1. Didie ke ndinen̄ede nneme nneme esinam ndọ ọfọn?

EYENETE kiet ke Canada ọkọdọhọ ete: “Idụhe owo emi enemde itie nte n̄wan mi. Mma nneme nneme ye enye, n̄kpọ oro anamde esịt enem mi esitetịm enem mi esịt, ndien n̄kpọ emi akabiakde mi isinen̄ekede ibiak mi aba.” Eyenete en̄wen ke Australia ekewet ete: “Ke isua 11 oro idọde ndọ, idụhe usen oro mmenyeneke nneme ye n̄wan mi. Nnyịn inyeneke eyịghe iban̄a kiet eken m̀mê ndikere ke ndọ nnyịn ekeme ndibiara. Ndinen̄ede nneme nneme kpukpru ini edi akpan n̄kpọ emi an̄wamde nnyịn.” Eyenete an̄wan kiet ke Costa Rica ọdọhọ ete: “Ndinen̄ede nneme nneme anam ndọ nnyịn ọfọn; anam inen̄ede ikpere Jehovah, iyakke idụk idomo, anam inen̄ede idiana kiet nte ebe ye n̄wan, onyụn̄ anam inen̄ede ima kiet eken.”

2. Nso ikeme ndinam ọsọn̄ ndinen̄ede nneme nneme?

² Ndi afo ye nsan̄a ndọ fo ẹmesisụhọde ẹtetie ẹneme nneme, mîdịghe ndi esisọn̄ mbufo ndinen̄ede nneme nneme? Edi akpanikọ ke mfịna ekeme ndidemede, sia ebe ye n̄wan ẹdi mme anana-mfọnmma owo, emi ẹnyenede nsio nsio edu ke ntak ebiet emi mmọ ẹtode ye nte ẹkebọkde mmọ. (Rome 3:23) Akan oro, ebe ye n̄wan ẹkeme ndinyene nsio nsio usụn̄ uneme nneme. An̄wan̄a ntak emi John M. Gottman ye Nan Silver, mme anam-ndụn̄ọde mban̄a ndọ, ẹdọhọde ke oyom ebe ye n̄wan ẹsịn ofụri ukeme mmọ edieke anade mmọ ẹnen̄ede ẹneme nneme man ndọ mmọ ebịghi.

3. Nso in̄wam mme ọdọ ndọ ẹnen̄ede ẹdiana kiet ke ndọ?

³ Oyom ẹsịn ofụri ukeme man ndọ ọfọn. Ẹsikop anana-mbiet inemesịt ke ini ẹnamde ntre. Ebe ye n̄wan emi ẹmade kiet eken ẹkeme ndinen̄ede n̄kop inem uwem. (Eccl. 9:9) Da ndọ Isaac ye Rebekah ke  uwụtn̄kpọ. Mmọ ẹma ẹma kiet eken. (Gen. 24:67) Idem ke mmọ ẹma ẹkedọ ndọ ke ediwak isua, idụhe se iwụtde ke ima oro mmọ ẹkemade kiet eken ama osụhọde. Kpa ntre ke edi ye ediwak mme ọdọ ndọ mfịn. Nso in̄wam mmọ? Sia mmọ ẹnyenede ikike, ima, ata ukpono, ye nsụhọdeidem, mmọ ẹkpep nditịn̄ se mmọ ẹkerede ye nte etiede mmọ ke idem in̄wan̄-in̄wan̄ ye edinem edinem. Idahaemi ẹyak ineme mme edu emi ẹkemede ndin̄wam ebe ye n̄wan ẹsinen̄ede ẹneme nneme.

4, 5. Didie ke ikike ekeme ndinam ebe ye n̄wan ẹnen̄ede ẹfiọk kiet eken? Nọ uwụtn̄kpọ.

⁴ Mme N̄ke 16:20 ọdọhọ ete: “Owo eke enyenede ikike ke n̄kpọ oyokụt se ifọnde.” Emi enen̄ede edi ntre ke ndọ ye uwem ubon. (Kot Mme N̄ke 24:3.) Mfọnn̄kan ebiet emi ikemede ndinyene ikike ye ọniọn̄ edi Ikọ Abasi. Genesis 2:18 ọdọhọ ke Abasi okobot n̄wan man an̄wam erenowo idịghe man etie nte erenowo. Nte n̄wan esinemede nneme owụt utom esie. Imọfiọk ke kpukpru owo idịghe ukem, edi iban ẹsima nditịn̄ nte etiede mmọ ke idem, ndiban̄a owo, nnyụn̄ ntịn̄ mban̄a itie ebuana owo ye owo. Mmọ ẹsima owo osụhọde etetie enen̄ede eneme nneme ye mmimọ sia emi esinam mmọ ẹnịm ke ẹma mmimọ. Edi ediwak irenowo isimaha nditịn̄ nte etiede mmọ ke idem, edi ẹsima nditịn̄ mban̄a utom m̀mê mbre mbuba, mfịna, ye nte ẹkpekọkde mfịna. Ndien irenowo ẹnen̄ede ẹma ukpono.

