1, 2. Ete ye eka ye nditọ ẹsiwak ndida kiet eken didie, edi nso mfịna ke mmọ ẹsinyene ndusụk ini?

“EDIEKE ọkpọfiọkde ke ete ye eka fo ẹmọn̄ ẹkpa n̄kpọn̄, nso ke ekpenen̄ede oyom ndisian mmọ?” Ẹkebụp ata ediwak nditọwọn̄ ke United States mbụme oro. Utu ke ndikere mban̄a mfịna m̀mê ndutan̄uyo ekededi oro mmọ ẹkenyenede, ekpere ndidi kpukpru mmọ ẹkedọhọ ke ikpọdọhọ ete ye eka mmimọ ite: “Mbọk ẹkûyat esịt” ye “Mmama mbufo etieti.”—Oto n̄wed oro For Parents Only, emi Shaunti Feldhahn ye Lisa Rice ẹwetde.

² Nditọwọn̄ ẹsima ete ye eka mmọ, ete ye eka ẹnyụn̄ ẹma nditọ mmọ. Se isidude ke ubon mme Christian edi oro. Okposụkedi emi ete ye eka ye nditọ ẹsiyomde ndikpere kiet eken, esisọn̄ ndineme nneme ndusụk ini. Idem ke ufọk emi ẹsinemede nneme in̄wan̄-in̄wan̄, ntak emi esisọn̄de ndineme ndusụk n̄kpọ? Nso isinam ọsọn̄ ndinen̄ede nneme nneme? Didie ke ẹkeme ndikan mme mfịna emi?

3. (a) Ntak emi esisọn̄de ediwak ubon ndinen̄ede nneme nneme? (b) Ntak emi ekesimemde utom ọnọ mme ubon ke Israel eset ndisinen̄ede nneme nneme?

³ Esisọn̄ ediwak ubon ndinyene ini nda nnen̄ede nneme nneme. Edi idịghe nte eketiede edi oro ke Israel eset. Moses eketeme mme ete ke Israel ete: “Enyene ndidọdiọn̄ n̄kpep eyen fo [ikọ Abasi] nnyụn̄ ntịn̄ mban̄a mmọ ke ini afo etiede ke ufọk fo ye ke ini afo asan̄ade ke usụn̄ ye ke ini afo anade-na ye ke ini afo adahade ada.” (Deut. 6:6, 7) Nditọ ẹkesiwak ndidu ye eka mmọ ke ufọk m̀mê ye ete mmọ ke in̄wan̄ m̀mê ke itieutom. Ete ye eka ẹma ẹsinyene ekese ini ndidu ye nditọ mmọ nneme nneme. Emi ama anam mme ete ye eka ẹfiọk se inanade nditọ mmọ, se mmọ ẹmade, ye edu mmọ. Nditọ n̄ko ẹma ẹsinyene  ekese ifet ndinen̄ede mfiọk ete ye eka mmọ.

4. Ntak emi ọsọn̄de ndinyene nneme ke ediwak ubon mfịn?

⁴ N̄kpọ enen̄ede okpụhọde mfịn! Ke ndusụk idụt, nditọwọn̄ ẹsitọn̄ọ n̄wed ke ini mmọ ẹdide isua iba kpọt. Ediwak ete ye eka ẹsiwọrọ ẹkpọn̄ ufọk ẹkenam utom. Ndien ekpri ini oro ete ye eka ẹdude ye nditọ mmọ, kọmputa, ekebe ndise, ye mme n̄kpọ ilektrọnik eken isiyakke ẹnyene ini ẹneme nneme. Ke ediwak ubon, nditọ ye ete ye eka inen̄ekede ifiọk kiet eken. Owo inemeke ata eti nneme.

5, 6. Didie ke ndusụk ete ye eka ‘ẹdep ifet’ ẹnen̄ede ẹtie ye nditọ mmọ?

