Germany. Do ke akparawa kiet emi edide prọfesọ ọkọkpọn̄ inem inem ufọkn̄wed oro enye okodude aka isan̄ oro edinamde enye okokụt uwetn̄kpọ Bible oro akanam owo mîkwe. Enye ekekere Konstantin von Tischendorf. Enye ekedi eyen Ukpepn̄kpọ Bible emi mîkenyịmeke ekikere ikpọ mme okụt ndudue, ndien enye ama ekeme ndiwụt ke Bible edi akpanikọ. Enye ama enen̄ede okụt unen ke akpa ini oro enye akakade wilderness Sinai ke 1844. Ke otopde enyịn ese akpasa mbio ke ufọkidụn̄ n̄ka mọn̄k, enye ama okụt akani Septuagint, m̀mê N̄wed Abasi Usem Hebrew oro ẹkekabarede ẹsịn ke usem Greek—mbịghi-n̄kan uwetn̄kpọ oro akanam ẹkụtde!

Tischendorf ama enen̄ede okop inemesịt  onyụn̄ ada ikpan̄wed 43 ọnyọn̄. Okposụkedi enye ekenen̄erede enịm ke ediwak ikpan̄wed ke ẹkesụk ẹdodu, ke ini enye akafiakde aka do ke 1853, enye okokụt ata ibat ibat ikpan̄wed. Mbon eken ẹkedu ke m̀mọ̀n̄? Okụk esie ama okụre, ntre Tischendorf ama ọdọhọ owo inyene an̄wam imọ, ndien enye ama ebiere ndifiak n̄kpọn̄ obio emana esie man okoyom n̄kani uwetn̄kpọ. Nte ededi, mbemiso akadahade isan̄ emi, enye ama enịm akwa edidem Russia eben̄e ke iso.

Akwa Edidem Enyene Udọn̄

Ekeme ndidi Tischendorf ama ekere m̀mê ẹdida imọ emi ikedide eyen ukpepn̄kpọ Protestant didie ke Russia, kpa akwa idụt emi mme owo ẹmade ido ukpono Orthodox mbon Russia. Ke mfọniso, ini emi ke Russia ọkọtọn̄ọ edinam ukpụhọde. Ima oro mmọ ẹkemade ukpepn̄wed ama anam Akwa Ọbọn̄ An̄wan Catherine II (oro ẹkenyụn̄ ẹdiọn̄ọde nte Akwa Catherine) asiak itie ubon n̄wed oro ẹkotde St. Petersburg’s Imperial Library ke 1795. Sia enye ekedide akpa itie ubon n̄wed idụt oro, ẹma ẹdọn̄ ata ediwak n̄wed man ata ediwak owo ẹkeme ndika do n̄kokot.

Itie ubon n̄wed emi ama enyene mfịna kiet okposụkedi ẹkedade enye nte mfọnn̄kan ke ofụri Europe. Ke isua 50 ẹma ẹkebe tọn̄ọ ẹkesiak enye, n̄kani uwetn̄kpọ Bible itiokiet kpọt ẹkedi eke usem Hebrew. Itie ubon n̄wed oro ikekemke owo aba ke ntak emi ediwak owo ẹkenen̄erede ẹnyene udọn̄ ndikpep nnyụn̄ n̄kabade mme usem oro ẹkedade ẹwet Bible. Catherine II ama ọdọn̄ nditọ ukpepn̄kpọ ẹka mme ufọkn̄wed ntaifiọk Europe man ẹkekpep usem Hebrew. Ke nditọ ukpepn̄kpọ emi ẹma ẹkekụre n̄wed ẹnyụn̄ ẹnyọn̄ọ ẹdi, ẹma ẹtọn̄ọ ndikpep usem Hebrew ke mme itie unọ mme oku ukpep ke Ufọkabasi Orthodox eke Russia. Ndien ata akpa ini oro nditọ ukpepn̄kpọ Russia ẹketọn̄ọde ndikabade Bible nnennen nnennen ke usem Hebrew eset nsịn ke usem Russia ekedi oro. Edi mmọ ikenyeneke okụk, n̄ko mme adaiso Ufọkabasi Orthodox ẹma ẹbiọn̄ọ mmọ. Mbon oro ẹkeyomde ndifiọk Bible ikenyeneke ata ntatenyịn kan̄a.

