1-3. Nso mfịna ke ebe ye n̄wan ẹsiwak ndinyene? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

ETE kiet emi okopde inem ndọ esie ke isua 38 ọdọhọ ete, “Edieke esịnde ofụri ukeme fo man anam ndọ fo ọfọn, Jehovah ọyọdiọn̄ fi.” Ata akpanikọ ke enye etịn̄ emi. Ebe ye n̄wan ẹkeme ndikop inem ndọ mmọ ẹnyụn̄ ẹdiana kiet idem ke ini afanikọn̄.—N̄ke 18:22.

² Ebe ye n̄wan ẹsinyene mfịna. Bible ama ọdọdọhọ ke mmọ “ẹyekụt ukụt ke obụkidem.” (1 Cor. 7:28) Ntak emi edide ntre? N̄kpri n̄kpri mfịna emi owo enyenede ke usen ke usen ẹkeme ndinam ndọ odorode owo. Ọkpọkọm ebe ye n̄wan ẹma kiet eken didie, mmọ ẹkeme ndinyene mfịna edieke owo mmọ kiet anamde se iyatde owo enye eken esịt, adade se owo enye eken etịn̄de m̀mê anamde ke usụn̄ en̄wen, m̀mê eduede etịn̄ se mîkpetịn̄ke. (Jas. 3:2, 5, 8) Ediwak ebe ye n̄wan ẹnyene nditọ emi anade mmọ ẹse ẹban̄a, ẹfiak ẹnam utom emi adiade mmọ ini etieti. Ebe ye n̄wan emi ẹnamde utom ẹkaha ẹnyụn̄ ẹkpade mba isinyeneke ini inọ kiet eken. Nsọn̄ọn̄kpọ, udọn̄ọ, ye mme mfịna en̄wen ẹkeme ndinam mmọ ẹkûma ẹkûnyụn̄ ẹkpono kiet eken aba. “Utom obụkidem,”  utọ nte use, obukpo ido, usua, utọk, ufụp, obom obom iyatesịt, ye ndomoidem ẹkeme ndibiat idem ndọ emi etiede nte ọfọn.—Gal. 5:19-21.

³ Se ikam idiọkde ikan edi ke mme owo ke “akpatre usen” emi ẹma idemmọ kpọt, ibakke Abasi, ndien utọ edu emi esibabiat ndọ. (2 Tim. 3:1-4) N̄ko-n̄ko, enyene ọbọn̄ ibak kiet emi ebierede ke imọ idiyakke ndọ ndomokiet ọfọn. Apostle Peter ọkọdọhọ ete: “Asua mbufo, kpa Devil, ke oyoyo nte ekpe eke okụnide, oyom owo eke enye editade.”—1 Pet. 5:8; Edi. 12:12.

4. Nso ikeme ndin̄wam ebe ye n̄wan ẹnam ndọ mmọ enem onyụn̄ ebịghi?

⁴ Ete kiet ke Japan ọdọhọ ete: “Enyene ini emi mmen̄kenyeneke okụk. Sia mmen̄ketịn̄ke nnennen se itịbede nnọ n̄wan mi, ima isinyene mfịna. Ini oro n̄ko ke idem ekenen̄ede abiak n̄wan mi. Kpukpru emi ama esinam nnyịn itọhọ ndusụk ini.” Idụhe-du nte ebe ye n̄wan mîdinyeneke mfịna, edi mmọ ẹkeme ndise mban̄a mfịna mmọ. Jehovah ekeme ndin̄wam ebe ye n̄wan ẹnam ndọ mmọ enem onyụn̄ ebịghi. (Kot Psalm 127:1.) Ẹyak ineme n̄kpọ ition emi ẹkemede ndinam ndọ enem onyụn̄ ebịghi. Iyeneme n̄ko ntak emi ọfọnde ebe ye n̄wan ẹnen̄ede ẹma kiet eken.

5, 6. Nso ke ebe ye n̄wan ẹkpenam man Jehovah odu ke ndọ mmọ?