⁵ Eyenete an̄wan kiet ke Britain ọdọhọ ete: “Ebe mi esiyom ndikọk mfịna inikiet inikiet utu ke ndikpan̄ utọn̄ n̄kop se nyomde nditịn̄.” Enye ọdọhọ ke n̄kpọ emi esinen̄ede abiak imọ sia se imọ iyomde edi enye ndinen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ nnyụn̄ ndomo ndifiọk nte etiede imọ ke idem. Ebe kiet ekewet ete: “Ke ini ikọdọde ndọ obufa, n̄kesiyom ndisọsọp n̄kọk mfịna emi n̄wan mi enyenede. Edi mma ndifiọk ke se enye ekenen̄erede oyom edi ami ndikpan̄ utọn̄ nnọ enye.” (N̄ke 18:13; Jas. 1:19) Ebe emi enyenede mbufiọk ọfiọk nte etiede n̄wan esie ke idem onyụn̄ odomo ndinam n̄kpọ ke usụn̄ emi owụtde ke imọ imama enye. Enye esinam n̄wan esie ọfiọk n̄ko ke se enye etịn̄de ye nte etiede enye ke idem an̄wan̄a imọ. (1 Pet. 3:7) N̄wan n̄ko esidomo ndifiọk ekikere ebe esie. Ke ini ebe ye n̄wan ẹfiọkde, ẹmade, ẹnyụn̄ ẹnamde se N̄wed Abasi ọdọhọde mmọ ẹnam, emi esinam ndọ mmọ enen̄ede enem. Akan oro, mmọ ẹsikeme ndidiana kiet mbiere n̄kpọ nte ọfọnde nnyụn̄ nnam se ẹkebierede.

6, 7. (a) Didie ke edumbet oro odude ke Ecclesiastes 3:7 ekeme ndin̄wam ebe ye n̄wan ẹnam n̄kpọ ye ikike? (b) Didie ke n̄wan ekeme ndinam n̄kpọ ye mbufiọk, ndien nso ke ebe ekpesịn ukeme anam?

⁶ Ebe ye n̄wan emi ẹnyenede ikike ẹfiọk n̄ko ke odu “ini eke ẹdopde uyo ye ini eke ẹtịn̄de ikọ.” (Eccl. 3:1, 7) Eyenete an̄wan emi ọdọde ndọ ke isua duop ọdọhọ ete: “Idahaemi mmọfiọk ke odu ini emi mîfọnke ẹneme ndusụk n̄kpọ. Edieke utom m̀mê n̄kpọ en̄wen efịkde ebe mi, mmesiyak ndusụk ini ebe mbemiso nnemede ndusụk n̄kpọ. Emi esinam nneme nnyịn enen̄ede enem.” Iban emi ẹnyenede mbufiọk n̄ko ẹsitịn̄ ikọ edinem edinem, sia ẹfiokde ke ẹsima nti ikọ “eke ẹtịn̄de ke nnennen ini.”—Kot Mme N̄ke 25:11.

⁷ Ebe n̄ko ekpenyene ndisikpan̄ utọn̄ nnọ n̄wan esie nnyụn̄ ndomo nditiene nnen̄ede ntịn̄ n̄ko nte etiede enye ke idem. Ebiowo emi ọdọde ndọ ke isua 27 ọdọhọ ete: “N̄kekpekpep ndisitịn̄ se isịnede mi ke esịt nnọ n̄wan mi.” Eyenete emi ọdọde ndọ ke isua 24 ọkọdọhọ ete: “Mmekeme nditre ndineme mban̄a n̄kpọ, nnyụn̄ n̄kere ke edieke mmennemeke n̄kpọ oro ke oyokụre ntre. Edi mmedifiọk ke owo nditịn̄ nte etiede enye ke idem  iwụtke ke enye edi mbe. Ke ini ndomode nditịn̄ nte etiede mi ke idem, mmesibọn̄ akam nnọ Abasi an̄wam mi mfiọk se n̄kpetịn̄de ye nte n̄kpetịn̄de. Ekem mmesiduọk ibifịk nnyụn̄ ntọn̄ọ nditịn̄ ikọ.” N̄kpọ en̄wen edi ndifiọk ini oro ọfọnde, utọ nte ini emi ebe ye n̄wan kpọt ẹtiede ẹkot itien̄wed eke usen ke usen m̀mê Bible.