⁵ Ndi emekeme ‘ndidep ifet’ nto mme n̄kpọ en̄wen man enyene ini odu ye ubon fo? (Kot Ephesus 5:15, 16.) Ndusụk ubon ẹnyịme ke mmimọ idibiatke aba ini ke ekebe ndise m̀mê kọmputa nte ikesibiatde. Mbon en̄wen ẹsịn ukeme man ẹdia udia ọtọkiet, ọkpọkọm ini kiet kpọt ke usen. Ndien nso eti ifet ke utuakibuot ubon ọnọ mme ete ye eka ye nditọ ntem ndisan̄a n̄kpere kiet eken nnyụn̄ nneme n̄kpọ Abasi ifụre ifụre! Ẹkeme nditọn̄ọ ke ndisio n̄kpọ nte hour kiet ke urua nnịm nnọ utuakibuot ubon, edi oyom se ikande oro man ẹkeme ndineme ntotụn̄ọ nneme. Man ẹnam oro, oyom ẹsineme nneme kpukpru usen. Mbemiso eyen fo akade n̄wed, nyene nneme ye enye, neme itien̄wed eke usen ke usen, mîdịghe ẹbọn̄ akam ọtọkiet. Emi ekeme ndinen̄ede n̄n̄wam enye.

⁶ Ndusụk ete ye eka ẹkpụhọde nte mmọ ẹsidude uwem man ẹkpenyene ekese ini ẹdu ye nditọ mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, Laura, * emi enyenede n̄kpri nditọ iba ama etre utom idịbi udia ofụri ini ke ntak emi. Enye ọdọhọ ete: “Kpukpru nnyịn ikesibabak iwọrọ usenubọk ika utom m̀mê n̄wed. Ndien ke ini nnyọn̄de ndi mbubreyo, edep ama ananam nditọ mi ẹdụk idap. Ndikpọn̄ utom ọwọrọ ke inyene ndida ekpri okụk oro inyenede  ndu uwem, edi idahaemi mmenịm ke mmọfiọk ekikere ye mfịna nditọ mi. Mmesikop nte mmọ ẹbọn̄de akam nnyụn̄ nnọ mmọ ndausụn̄, nsịn udọn̄ nnọ mmọ, nnyụn̄ n̄kpep mmọ n̄kpọ.”

7. Nso ke mme ete ye eka ye nditọ ẹsiwak ndidọhọ ke edi mfịna mmimọ?

⁷ Ke mme andiwet n̄wed oro For Parents Only ẹma ẹkenam ndụn̄ọde ye ediwak nditọwọn̄, mmọ ẹma ẹtịn̄ n̄kpọ en̄wen oro esinamde ọsọn̄ ndineme nneme. Mmọ ẹdọhọ ẹte: “Ata akpan mfịna oro nditọ ẹnyenede ye ete ye eka mmọ edi ke mmọ isikpan̄ke utọn̄.” Edi emi idịghe mfịna mme ete ye eka kpọt. Mme ete ye eka ẹsiwak ndidọhọ n̄ko ke nditọ isikpan̄ke utọn̄. Man ubon ẹkeme ndisineme nneme, ana kpukpru owo ke ubon ẹkpan̄ utọn̄—ẹnen̄ede ẹkpan̄ utọn̄—ẹnọ kiet eken.—Kot James 1:19.

8. Didie ke mme ete ye eka ẹkeme ndinen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ nnọ nditọ mmọ?

⁸ Mme ete ye eka, ndi mbufo ẹmesinen̄ede ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ nditọ mbufo? Ekeme ndinen̄ede nsọn̄ ndikpan̄ ke ini mbufo ẹkpade mba m̀mê ke ini etiede nte ke se ẹnemede idịghe akpan n̄kpọ. Edi se mbufo ẹkerede ke idịghe akpan n̄kpọ ekeme ndidi ata akpan n̄kpọ nnọ nditọ mbufo. ‘Ndisọp ndikop ikọ’ ọwọrọ ndikop se eyen fo etịn̄de ye nte enye etịn̄de n̄kpọ oro. Nte eyen fo enịmde uyo onyụn̄ adade idem etịn̄ ikọ ekeme ndinam ọfiọk nte etiede enye ke idem. Ọfọn ẹbụp mbụme n̄ko. Bible ọdọhọ ete: “Ekikere esịt owo etie nte mmọn̄ ke editụn̄ọ obube, edi owo eke enyenede ikike ekeme ndikot enye nsio.” (N̄ke 20:5, Today’s English Version) Enen̄ede oyom ikike ye mbufiọk ke ini oyomde nditọ fo ẹtịn̄ ekikere mmọ ke mme n̄kpọ oro ẹtiede ekikọhọ ekikọhọ.