⁵ Edieke ebe ye n̄wan ẹnamde akpanikọ ẹnọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹkopde uyo esie, n̄kpọ ndomokiet idibiatke ndọ mmọ. (Kot Ecclesiastes 4:12.) Edieke mmọ ẹkopde item Jehovah, Jehovah oyodu ke ndọ mmọ. Ẹkedọhọ ikọt Abasi ke eset ẹte: “Utọn̄ mbufo ẹyenyụn̄ ẹkop ikọ ke edem mbufo ọdọhọde ete: ‘Ọkpọusụn̄ edi emi. Mbufo ẹsan̄a ke esịt,’ mbak edieke mbufo ẹdiwọn̄ọrede ẹka nnasia m̀mê ẹwọn̄ọde ẹka ufien.” (Isa. 30:20, 21) Jehovah esitịn̄ ikọ ọnọ ebe ye n̄wan ke ini mmọ ẹtiede kiet ẹkot Bible. (Ps. 1:1-3) N̄kpọ en̄wen emi ekemede ndinam ndọ enem onyụn̄ ebịghi edi ndisinịm utuakibuot ubon emi enemde onyụn̄ enyenede ufọn. N̄ko-n̄ko, ebe ye n̄wan nditie kiet mbọn̄ akam kpukpru ini idiyakke Satan abiat ndọ mmọ.

⁶ Gerhard emi odụn̄de ke Germany ọdọhọ ete: “Ini ekededi emi mfịna idemmi m̀mê mfịna emi nnyenede ye n̄wan mi anamde itọhọ, item emi isikotde ke Ikọ Abasi esin̄wam nnyịn inyene ime inyụn̄ ifen inọ kiet eken. N̄kpọ iba emi ẹsinam ndọ ọfọn.” Ke ini ebe ye n̄wan ẹdianade kiet ẹnam n̄kpọ Abasi man Abasi odu ke ndọ mmọ, mmọ ẹsinen̄ede ẹkpere Abasi, ẹkpere kiet eken, ẹnyụn̄ ẹkop inem ndọ mmọ.

7. Didie ke mme ebe ẹkpenam n̄kpọ ye iban mmọ?

⁷ Nte ebe anamde n̄kpọ ye n̄wan esie esinam ndọ mmọ enem onyụn̄ ebịghi. Bible ọdọhọ ete: “Christ edi ibuot ọnọ kpukpru irenowo; erenowo onyụn̄ edi ibuot ọnọ n̄wan.” (1 Cor. 11:3) Itie N̄wed Abasi emi ọdọhọ mme ebe ẹnam n̄kpọ ye iban mmọ nte Christ akanamde ye mbet esie. Jesus iketiehe ukara ukara ikonyụn̄ ifịkke mbet esie, edi akamama mmọ, ọfọn ido ye mmọ, ekere aban̄a mmọ, etie ifụre ifụre onyụn̄ osụhọde idem.—Matt. 11:28-30.

8. Nso ke ebe akpanam man n̄wan esie ama onyụn̄ okpono enye?

⁸ Ikpanaha ebe esidọhọ n̄wan esie kpukpru ini ke ana enye okpono imọ sia Christ ikanamke ntre ye mbet esie.  Utu ke oro, akpana mme ebe “ẹka iso ẹdụn̄ ye [iban] mmọ ke ifiọk, ẹnọ mmọ ukpono nte ẹnọ n̄kpọ eke ememde akan, emi edide mmemmem mmemmem.” (1 Pet. 3:7) Mme ebe emi ẹsitịn̄de ikọ ẹnyụn̄ ẹnamde n̄kpọ ukpono ukpono ye iban mmọ ke ufọk ye ke an̄wa ẹwụt ke mmimọ imenen̄ede ima iban mmimọ. (N̄ke 31:28) N̄wan esima onyụn̄ okpono ebe emi anamde n̄kpọ ntem, Abasi n̄ko esidiọn̄ ndọ mmọ.