8. Nso ikeme ndisịn udọn̄ nnọ ebe ye n̄wan ẹnam ndọ mmọ ọfọn?

⁸ Akpan n̄kpọ oro anade ebe ye n̄wan ẹnam edi ndibọn̄ akam nnyụn̄ nnen̄ede nyom ndinen̄ede nsụhọde ntie nneme nneme. Edi akpanikọ ke ekeme ndisọn̄ ndinam ukpụhọde. Edi edieke ebe ye n̄wan ẹmade Jehovah, ẹdọhọde enye ọnọ mmimọ spirit esie, ẹnyụn̄ ẹdade ndọ mmọ nte enọ Abasi, ọwọrọ mmọ ẹnyene se idisịnde udọn̄ inọ mmọ, kpa n̄kpọ emi ediwak owo mînyeneke. N̄wan emi ọdọde ndọ ke isua 26 ekewet ete: “Ami ye ebe mi ida nte Jehovah esede ndọ ke ata akpan n̄kpọ, ntre nnyịn ikereke-kere iban̄a edidian̄ade ntie. Emi esinam nnyịn inen̄ede isịn ukeme ndibiere mfịna nnyịn ke nditie kiet nneme mmọ.” Utọ nsọn̄ọnda ye uten̄e Abasi oro enem Abasi esịt onyụn̄ anam enye enen̄ede ọdiọn̄ owo.—Ps. 127:1.

9, 10. Siak mme akpan n̄kpọ emi ebe ye n̄wan ẹkpenamde man ẹdọdiọn̄ ẹma kiet eken.

⁹ Ima, emi edide “mfọnmma mbọbọ edidianakiet,” edi ata akpan edu emi ẹyomde ke ndọ. (Col. 3:14) Nte ebe ye n̄wan ẹsọn̄ọde ẹda ẹdiana kiet ẹka iso ẹkop idatesịt ẹnyụn̄ ẹyọ mme mfịna, mmọ ẹyedọdiọn̄ ẹma kiet eken. Mmọ ẹyenen̄ede ẹkpere kiet eken ẹnyụn̄ ẹkop inem ndidụn̄ kiet. Utọ ndọ oro esinen̄ede enem, idịghe ke ntak ibat ibat ikpọ n̄kpọ oro ẹnamde nte isikụtde ke ekebe ndise, edi edi ke ntak ediwak n̄kpri n̄kpọ nte mfari, ekọm, eti ido, edituak inua imam, m̀mê ndibụp kiet eken nte n̄kpọ etiede. N̄kpri n̄kpri n̄kpọ ntem ẹkeme ndinam akamba ufọn ke ndọ. Ebe ye n̄wan emi ẹma ẹkedọ ndọ ke isua 19 ẹsikot mîdịghe ẹnọ kiet eken etop ke telefon. Ebe esie ọdọhọ ke isinam emi man mmimọ ifiọk nte n̄kpọ etiede ye kiet eken.

¹⁰ Ima n̄ko esinam ebe ye n̄wan ẹka iso ẹdomo ndifiọk kiet eken. (Phil. 2:4) Ndifiọk kiet eken ayanam mmọ ẹtetịm ẹma idemmọ kpa ye unana mfọnmma. Eti ndọ isitiehe nte eketiede ke ntọn̄ọ, esidọdiọn̄ enem nte ini akade. Ke ntre, edieke edide ọmọdọ ndọ, bụp idemfo ete: ‘Ndi mmenen̄ede  mfiọk nsan̄a ndọ mi? Ndi mmọfiọk nte etiede enye ke idem nnyụn̄ nda ekikere esie ke akpan n̄kpọ? Ndi mmesinen̄ede n̄kere mban̄a nsan̄a mi, ntie n̄kere mban̄a mme edu emi ẹkenamde mma enye ke akpa?’