Alexander II, akwa edidem, ama ọsọsọp ọfiọk ufọn utom oro Tischendorf okoyomde ndika n̄kanam, ntre enye ama an̄wam Tischendorf. Okposụkedi ndusụk owo ‘ẹkebiọn̄ọde enye idat idat ke ntak ufụp,’ Tischendorf ama aka Sinai akada ikpan̄wed Septuagint * oro okosụhọde do ọnyọn̄ edi. Ikpan̄wed emi ke ẹkedikot Ikpan̄wed Sinai, ndien enye osụk edi mbịghi-n̄kan uwetn̄kpọ oro odude. Ke ini Tischendorf ọkọnyọn̄de edi St. Petersburg, enye ama ọsọsọp aka ufọk akwa edidem, kpa Ufọkubọn̄ Ini Etuep. Enye ama ọdọhọ akwa edidem ọnọ un̄wam man ‘ẹmịn̄ n̄wed oro edin̄wamde owo ndidụn̄ọde nnyụn̄ n̄kpep Bible’—oro edi edimemịn̄ n̄kani uwetn̄kpọ oro ẹkefiọhọde, emi ẹkemende ke akpatre ẹkenịm ke Akwa Itie Ubon N̄wed Russia oro. Akwa edidem ama ọsọsọp enyịme, ndien esịt ama enen̄ede enem Tischendorf, emi akanamde enye ewet ete: “Abasi enyọn̄ ọnọ emana nnyịn . . . Bible Sinai emi, man ọnọ nnyịn ata un̄wana oro odude ke Ikọ Abasi, onyụn̄ an̄wam nnyịn ndin̄wana nnọ akpanikọ ebe ke ndifiak n̄wet enye nnennen nnennen nte ẹkewetde ke akpasarade usem.”

 Ẹkụt N̄kani Ikpan̄wed Bible ke Crimea

Ima itịn̄ iban̄a eyen ukpepn̄kpọ efen oro okoyomde n̄kani ikpan̄wed Bible ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ. Anie ke enye ekedi? Isua ifan̄ mbemiso Tischendorf akafiakde aka Russia, ẹma ẹda ata ediwak eboho n̄wed ẹdisịn ke Itie Ubon N̄wed Russia. N̄wed emi ama edemede akwa edidem udọn̄ onyụn̄ anam ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹto ofụri Europe ẹdi Russia. Idem ama enen̄ede akpa mmọ. Mmọ ẹma ẹdikụt ata ediwak eboho n̄kani uwetn̄kpọ ye mme n̄wed eken. Eboho n̄wed emi ama ọdọn̄ọ nsio nsio n̄kpọ 2,412, esịnede n̄kani uwetn̄kpọ ye ikpan̄wed 975. Kiet ke otu emi ekedi n̄kani uwetn̄kpọ Bible 45 oro ebịghide ebe ọyọhọ isua ikie duop E.N. Okposụkedi enye enen̄erede okpon, owo kiet kpọt akatan̄ mme n̄wed emi obok; enye ekekere Abraham Firkovich, eyen ukpepn̄kpọ N̄ka Karaite, emi ama ekebe isua 70 ini oro! Mmanie ẹkedi Mbon N̄ka Karaite? *

Akwa edidem ama enen̄ede oyom ndifiọk Mbon N̄ka Karaite. Russia ama esịk adan̄a esie ekesịm mme ikpehe oro ẹkedude ke idụt efen. Emi ama anam mbufa nsio nsio ekpụk ẹdidu ke obio ukara Russia. Mbon oro ẹkebietde mme Jew, edi ẹkedude uwem nte mbon Turkey, ẹnyụn̄ ẹsemde usem oro ebietde eke Tatar, ẹkedụn̄ ke ediye ikpehe Crimea, emi odude ke mben Obubịt Inyan̄. Mbon N̄ka Karaite emi ẹkedọhọ ke mmimọ idi mme Jew oro ẹketan̄de ẹka ntan̄mfep ke Babylon ke ẹma ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N. Nte ededi, sia mmọ mîkebietke mme andikpep Jew , mmọ ẹkesesịn Talmud ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹkot N̄wed Abasi. Mbon N̄ka Karaite oro ẹkedụn̄de ke Crimea ẹma ẹben̄e idem ndiwụt akwa edidem uyarade oro owụtde ke mmimọ imokpụhọde ikpọn̄ mme andikpep Jew, ntre ke mmimọ idi ata isio isio owo. Mmọ ẹma ẹda n̄kani uwetn̄kpọ mmọ ẹdi ndida n̄wụt ke mmimọ ikedi nditọ nditọ mme Jew oro ẹketode ẹdidụn̄ ke Crimea ke mmọ ẹma ẹkewọrọ ke ntan̄mfep ke Babylon.

