Ebla Ẹfiak Ẹkụt Obio Eset Oro Ẹma Ẹkefre

Ke ndaeyo isua 1962, Paolo Matthiae, akparawa Italy emi ekedide ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset, ama odụn̄ọde unaisọn̄ edere n̄kan̄ usoputịn Syria ye unana edifiọk m̀mê iyokụt n̄kpọ ndomokiet. Ẹkekere ke owo idikwe n̄kpọeset ke isọn̄ Syria. Edi se ẹkedọkde isua iba ke ukperedem ke Tell Mardikh, emi oyomde usụn̄ n̄kpọ nte kilomita 60 ọkpọn̄ usụk Aleppo, ama akabade edi se ediwak owo ẹdade nte ‘n̄kponn̄kan n̄kpọeset oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ke ọyọhọ isua ikie 20.’

MME uwetn̄kpọ eset ẹwụt ke ama odu obio oro ẹkekotde Ebla. Edi owo ndomokiet ikọfiọkke m̀mê ewe ke otu ediwak obot oro ẹyọhọde Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn ke ẹkeme ndikụt obio emi. Uwetn̄kpọ kiet ama etịn̄ nte Sargon, edidem Akkad, akakande “Mari, Yarmuti, ye Ebla.” Ke uwetn̄kpọ efen, Gudea, edidem Sumeria etịn̄ aban̄a mme ọsọn̄urua obukpọk oro enye ekenyenede ke “obot Ibla [Ebla].” Ke Karnak, ke Egypt, ẹwet Ebla n̄ko ẹsịn ke otu mme obio eset oro Pharaoh Thutmose III akakande. Akpana an̄wan̄a ndien ntak emi mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkesịnde ukeme ẹyom Ebla.

Nte ẹkesụk ẹkade isọ ẹdọk, ẹma ẹkụt mme n̄kpọ efen efen. Ke 1968, ẹma ẹkụt ubak mbiet Ibbit-Lim, kpa andikara Ebla. Ẹma ẹwet akan̄a ke idem mbiet emi ke usem Akkadian emi owụtde ke ẹkenam mbiet oro ẹnọ abasi-an̄wan oro ẹkọtde Ishtar, emi “ọkọwọrọde etop ke Ebla.” Ke akpanikọ, mme n̄kpọeset oro ẹkedọkde ẹsion̄o ke isọn ẹma ẹtọn̄ọ ndinam ẹfiọk “obufa usem, obufa mbụk, ye obufa ido edinam.”

Mme itiatn̄wed oro ẹkekụtde ke 1974 ye 1975 emi ẹkewetde Ebla ediwak ini ẹma ẹsọn̄ọ ke Ebla eset ke ẹkot Tell Mardikh idahaemi. Mme n̄kpọ oro ẹkedọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹma ẹwụt ke mme owo ẹma ẹdụn̄ọ ke obio oro utịm ikaba ke nsụhọde n̄kaha. Ke Ebla ama ọkọwọrọ etop ke ndusụk ini, ẹma ẹsobo enye ẹfep. Ndien ẹma ẹfiak ẹbọp enye, ekem ẹfiak ẹsobo enye ẹnyụn̄ ẹfre ẹban̄a enye ke ata ediwak isua.

Obio Emi Enyenede Ediwak Mbụk

Ẹkesibọp ata ediwak obio eset ke unaisọn̄ oro etiede mbat mbat, utọ nte enye oro odude ke ufọt Tigris ye Akpa Euphrates, man ẹkeme ndinen̄ede nnam utom in̄wan̄. Mme obio oro ẹkebemde iso ẹsiak ke Bible ẹkedu ke Mesopotamia. (Genesis 10:10) Etie nte enyịn̄ oro Ebla ọwọrọ “Afia Itiat,” ndien ẹda enyịn̄ emi ẹto mfia itiat oro ẹkebọpde obio oro ẹdori. Eyedi mme owo ẹkemek ndibọp obio mi sia ẹkefiọkde ke mmimọ idinanake eti mmọn̄ ke ntak mfia itiat emi ẹkeyọhọde isọn̄ oro, akpan akpan ke emi akpan inyan̄ ndomokiet mîkodụhe ikpere ikpehe emi.

Sia edịm mîkesinen̄ekede idep ke Ebla, mme owo ẹkesiwak nditọ ibokpot, vine, ye eto olive kpọt. Ebiet oro ama ọfọn n̄ko ndibọk ufene, akpan akpan erọn̄. Itie oro Ebla okodude—ke ufọt Unaisọn̄ Mesopotamia ye Mbenesụk Mediterranean—ekedi eti itie unyam obukpọk, ukeuke ọsọn̄urua itiat, ye tian. N̄kpọ nte owo 200,000 ẹkedụn̄ọ ke Ebla, ndien se ikperede ndisịm owo 20,000 ke otu oro ẹkedụn̄ọ ke ibuot obio.