9. Ntak emi nditọ ẹkpekpan̄de utọn̄ ẹnọ ete ye eka mmọ?

⁹ Nditọ, ndi mbufo ẹmesikop uyo ete ye eka mbufo? Ikọ Abasi ọdọhọ ete: “Eyen mi, bọ ntụnọ usọ, kûnyụn̄ ukpọn̄ ibet uka.” (N̄ke 1:8) Ẹti ẹte ke ete ye eka mbufo ẹma mbufo ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹyom n̄kpọ ọfọn ye mbufo, ntre ọfọn ndikpan̄ utọn̄ nnọ mmọ nnyụn̄ n̄kop uyo mmọ. (Eph. 6:1) Eyemem utom ndikop uyo mmọ edieke ẹsinen̄erede ẹneme nneme ye ete ye eka mbufo ẹnyụn̄ ẹfiọkde ke mmọ ẹma mbufo. Ẹsian ete ye eka mbufo se mbufo ẹkerede ẹban̄a n̄kpọ. Emi ayanam mmọ ẹfiọk nte etiede mbufo ke idem. Edi oyom mbufo ẹtiene ẹfiọk nte etiede mmọ ke idem n̄ko.

10. Nso ke ikpep ito mbụk Rehoboam?

¹⁰ Oyom ẹkpeme idem etieti ke ini uke mbufo ẹnọde mbufo item. Mmọ ẹkeme ndisian mbufo se mbufo ẹkpemade ndikop, edi ekeme ndidi item mmọ idinyeneke baba ufọn kiet inọ mbufo. Ke nditịm ntịn̄, akam ekeme ndisịn mbufo ke fehesan̄. Sia mmọ mînyeneke ọniọn̄ ye mbufiọk emi ikpọ owo ẹnyenede, ata ediwak nditọwọn̄ isidaha ikụt nte mme n̄kpọ oro mmọ ẹnamde idahaemi ẹditụkde mmọ ke ini iso. Ẹti uwụtn̄kpọ Rehoboam eyen Edidem Solomon. Ke ini enye akakabarede edi edidem Israel, ọkpọkọfọn edieke enye akpakanamde item ikpọ owo. Edi enye akanam ndisịme item mme uke esie. Emi ikayakke ediwak owo ke obio ubọn̄ esie ẹda ye enye. (1 Ndi. 12:1-17) Nditọ, ẹnen̄ede ẹsịn ukeme man ẹsineme nneme ye ete ye eka mbufo utu ke nditiene idiọk uwụtn̄kpọ Rehoboam. Ẹtịn̄ ekikere mbufo ẹnọ mmọ. Ẹkop item mmọ ẹnyụn̄ ẹkpep n̄kpọ ẹto ọniọn̄ mmọ.—N̄ke 13:20.

11. Nso ikeme nditịbe edieke nditọ mîkemeke ndisan̄a n̄kpere ete ye eka mmọ?

¹¹ Mme ete ye eka, edieke mbufo mîyomke nditọ mbufo ẹbọ item mme uke  mmọ, ẹnam mmọ ẹkeme ndisan̄a n̄kpere mbufo nnyụn̄ nneme nneme ifụre ifụre ye mbufo. Ekpri eyenete an̄wan kiet ekewet ete: “Mma nsasiak enyịn̄ erenowo, esịt etịmede ete ye eka mi. Oro isiyakke nneme se n̄koyomde ndineme ye mmọ.” Ekpri eyenete an̄wan en̄wen ekewet ete: “Ediwak nditọ ẹsiyom item ete ye eka mmọ, edi edieke ete ye eka mmọ mîdaha se mmọ ẹtịn̄de nte akpan n̄kpọ, nditọ mmọ ẹyeka ẹbịne owo emi adade se mmọ ẹtịn̄de nte akpan n̄kpọ—ẹkam ẹkeme ndika mbịne mbon oro mînyeneke mbufiọk.” Edieke afo enyịmede ndifiọk nte etiede nditọ fo ke idem nnyụn̄ nnen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ n̄kop kpukpru orụk n̄kpọ oro mmọ ẹtịn̄de, oyokụt ke mmọ ẹyema ndineme nneme ye afo ẹnyụn̄ ẹma ndibọ item fo.