Ke ini Firkovich ọkọtọn̄ọde ndiyom n̄kani uwetn̄kpọ, enye ọkọtọn̄ọ ndụn̄ọde esie ke mme ufọk oro ẹkedade itiat ẹbọp ke Isuo Crimea oro okodude ke Chufut-Kale. Ediwak emana Mbon N̄ka Karaite ẹma ẹdụn̄ọ ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot mi ke n̄kpri ufọk oro. Mbon N̄ka Karaite emi ikabiatke n̄kani ntaha N̄wed Abasi oro enyịn̄ Abasi, Jehovah, ekesịnede, sia mmọ ẹkedade utọ edinam oro nte unana ediwụt ukpono nnọ Abasi. Ẹma ẹtan̄ n̄kani uwetn̄kpọ emi ẹkedọn̄ ke ekpri ubet ubonn̄kpọ oro ẹkekotde ke usem Hebrew genizah, emi ọwọrọde “ebiet udịbe.” Owo ikesisọpke itụk mme ikpan̄wed emi ke ntak ntotụn̄ọ ukpono oro Mbon N̄ka Karaite ẹkenyenede ẹnọ enyịn̄ Abasi.

Ntọn̄ ediwak isua ikie oro okofụkde ebiet oro ikakpanke Firkovich nditịn̄ enyịn ndụn̄ọde ebiet emi genizah okodude. Enye ama okụt ọwọrọetop uwetn̄kpọ eke isua 916 E.N. ke genizah kiet. Ẹkekot enye Uwetn̄kpọ Petersburg eke Mme Akpatre Prọfet; enye edi kiet ke otu mbịghi-n̄kan N̄wed Abasi Usem Hebrew oro ẹdude.

Firkovich ama esịn idem atan̄ akpakịp n̄kani uwetn̄kpọ, ndien ke 1859, enye ama ebiere nditan̄ mme uwetn̄kpọ emi n̄kọdọn̄ ke Itie Ubon N̄wed Russia. Ntre ke 1862, Alexander II, akwa edidem ama ada ruble 125,000, emi ekedide ata  ediwak okụk ini oro, edep n̄wed oro ọdọn̄ ke itie ubon n̄wed. Ini oro, okụk oro ẹkesidade ẹdep n̄wed ẹdọn̄ ke itie ubon n̄wed oro ke isua kiet ikesiwakke ibe ruble 10,000! Mme n̄wed oro ẹkedepde mi ẹma ẹsịne ọwọrọetop Uwetn̄kpọ Leningrad (B 19^A). Enye odu toto ke isua 1008 E.N., enye onyụn̄ edi mbịghi-n̄kan ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew ke ererimbot. Eyen ukpepn̄kpọ Bible kiet ọdọhọ ke “etie nte enye edi akakan uwetn̄kpọ Bible oro odude ke eboho kiet, koro enye anam ẹfiọk m̀mê mme uwetn̄kpọ Hebrew eyomfịn ẹkekem ye akpasarade usem Hebrew.” (Se ekebe.) Ke kpasụk isua 1862, ẹma ẹsio Ikpan̄wed Sinai eke Tischendorf, ndien ofụri ererimbot ẹma ẹdara ndinyene enye.

Un̄wana eke Spirit ke Eyo Nnyịn

Itie ubon n̄wed oro ẹdiọn̄ọde idahaemi nte Itie Ubon N̄wed Russia enyene n̄kani uwetn̄kpọ oro awakde akan ke ererimbot. * Ẹkpụhọ enyịn̄ Itie Ubon N̄wed Russia emi ikatiaba ke isua ikie iba emi ẹbede. Enyịn̄ esie kiet oro ẹtịmde ẹfiọk edi Itie Ubon N̄wed Ukara eke Saltykov-Shchedrin. Okposụkedi ndutịme ọyọhọ isua ikie 20 akabiatde itie ubon n̄wed emi, n̄kpọ ikanamke n̄kani uwetn̄kpọ emi ke ofụri ini oro akpa ye udiana ekọn̄ ererimbot ẹken̄wanade ọkọrọ ye en̄wan oro ẹkedade ẹdụk Leningrad. Nso ufọn ke n̄kani uwetn̄kpọ emi ẹnyene ẹnọ nnyịn?