N̄wụre akwa ufọk ubọn̄ oro ẹkụtde owụt ntatenyịn oro mbon Ebla ẹkenyenede. Ẹkesisan̄a  inuaotop oro okokon̄de n̄kpọ nte mita 12 esịm 15 ẹdụk ufọk ubọn̄ emi. Ẹma ẹtat ufọk ubọn̄ emi ediwak ini man okpon ekem kpukpru utom ke ukara oro akakade-ka iso okop odudu. Mbonutom ẹkesinam utom ke idak ediwak ikpọ mbon ukara—“mbọn̄” ye “mme andikara” ẹkesin̄wam edidem ye ọbọn̄ an̄wan esie.

Ẹmekụt se iwakde ibe itiatn̄wed ye mbai itiatn̄wed 17,000. Ekeme ndidi akpasarade itiatn̄wed emi ẹwakde ẹbe 4,000 ẹma ẹdu, ndien ẹma ẹtịm ẹdori mmọ ke n̄kpọ udori n̄wed. Mme itiatn̄wed emi ẹwụt ke mbon Ebla ẹma ẹnen̄ede ẹsịn idem ke mbubehe. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹma ẹnam mbubehe ye mbon Egypt, nte mbiet pharaoh iba emi ẹkedide ndidem ẹwụtde. Ẹkeda mme abisi mbon Sumer ẹwet mme itiatn̄wed emi. Edi ẹkewet ndusụk ke usem Ebla, kpa ata usem eset mme Semite emi owo mîkpekemeke ndikot ke mme itiatn̄wed emi mîkpodụhe. Idem ama akpa mbon oro ẹkpepde n̄kpọ ẹban̄a edem usiahautịn ndikụt utọ akani usem mme Semite oro. Ekeme ndidi ayama ndifiọk ke ẹma ẹkabade ikọ Sumerian ẹsịn ke usem Ebla ke ndusụk itiatn̄wed oro. N̄wed oro Ebla—Alle origini della civiltà urbana, (Ebla—Ke Ntọn̄ọ Obio Ntatenyịn) okot enye “mme mbịghi-n̄kan n̄wed ukabade ikọ emi nnyịn ifiọkde.”

Nte an̄wan̄ade, mbon Ebla ẹma ẹkop odudu ke ekọn̄, koro se ẹkedọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹwụt nte mbonekọn̄ Ebla ẹwotde mme asua mmọ m̀mê ẹkamade ibuot mme owo. Edi, ke ini mbon Babylon ye Assyria ẹketọn̄ọde ndikara, Ebla ikenyeneke odudu aba. Ọsọsọn̄ nditịm mfiọk se iketịbede ini oro, edi akam etie nte Sargon I (idịghe Sargon oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Isaiah 20:1) ekebem iso an̄wana ye Ebla, ndien ekem Naram-Sin eyeyen esie. Mme n̄kpọ oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹwụt ke en̄wan emi ẹma ẹnen̄ede ẹsọn̄ ubọk, nsobo esie ẹnyụn̄ ẹnyene ndịk.

Edi, nte ima iketetịn̄, ke ndusụk ini ẹma ẹkebe, ẹma ẹfiak ẹbọp obio emi, ndien enye ama afiak ọwọrọ etop ke ikpehe oro. Ẹma ẹbọp obufa obio emi nte mmọ ẹkeduakde akam eye akan akpa oro. Ama odu ebiet kiet ke usụk usụk obio emi, oro ẹkeyakde ẹnọ abasi-an̄wan ẹkotde Ishtar, emi mbon Babylon ẹkedade n̄ko nte  abasi-an̄wan mbun̄wụm. Ekeme ndidi afo omokop aban̄a ọwọrọetop Inuaotop Ishtar emi ẹkekụtde ke ndon Babylon. Etie nte akamba ufọk kiet ama odu ke Ebla oro ẹkesidọn̄de mme anawụri ekpe, oro ẹkenịmde ke ada aban̄a abasi-an̄wan Ishtar. Emi ada nnyịn edisịm ido ukpono mbon Ebla.

Ido Ukpono Mbon Ebla

Ukem nte ekedide ke mme ebiet en̄wen ke Edem Usiahautịn, mbon Ebla ẹma ẹnyene ediwak abasi. Ndusụk mmọ ẹkedi Baal, Hadad (emi edide ubak enyịn̄ ndusụk ndidem Syria), ye Dagan. (1 Ndidem 11:23; 15:18; 2 Ndidem 17:16) Mbon Ebla ẹkebabak kpukpru mmọ. Mmọ ẹma ẹsikam ẹkpono mme abasi mbon en̄wen. Mme n̄kpọ oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹwụt ke mmọ ẹma ẹsituak ibuot n̄ko ẹnọ ndidem oro mmọ ẹkedade nte mme abasi, akpan akpan ke ọyọhọ isua tọsịn iba M.E.N.