11. Ntak emi ukpono esinamde ndọ ọfọn? Nọ uwụtn̄kpọ.

¹¹ Idem ndọ oro enemde etieti ifọnke ima, ndien ebe ye n̄wan emi ẹmade kiet eken ẹkeme ndinyene nsio nsio ekikere ke n̄kpọ. Abraham ye Sarah ẹma ẹsinyene nsio nsio ekikere ndusụk ini. (Gen. 21:9-11) Edi mmọ ndinyene nsio nsio ekikere ikanamke mmọ ẹkûkpere kiet eken. Ntak-a? Sia mmọ ẹma ẹkpono kiet eken. Ke uwụtn̄kpọ, Abraham ama ọdọhọ Sarah ete “mbọk.” (Gen. 12:11, 13) Ndien Sarah ke idemesie ama okop uyo Abraham onyụn̄ ada enye nte “ọbọn̄” esie. (Gen. 18:12) Edieke ebe ye n̄wan mîkponoke kiet eken, ẹsikụt emi ke nte mmọ ẹtịn̄de ikọ ye uyo ikọ mmọ. (N̄ke 12:18) Edieke mmọ ẹkade iso ẹtre ndikpono kiet eken, ndọ mmọ ekeme ndibiara.—Kot James 3:7-10, 17, 18.

12. Ntak emi mbufa mme ọdọ ndọ ẹkpenyenede ndinen̄ede nsịn ukeme ntịn̄ ikọ ukpono ukpono?

¹² Mbufa mme ọdọ ndọ ẹkpenyene ndinen̄ede nsịn ukeme ntịn̄ ikọ edinem edinem ye ukpono ukpono ye kiet eken, sia emi ayanam mmọ ẹkeme ndineme nneme ifụre ifụre. Owo kiet ọkọdọhọ ete: “Akpa isua ifan̄ oro owo ọdọde ndọ esisan̄a ye idatesịt, edi ekeme n̄ko ndisọn̄ etieti. Nte odomode ndifiọk ekikere, edu, ye udọn̄ an̄wan fo—enye onyụn̄ odomode ndifiọk okwo—emi ekeme ndisịn̄ede mbufo. Edi eyenen̄ede ọfọn edieke mbufo ẹdade eti ibuot ẹse ẹban̄a emi, ẹsinyụn̄ ẹdade ndusụk mfịna nte n̄kpọ imam, ẹsụhọrede idem, ẹnyene ime, ẹnyụn̄ ẹberi edem ke Jehovah.” Emi edi ata akpanikọ!

13. Ntak emi nsụhọdeidem edide ata akpan n̄kpọ edieke anade ndọ enem?

¹³ Inem inem nneme emi ebe ye n̄wan ẹnemede etie nte idịm emi ewetde ata sụn̄sụn̄ ebe ke in̄wan̄. ‘Nsụhọdeidem’ ayanam idịm oro aka iso ewet. (1 Pet. 3:8) Eyenete emi ọdọde ndọ ke isua 11 ọkọdọhọ ke “nsụhọdeidem edi usụn̄ emi  ememde akan ndibiere utọk sia emi esinam owo ekpe ubọk.” Ebiowo emi okopde inem ndọ esie ke isua 20 ọkọdọhọ ete: “Ndusụk ini ndikpe owo ubọk ọfọn akan ndidọhọ enye ke imama enye.” Enye ama adian do ete: “Kiet ke otu akakan n̄kpọ oro anamde owo osụhọde idem edi akam. Ke ini ami ye n̄wan mi ibọn̄de akam ọtọkiet inọ Jehovah, emi esinam nnyịn iti ke idi mme anana mfọnmma, onyụn̄ anam iti mfọnido Abasi emi owo mîdotke. Emi esin̄wam mi nse n̄kpọ nte odotde.”

14. Didie ke ntan̄idem ekeme ndibiat ndọ?

¹⁴ Edi ntan̄idem isiyakke ẹnam emem. Enye isiyakke ẹneme nneme ọfọn sia mîsiyakke ọdọn̄ owo ndikpe ubọk. Utu ke ndisụhọde idem n̄kpe ubọk ndọhọ ẹdahado ẹnọ imọ, owo ntan̄idem esiyom ikọ unyan̄a idem etịn̄. Utu ke ndidọhọ ke ima inam ndudue, enye esidọhọ ke owo enye eken akam edue. Ẹma ẹdue enye, utu ke ndinam emem, enye ayayat esịt, etịn̄ ikọ uyat uyat mîdịghe odop owo uyo. (Eccl. 7:9) Ke akpanikọ, ntan̄idem ekeme ndibiat ndọ. Ọfọn iti ke “Abasi ọbọbiọn̄ọ mbon ntan̄idem, edi enye ọnọ mbon nsụhọdeidem mfọnido oro owo mîdotke.”—Jas. 4:6.