Ediwak mme akabade Bible mfịn ẹda n̄kani uwetn̄kpọ emi ẹkabade Bible. N̄kani uwetn̄kpọ emi ẹnam mbon oro ẹyomde akpanikọ ke ofụri esịt ẹnyene Edisana N̄wed Abasi oro edide ata nnennen edikabade. Ikpan̄wed Sinai ye eke Leningrad ẹma ẹnen̄ede ẹn̄wam nnyịn inyene New World Translation of the Holy Scriptures, emi Mme Ntiense Jehovah ẹsiode; ẹkesio ofụri eboho esie ke 1961. Ke uwụtn̄kpọ, Biblia Hebraica Stuttgartensia ye Biblia Hebraica eke Kittel, oro Kọmiti Ukabade Bible Obufa Ererimbot ẹkedade ẹkabade New World, ẹkekọn̄ọ ke Ikpan̄wed Leningrad, ndien enye esịne enyịn̄ Abasi utịm ike-6,828 ke usem Hebrew.

Ata ibat ibat mbon oro ẹsikotde Bible ẹfiọk ke akpana iwụt esịtekọm inọ itie ubon n̄wed St. Petersburg ye n̄kani uwetn̄kpọ oro ẹdọn̄ọde do, emi ẹwetde akani enyịn̄ obio oro, Leningrad, ke ndusụk mmọ. Nte ededi, nnyịn ikpenyene ndinen̄ede n̄kọm Andinyene Bible, Jehovah, oro ọnọde un̄wana eke spirit. Mmọdo, andiwet psalm ekeben̄e enye ete: “O dọn̄ un̄wana fo ye akpanikọ fo utom; mmọ ẹyeda mi usụn̄.”—Psalm 43:3.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 13]

ẸFIỌK ẸNYỤN̄ ẸKOT ENYỊN̄ ABASI

Jehovah ama ada ọniọn̄ esie ekpeme Ikọ esie, kpa Bible, tutu esịm eyo nnyịn. Mme ewetn̄wed ke ofụri emana ẹma ẹtịn̄ enyịn ẹkụt ke ẹtịm n̄wed emi ẹnịm. Mbon oro ẹkenen̄erede ẹtịn̄ enyịn ẹnam emi ẹkedi mme Masorete, nta mme ewetn̄wed Hebrew, emi ẹkenamde utom toto ke ọyọhọ isua ikie itiokiet tutu esịm ọyọhọ isua ikie duop E.N. Ẹkeda mme anana-uyo abisi ẹwet akpasarade usem Hebrew. Nte ini akakade, etie nte owo ikenen̄ekede ifiọk ata nnennen usụn̄ oro ẹkesikotde ikọ ke usem Hebrew sia Aramaic akakabarede ada itie esie. Mme Masorete ẹma ẹtịbi usụn̄ ndisịn mme enyene-uyo abisi ke ikọ Bible man ẹkeme ndifiọk nnennen usụn̄ oro ẹkekotde mmọ ke usem Hebrew.

Odot ẹtịm ẹfiọk ke enyene-uyo abisi oro mme Masorete ẹkesịnde ke Ikpan̄wed Leningrad owụt nte ẹkpekotde mme anana-uyo abisi Hebrew inan̄ oro ẹdade ẹnọ enyịn̄ Abasi—oro edi ke ẹkpekot enye, Yehwah’, Yehwih’, ye Yeho·wah’. “Jehovah” edi ata ntatara usụn̄ oro ẹkotde enyịn̄ oro idahaemi. Mme andikewet Bible ye mbon en̄wen ke eset ẹma ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ ke enyịn̄ Abasi ekedi ata enyịn̄. Mfịn, ediwak miliọn owo oro ẹfiọkde ke ‘Jehovah ikpọn̄ edi Ata Edikon̄ ke ofụri ererimbot,’ ẹfiọk ẹnyụn̄ ẹsikot enyịn̄ oro.—Psalm 83:18.

[Ndise ke page 10]

Ubet n̄kani uwetn̄kpọ ke Itie Ubon N̄wed Russia

[Ndise ke page 11]

Akwa Ọbọn̄ An̄wan Catherine II

[Mme ndise ke page 11]

Konstantin von Tischendorf (ke ufọt) ye Alexander II, akwa edidem Russia

[Ndise ke page 12]

Abraham Firkovich

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 10]

Ndise mbiba: National Library of Russia, St. Petersburg

[Mme Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 11]

Catherine II: National Library of Russia, St. Petersburg; Alexander II: Ẹda ẹto n̄wed oro Spamers Illustrierte Weltgeschichte, Leipzig, 1898