Mbon Ebla ikọkọn̄ke ofụri mbuọtidem mmọ ke mme abasi mmọ. Obufa obio Ebla ama enyene adiana-iba ibibene oro akakande obio mmọ okụk, emi ekekemede ndinam mme asua ẹkop ndịk. Mme ibibene an̄wa ẹkedi n̄kpọ nte kilomita ita ke ubom. Ẹsụk ẹkekeme ndikụt mme ibibene emi.

Kpa ye oro, ẹma ẹfiak ẹsobo obio Ebla oro ẹkefiakde ẹbọp do. Eyedi mme Hittite ẹkedisobo ọkpọsọn̄ obio emi ke akpatre ke n̄kpọ nte isua 1600 M.E.N. Uto eset kiet ọdọhọ ke ẹma “ẹbom Ebla nte owo obom esombat.” Ikebịghike ẹma ẹtọn̄ọ ndifre obio emi. N̄wed kiet emi mme an̄wana ekọn̄ ido ukpono emi ẹkedụkde Jerusalem ke isua 1098 ẹkewetde, asiak ebiet oro Ebla okodude, kpa Mardikh emi ẹkedọhọde ke okodu ke nsannsan obio-in̄wan̄ ke idụt oro. Ẹma ẹkpere ndifre Ebla ofụri ofụri, edi ẹma ẹfiak ẹkụt enye ke ata ediwak isua ẹma ẹkebe.

[Ekebe ke page 14]

EBLA YE BIBLE

Ibuotikọ kiet oro ẹkewetde ke 1976 ke magazine oro Biblical Archeologist ama edemede udọn̄ nditọ ukpepn̄kpọ Bible. Owo oro akanamde se ẹkewetde ke itiatn̄wed Ebla an̄wan̄a, ọdọhọ ke etie nte enyịn̄ mme owo ye mme ebiet oro ẹkesiakde ke Bible ediwak isua ke ukperedem ẹsịne ke otu mme n̄kpọ oro ẹkewetde ke mme itiatn̄wed oro. Eyedi ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹma ẹka anyan ẹkan se ibuotikọ oro eketịn̄de, ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndiwet ke se ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ Ebla ẹwụt ke se n̄wed Genesis etịn̄de edi akpanikọ. * Mitchell Dahood, kpa owo n̄ka Jesuit ọkọdọhọ ke “mme itiatn̄wed [Ebla] ẹsịn un̄wana ke mme itien̄wed Bible oro mîketịmke in̄wan̄a.” Ke uwụtn̄kpọ, enye ama enịm ke mme itiatn̄wed emi ẹkeme ndinam ‘ẹdiọn̄ọ ini emi ẹketọn̄ọde ndikot enyịn̄ Abasi Israel.’

Idahaemi, ke ẹdụn̄ọde mme uwetn̄kpọ emi ketket. Sia usem Ebla ye Hebrew ẹdide usem eset, ẹkeme ndikụt ndusụk enyịn̄ obio m̀mê enyịn̄ owo emi ẹbietde m̀mê ẹdide ukem ye enye oro ẹsiakde ke Bible. Kpa ye oro, emi iwụtke ke mmọ ẹtịn̄ ẹban̄a ukem ebiet m̀mê mme owo. Owo ifiọkke kan̄a nte se ẹdidọkde ẹsion̄o ke Ebla edin̄wamde ke edikpep Bible. Kaban̄a enyịn̄ Abasi, andiwet ibuotikọ oro inemede mi ke Biblical Archeologist ọdọhọ ke akananam imọ idọhọke ke ẹsiak “Yahweh” ke uwetn̄kpọ Ebla. Ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹdọhọ ke abisi oro ẹkabarede nte ja ada aban̄a kiet ke otu ediwak abasi mbon Ebla, ke ini ediwak mmọ ẹdọhọde ke enye edi sụk idiọn̄ọ usem Ebla. Se ededi oro enye edide, enye idaha iban̄a ata Abasi kierakiet, kpa Jehovah.—Deuteronomy 4:35; Isaiah 45:5.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ndise obio/Ndise ke page 12]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

AKWA INYAN̄

CANAAN

SYRIA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Akpa Euphrates

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Archaeologist: Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Ndise ke page 12, 13]

N̄kpọitọn̄ gold oro ẹkenamde ke n̄kpọ nte 1750 M.E.N.

[Ndise ke page 13]

N̄wụre akwa ufọk ubọn̄

[Ndise ke page 13]

Ndise oro owụtde nte ẹkebonde itiatn̄wed ke ufọk ubonn̄kpọ

[Ndise ke page 13]

Itiatn̄wed

[Ndise ke page 13]

Okpoyon̄ oro ẹkesikamade ke ufọk ubọn̄ Egypt, ọtọn̄ọde ke isua 1750-1700 M.E.N.

[Ndise ke page 13]

Owoekọn̄ Ebla ye ibuot mme asua

[Ndise ke page 14]

Itiat oro ẹkebotde ẹnọ abasi-an̄wan ẹkotde Ishtar

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 13]

Ke ẹsiode n̄wụre ufọk ubọn̄ ẹfep, ẹbọ kpukpru ndise ẹto: Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’