9. Didie ke n̄wan ekeme ndiwụt ke imosụk ibuot inọ ebe imọ?

⁹ Edieke imade Abasi ke ofụri esịt ke ntak se ikpepde ke Bible, iyosụhọde idem. (1 Pet. 5:6) N̄wan emi osụkde ibuot ọnọ ebe esidiana ye ebe esie onyụn̄ an̄wam enye, ntem ke enye owụt ke imokpono Jehovah. Bible ọdọhọ ete: “Mbufo iban, ẹsụk ibuot ẹnọ mme ebe mbufo, nte odotde ke Ọbọn̄.” (Col. 3:18) Imọdiọn̄ọ ke idịghe kpukpru se ebe ebierede ke n̄wan edima. Edi edieke se enye ebierede mîbiatke ibet Abasi, eti an̄wan eyenyịme se enye ebierede.—1 Pet. 3:1.

10. Ntak emi ọfọnde n̄wan osụk ibuot ọnọ ebe esie?

¹⁰ Jehovah ọnọ n̄wan ata eti utom. Bible ọdọhọ ke enye edi “nsan̄a” ebe esie. (Mal. 2:14) Ke ini ebe ye n̄wan ẹnemede se ẹyomde ndinam, n̄wan esitịn̄ ekikere esie ukpono ukpono, etịn̄ nte etiede enye ke idem, edi ibiereke n̄kpọ inọ ebe esie. Eti ebe esikpan̄ utọn̄ ke ini n̄wan esie etịn̄de ikọ ọnọ enye. (N̄ke 31:10-31) N̄wan ndisụk ibuot nnọ ebe esinam ubon ẹdiana kiet, ẹkop idatesịt, ẹnyụn̄ ẹdu ke emem. Esịt eyenem mmọ mbiba sia mmọ ẹdiọn̄ọ ke se mmimọ inamde enem Abasi esịt.—Eph. 5:22.

11. Ntak emi ọfọnde ebe ye n̄wan ẹsifen kiet eken?

¹¹ Akpan n̄kpọ en̄wen emi ekemede ndinam ndọ ebịghi edi ndisifen nnọ kiet  eken. Ebe ye n̄wan ẹsinen̄ede ẹdiana kiet ke ini mmọ “[ẹkade] iso ẹyọ kiet eken ẹnyụn̄ ẹfen kiet eken ke ofụri esịt.” (Col. 3:13) Edi mfịna ekeme ndidu edieke mmọ ẹsisịnde n̄kpọ ke esịt ẹnyụn̄ ẹtị̇n̄ n̄kpọ oro ini ekededi emi mmọ ẹnyenede mfịna. Ufọk isisọn̄ke idem aba ke ini ibibene ọtọn̄ọde ndisiaha. Kpasụk ntre n̄ko, edisọsọn̄ ebe ye n̄wan ndidiana kiet edieke mmọ ẹsịnde owo ke esịt mînyụn̄ imaha ndifen nnọ. Edi ebe ye n̄wan ẹyenen̄ede ẹdiana kiet edieke mmọ ẹfende kiet eken kpa nte Jehovah esifende ọnọ mmọ.—Mic. 7:18, 19.

12. Didie ke ima ‘esifụk ekese idiọkn̄kpọ’?

¹² Owo emi enen̄erede ama owo idibatke idiọk owo oro ibon, sia ‘ima ofofụk ekese idiọkn̄kpọ.’ (1 Cor. 13:4, 5, kot 1 Peter 4:8.) Emi ọwọrọ ke owo emi amade owo idinyeneke ibat idiọkn̄kpọ emi enye ekemede ndifen. Ke ini apostle Peter okobụpde Jesus m̀mê ikafan̄ ke imọ ikpefen inọ owo, Jesus ọkọdọhọ ke enye enyene ndifen nnọ owo “utịm ike-ata ye efịteba.” (Matt. 18:21, 22) Ikọ Jesus ọwọrọ ke Christian ekpenyene ndifen nnọ owo kpukpru ini.—N̄ke 10:12. *