12. Didie ke nte ete ye eka ẹnamde n̄kpọ ekeme ndinam ọsọn̄ mmọ ndineme nneme ye nditọ mmọ?

¹² Edieke ete ye eka ẹsisọpde ẹyat esịt ẹban̄a se nditọ mmọ ẹtịn̄de, emi esinam ọsọn̄ nditọ ndineme nneme. Imọfiọk ke mme ete ye eka emi ẹdide mme Christian ẹyom ndikpekpeme nditọ mmọ. Kpukpru orụk afanikọn̄ ẹyọyọhọ “mme akpatre usen” emi. (2 Tim. 3:1-5) Edi nditọ ẹkeme ndida se ete ye eka ẹdade nte ukpeme nte edibọ mmimọ ifụre.

13. Ntak emi mîkpanaha mme ete ye eka ẹsisọp ẹtịn̄ ekikere mmọ?

¹³ Ifọnke mme ete ye eka ndisọsọp ntịn̄ ekikere mmọ. Edi akpanikọ ke imemke utom ndidop uyo ke ini nditọ fo ẹsiande fi n̄kpọ emi ayatde fi. Edi ọfọn ndinen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ mbemiso ọbọrọde. Enyene-ọniọn̄ Edidem Solomon ekewet ete: “Owo ekededi eke ọbọrọde ikọ ke ini enye mîkopke kan̄a, oro edi ndisịme ye esuene ọnọ enye.” (N̄ke 18:13) Edieke enyenede ime, mmọ ẹyetịn̄ mme n̄kpọ efen efen ẹnọ fi. Enyene ndikop kpukpru n̄kpọ mbemiso afo ekemede ndin̄wam mmọ. Emekeme ndikụt se inamde mmọ ẹtịn̄ “ikọ ibụmede.” (Job 6:1-3) Sia ẹdide mme ete ye eka emi ẹnyenede ima, ẹnen̄ede ẹkpan̄ utọn̄ man ẹfiọk nditọ mbufo ẹnyụn̄ ẹtịn̄ se idin̄wamde mmọ.

14. Ntak emi nditọ mîkpesisọpke itịn̄ ikọ?

¹⁴ Nditọ, oyom mbufo n̄ko “ẹkûsọp nditịn̄ ikọ,” ẹkûsọsọp ndifan̄a se ete ye eka mbufo ẹtịn̄de, sia Abasi ọdọhọ mmọ ẹkpep mbufo n̄kpọ. (N̄ke 22:6) Ekeme ndidi mmọ ẹma ẹsobo orụk n̄kpọ oro mbufo ẹsobode idahaemi. Akan oro, mmọ ẹsitua n̄kpọfiọk ẹban̄a ndudue oro mmọ ẹkenamde ke ini mmọ ẹkedide nditọwọn̄ ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹyom ndikpeme mbufo mbak mbufọ ẹditiene ẹnam ukem ndudue oro. Mmọdo, da ete ye eka fo nte mme ufan, kûda mmọ nte mme asua; da mmọ nte mbon emi ẹyomde ndin̄wam fi, idịghe nte mbon emi ẹyomde ndinam fi ibak. (Kot Mme N̄ke 1:5.) “Kpono usọ ye uka” nyụn̄ wụt mmọ ke amama mmọ nte mmọ ẹmade fi. Oro ayanam emem mmọ utom ‘ndikama fi ke ntụnọ ye ke item Jehovah.’—Eph. 6:2, 4.

15. Nso idin̄wam nnyịn imụm idem ikama inyụn̄ inyene ime ye mbon emi imade?

¹⁵ Nnyịn isiwakke ndinyene ime ye mbon emi imade. Apostle Paul ekewet ọnọ mme Christian ke Colossae ete: “Mbufo mme ebe, ẹka iso ẹma iban mbufo, ẹkûnyụn̄ ẹnen̄ede ẹyat esịt ye mmọ. Mbufo mme ete, ẹkûfiomo nditọ mbufo, mbak esịt ediduọ mmọ.” (Col. 1:1, 2; 3:19, 21) Paul eketeme mbon Ephesus ete: “Ẹsion̄o kpukpru idiọk udu ye iyatesịt ye ifụtesịt ye mfiori ye ikọ isụn̄i ẹfep ke idem mbufo.” (Eph. 4:31) Edieke inyenede anyanime, ifụre ifụre ido, ye mfara ke idem—emi ẹdide ubak mbun̄wụm  spirit—emi ayan̄wam nnyịn imụm idem ikama idem ke ini esịt etịmerede nnyịn.—Gal. 5:22, 23.