15. Tịn̄ nte ndinam edumbet emi odude ke Ephesus 4:26, 27 ekemede ndin̄wam ebe ye n̄wan ẹkọk mfịna mmọ.

¹⁵ Edi inenke ebe ye n̄wan ndikere ke ntan̄idem idisịnke mfịna ke ndọ mmimọ tutu amama. Edieke ntan̄idem ọtọn̄ọde, oyom mmọ ẹsọsọp ẹnam n̄kpọ ẹban̄a oro. Paul ọkọdọhọ mme Christian ete: “Ẹkûyak utịn osụhọde edisịm iyatesịt mbufo, ẹkûnyụn̄ ẹyak ufan̄ ẹnọ Devil.” (Eph. 4:26, 27) Edieke ẹtrede ndinam se Ikọ Abasi ọdọhọde, emi ekeme ndida afanikọn̄ ndi. Eyenete an̄wan kiet ekeseme ete: “Enyene ini emi ami ye ebe mi mîsinamke se Ephesus 4:26, 27 ọdọhọde. Emi esifịna mi tutu n̄kemeke ndide idap!” Ntre ọfọn isọsọp ineme mfịna ke usụn̄ emi edinamde ikọk mfịna oro! Edi ekeme ndiyom ebe ye n̄wan ẹnọ kiet eken ifet man esịt osụhọ mmọ. Odot ẹbọn̄ akam n̄ko ẹben̄e Jehovah anam mmimọ isụhọde idem. Emi idiyakke mmọ ẹkere ẹban̄a idemmọ edi ẹkam ẹkere ẹban̄a nte ẹkpekọkde mfịna oro.—Kot Colossae 3:12, 13.

16. Didie ke nsụhọdeidem ekeme ndin̄wam ebe ye n̄wan ẹda enọ mmọ ẹnam n̄kpọ ke eti usụn̄?

¹⁶ Nsụhọdeidem ayan̄wam ebe m̀mê n̄wan okụt eti n̄kpọ ke idem nsan̄a ndọ esie. Ke uwụtn̄kpọ: N̄wan ekeme ndinyene san̄asan̄a enọ emi enye esidade an̄wam ubọn. Edieke ebe esie osụhọrede idem, enye ididaha ke n̄wan amia mbuba ye imọ, edi eyesịn udọn̄ ọnọ enye ada enọ emi an̄wam ubon, ndien emi oyowụt ke enye ama n̄wan esie etieti. (N̄ke 31:10, 28; Eph. 5:28, 29) Kpasụk ntre, n̄wan emi osụhọrede idem ididaha enọ esie inam inua m̀mê ndisụhọde ebe esie itie. N̄kọ mmọ mbiba ẹdi “obụk kiet,” ndien n̄kpọ ama anam enyịn anam ibuo.—Matt. 19:4, 5.

17. Nso ikeme ndinam ndọ eyomfịn enem onyụn̄ ada itoro ọsọk Abasi?

¹⁷ Anaedi afo oyom ndọ fo etie nte eke Abraham ye Sarah m̀mê eke Isaac ye Rebekah—oro edi, oyom ndọ fo enen̄ede enem, ebịghi, onyụn̄ ada itoro ọsọk Jehovah. Edieke edide ntre, ka iso da ndọ nte Jehovah adade. Kpep Ikọ esie man enyene ikike ye ọniọn̄. Nyene ata ima—“kpa edemeikan̄ Jah”—ebe ke ndima nti edu kiet eken. (Ikwọ Sol. 8:6) Nen̄ede sịn ukeme man enyene nsụhọdeidem. Nam n̄kpọ ye nsan̄a fo ukpono ukpono. Edieke anamde emi, ndọ fo eyenen̄ede adat fi esịt onyụn̄ adat Ete fo eke heaven. (N̄ke 27:11) Ke akpanikọ, ekeme nditie fi ke idem nte eketiede eyenete emi ọdọde ndọ ke isua 27, emi ekewetde ete: “N̄kemeke ndidian̄ade n̄kpọn̄ n̄wan mi. Nnyịn idọdiọn̄ ikpere kiet eken kpukpru usen. Ima emi imade Jehovah ye ndineme nneme kpukpru usen anam emi.”