13. Nso ke ebe ye n̄wan ẹkpenam man ẹkeme ndika iso mfen kiet eken?

¹³ Eyenete kiet emi ekerede Annette ọdọhọ ete: “Edieke ebe ye n̄wan mînyịmeke ndifen nnọ kiet eken, mmọ ẹyetọn̄ọ ndisịn owo ke esịt, idinyụn̄ inịmke aba se owo enye eken etịn̄de. Utọ n̄kpọ emi ekeme ndibiat ndọ. Edi ndifen nnọ kiet eken ayanam ebe ye n̄wan ẹdiana kiet oyonyụn̄ anam ndọ mmọ ebịghi.” N̄kpọ kiet emi ekemede ndinam mmọ ẹfen ẹnọ kiet eken edi ndisitoro nnyụn̄ n̄kọm kiet eken. Nam emehe fi nditoro n̄wan m̀mê ebe fo. (Col. 3:15) Edieke ebe ye n̄wan ẹmade ndifen kiet eken, esịt ayana mmọ sụn̄, mmọ ẹyediana kiet, Abasi oyonyụn̄ ọdiọn̄ mmọ.—Rome 14:19.

14, 15. Nso ke Jesus eketịn̄ ke Luke 6:31, ndien didie ke ebe ye n̄wan ẹkpenam item Jesus emi?

¹⁴ Idụhe eke mîmaha ẹkpono imọ. N̄kọ emesima owo akpan̄ utọn̄ okop se etịn̄de onyụn̄ odomo ndifiọk nte etiede fi ke idem? Edi ndi akanam omokop owo ọdọhọde ete, “Mmọn̄ nnyụn̄ nnam enye usiene”? Ndusụk ini, owo ekeme ndikere ke ọfọn imọ isio owo usiene, edi Bible ọdọhọ ete: “Kûdọhọ ete: ‘Nyanam enye kpa nte enye akanamde mi.’” (N̄ke 24:29) Jesus ama etịn̄ nnennen usụn̄ emi ikpanamde n̄kpọ ke ini inyenede mfịna ye owo. Enye ọkọdọhọ ete: “Nte mbufo ẹyomde mme owo ẹnam n̄kpọ ye mbufo, ẹnam kpasụk ntre ye mmọ.” (Luke 6:31) Ikọ esie ọwọrọ ke ikpanam n̄kpọ ye mme owo nte ikpamade mmọ ẹnam ye nnyịn; enye ikọdọhọke isisio owo usiene. Emi ọwọrọ n̄ko ke ebe akpanam n̄kpọ ye n̄wan esie nte enye oyomde n̄wan anam ye imọ, n̄wan onyụn̄ anam ntre ye ebe esie.

¹⁵ Ebe ye n̄wan ẹyenen̄ede ẹdiana kiet edieke mmọ ẹsikerede ẹban̄a nte etiede owo enye eken ke idem. Ete kiet ke South Africa ọdọhọ ete: “Ami ye n̄wan mi imesidomo ndinam se Jesus eketịn̄de ke Luke 6:31.” Enye ọdọhọ ke idịghe nte mmimọ isiyatke esịt ye kiet eken, edi ke imesikpono n̄wan imọ kpa nte  iyomde enye okpono imọ, enye n̄ko esinyụn̄ anam kpasụk ntre ye imọ.

16. Nso ke ebe ye n̄wan mîkpanamke kiet eken?

¹⁶ Kûmen se ebe m̀mê n̄wan fo mîsinamke ọfọn m̀mê se enye anamde fi ukûtịn̄ unọ mbon en̄wen, idem ọkpọkọm ke mbubru. Ti ke mbufo mbiba idomoke ndiwụt m̀mê anie ọsọn̄ idem akan, anie ekeme ndifiori n̄kpo n̄kan, m̀mê anie ọdiọk inua akan. Imọdiọn̄ọ ke idụhe eke mîsinamke ndudue, mîsinyụn̄ inamke se iyatde owo en̄wen. Edi ebe ye n̄wan inyeneke unen ndisuene m̀mê ndisụn̄i kiet eken, inyụn̄ inyeneke unen ndiberi m̀mê ndimia kiet eken.—Kot N̄ke 17:27; 31:26.