16. Didie ke Jesus ekenen̄ede mme mbet esie, ndien ntak emi imade nte enye akanamde n̄kpọ?

¹⁶ Kere ban̄a uwụtn̄kpọ Jesus. Kere nte esịt eketịmerede enye ke ini enye akadiade akpatre udia mbubreyo ye mme apostle esie. Jesus ama ọfiọk ke ufan̄ hour ifan̄ ke imọ imọn̄ ibọ ufen inyụn̄ ikpa ubiak ubiak n̄kpa. Enye ndisọn̄ọ nda nnam akpanikọ edinam ẹnam enyịn̄ Ete esie asana ẹnyụn̄ ẹnyan̄a ubonowo. Edi ke itie udia oro, “ọkpọsọn̄ eneni etịbe ke otu [mme apostle] aban̄a m̀mê anie ke otu mmọ edi andikpon n̄kan.” Jesus ikaduatke mmọ ikonyụn̄ iyatke esịt ye mmọ. Utu ke oro, enye ama etie ọkọk ibuot ye mmọ sụn̄sụn̄. Jesus ama eti mmọ ke mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ye imọ ke mme ini idomo imọ. Okposụkedi emi Satan okoyomde ndisak mmọ nte wheat, Jesus ama enyene mbuọtidem ke mmọ ẹyesọn̄ọ ẹda ẹnam akpanikọ. Enye ama akam anam ediomi ye mmọ.—Luke 22:24-32.

17. Nso idin̄wam nditọ ẹfara ke idem?

¹⁷ Oyom nditọ n̄ko ẹfara ke idem. Mmọ ẹkeme ndikere ke item emi ete ye eka mmimọ ẹnọde mmimọ edi ke ntak emi mmọ mînịmke ke mmimọ iyanam se ifọnde, akpan akpan ke ini mmọ ẹdụkde mme isua uyen. Okposụkedi emi ekemede nditie ntre ndusụk ini, fiọk ete ke ete ye eka fo ẹnam emi ke ntak emi ẹmade fi. Edieke enyenede ime akpan̄ utọn̄ ọnọ mmọ onyụn̄ eberede ye mmọ, emi ayanam mmọ ẹkpono fi ẹnyụn̄ ẹda fi nte owo emi ọdiọn̄ọde idem. Utọ edu emi ekeme ndinam mmọ ẹnọ fi ifụre ke mme n̄kpọ en̄wen. Bible owụt ke owo emi afarade ke idem enyene ọniọn̄. Enye ọdọhọ ete: “Ndisịme owo owụt ofụri iyatesịt esie, edi owo ọniọn̄ omụm idem akama tutu esịm akpatre.”—N̄ke 29:11.

18. Didie ke ima anam ẹkeme ndinen̄ede nneme nneme?

¹⁸ Ke ntem, ndima ete ye eka ye nditọ, ẹkûyak idem emem mbufo edieke mbufo mîsinemeke nneme nte ẹkpemade ndineme. Ẹka iso ẹsịn ukeme, ẹnyụn̄ ẹka iso ẹsan̄a ke akpanikọ. (3 John 4) Ke obufa ererimbot, mme mfọnmma owo ẹyekeme ndineme nneme ke mfọnmma usụn̄, ndutan̄uyo ye utọk inyụn̄ idụhe. Edi idahaemi, kpukpru nnyịn imesinam n̄kpọ oro isituade n̄kpọfiọk. Ntre, ẹsisọp ndikpe owo ubọk. Ẹsisọp ndifen nnọ owo. ‘Ẹkpaha ẹdiana kiet ke ima.’ (Col. 2:2) Ima enyene odudu etieti. ‘Ima enyenyene anyanime onyụn̄ ọfọn ido. Enye isọpke iyatesịt. Ibatke idiọk ibon. Enye ememe kpukpru n̄kpọ, enenịm kpukpru n̄kpọ ke akpanikọ, ododori enyịn ke kpukpru n̄kpọ, ọyọyọ kpukpru n̄kpọ.’ (1 Cor. 13:4-7) Ẹka iso ẹnyene ima, ndien ẹyenen̄ede ẹneme nneme, emi oyonyụn̄ anam ubon mbufo ẹkop idatesịt ẹnyụn̄ ẹtoro Jehovah.