17. Didie ke mme ebe ẹkpenam se Jesus eketịn̄de ke Luke 6:31?

¹⁷ Ke ndusụk obio, ẹda erenowo emi esifiomode m̀mê esimiade n̄wan esie nte erenowo itiaba. Edi Bible ọdọhọ ete: “Owo eke mîsọpke iyatesịt ọfọn akan ọkpọsọn̄ owo, owo eke akarade spirit esie onyụn̄ ọfọn akan owo emi akande obio.” (N̄ke 16:32) Oyom owo enen̄ede esịn ukeme man ekeme ndisimụm idem n̄kama nte Jesus Christ akanamde. Ebe emi esifiomode m̀mê esimiade n̄wan esie idịghe erenowo itiaba; utọ ebe emi idikemeke ndika iso ndi ufan Jehovah. David emi ekewetde Psalm ekedi ata erenowo onyụn̄ enyene uko, edi enye ọkọdọhọ ete: “Ẹyat esịt, edi ẹkûnam idiọkn̄kpọ. Ẹna ke bed mbufo ẹneme ke esịt mbufo, ẹnyụn̄ ẹdop uyo.”—Ps. 4:4.

18. Ntak emi ọfọnde ebe ye n̄wan ẹka iso ẹma kiet eken?

¹⁸ Kot 1 Corinth 13:4-7. Colossae 3:12, 14 ọdọhọ ete: “Ẹmen esịt ima emi asan̄ade ye mbọm ẹsịne ọkọrọ ye mfọnido ye nsụhọdeidem ye ifụre ifụre ido ye anyanime. Edi, ke adianade ye kpukpru emi, ẹmen ima ẹsịne, koro enye edi mfọnmma mbọbọ edidianakiet.” Ke otu kpukpru nti edu emi ẹbatde mi, ima edi akakan ke ndọ. Ana ebe ye n̄wan ẹnen̄ede ẹma kiet eken nte Christ akamade nnyịn, okonyụn̄ ayakde idemesie ọnọ ke ibuot kpukpru nnyịn. Edieke mmọ ẹmade kiet eken ke utọ usụn̄ emi, mmọ ididian̄akede ọkpọkọm owo mmọ kiet enyene edu oro mîtịmke ifọn, m̀mê ọdọn̄ọ n̄kpa n̄kpa. Mmọ ẹyesụk ẹdiana kiet ke ini mmọ mînyeneke okụk m̀mê ke ini mme ukot mmọ ẹyomde ndinam mmọ ẹnyene mfịna.

19, 20. (a) Nso ke ebe ye n̄wan ẹkpenam man ndọ mmọ enem onyụn̄ ebịghi? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ en̄wen?

¹⁹ Ana ebe ye n̄wan ẹma idemmọ, ẹsọn̄ọ ẹda ye kiet eken, ẹnyụn̄ ẹnam ofụri se mmọ ẹkekeme man ndọ mmọ ọfọn. Ke ini mfịna odude, ikpanaha mmọ ẹsọsọp ẹdian̄ade ndọ m̀mê ẹdụn̄ ntre ke “nnam didie.” Utu ke oro, mmọ ẹkpekam ẹnam n̄kpọ emi edinamde ndọ mmọ afiak ọfọn. Edieke ebe ye n̄wan ẹnen̄erede ẹma Jehovah ẹnyụn̄ ẹmade kiet eken, mmọ ẹyenam ofụri se ẹkekeme ndise mban̄a mfịna mmọ sia inyeneke se ima mîkemeke ndinam.—1 Cor. 13:8; Matt. 19:5, 6; Heb. 13:4.

²⁰ Imemke ndinam ndọ enem onyụn̄ ebịghi ke “ndiọkeyo” emi idude mi. (2 Tim. 3:1) Edi Jehovah ekeme ndin̄wam nnyịn. N̄kpọ en̄wen emi mîyakke ndọ enem onyụn̄ ebịghi edi oburobụt ido emi ọyọhọde kpukpru ebiet mi. Inaha ebe m̀mê n̄wan ayak oburobụt ido abiat ndọ mmọ. Iyese nte ẹkemede ndinam emi ke ibuotikọ oro etienede.