Tel Arad Ọnọ Ikọ Ntiense

Obio oro ẹma ẹkefre. Esen esen temple. Mme uwetn̄kpọ eset. Mme ikọ emi ẹtie nte ikọ oro ẹsitịn̄de ke ini ẹyomde ndisio inem inem senima. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkekụt kpukpru emi ye ediwak n̄kpọ en̄wen ke Tel Arad ke Israel.

MFỊN, ediwak mbon oro ẹkade Arad ẹda enye nte ata akpan obio ke Israel. Owo 27,000 ẹdụn̄ọ do, ndien enye odu ke wilderness mbon Judea ke edem usoputịn Inyan̄ Inụn̄. Nte ededi, Arad oro okodude ke Israel eset okodu n̄kpọ nte kilomita 8 ọkpọn̄ edem usoputịn wilderness mbon Judea emi. Do ke mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt ediwak n̄kpọ oro ẹkebọpde, ọkọrọ ye mme n̄kpọ oro ẹkewetde ke eset.

Ẹkewet mme n̄kpọ emi ke mbai usiọn̄. Ẹkesiwak ndiwet n̄kpọ ke usiọn̄ ke eyo Bible. Ẹdọhọ ke mbai usiọn̄ oro mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkekụtde ke Tel Arad awak akan efen ekededi oro ẹkụtde ke Israel. Nso ufọn ke mme n̄kpọ emi ẹnyene?

Mme n̄kpọ oro ẹkụtde ke Tel Arad ẹnam ẹfiọk se iketịbede anyan ini ko ke eyo Bible, ọtọn̄ọde ke eyo oro mme Ebiereikpe ẹkesede ẹban̄a Israel tutu esịm ini oro mbon Babylon ẹkesobode Judah ke isua 607 M.E.N. Ntre mme n̄kpọ oro ẹkụtde mi ẹwụt ke Bible enen. Mmọ n̄ko ẹnam ẹfiọk nte mme owo ke Israel eset ẹkesidade ọkpọkpọ enyịn̄ Abasi.

Se Bible Etịn̄de Aban̄a Arad

Edi akpanikọ nte ke Bible itịn̄ke ekese n̄kpọ iban̄a Arad. Sia obio emi akadade ke eti itie, mme anyamurua ẹkesisan̄a mi ẹbe. Mbụkeset ye mme n̄kpọ oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹwụt ke ẹma ẹsisobo ẹnyụn̄ ẹfiak ẹbọp obio emi. Ndibọp obio  emi mfiak mbọp ama anam enye akabade ibombom.

Akpa ini oro Bible etịn̄de n̄kpọ aban̄a Arad edi ke nditọ Israel ẹma ẹkesan̄a isua 40 ke wilderness. Ke ndondo oro Aaron eyeneka Moses ama akakpa, ikọt Abasi ẹma ẹsan̄a ẹkpere Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Edidem Arad emi ekedide eyen Canaan ekekere ke idisọn̄ke utom ndikan Israel ke ekọn̄. Ntre enye ama ọtọn̄ọ ekọn̄ ye mmọ. Jehovah Abasi ama an̄wam idụt Israel, anam mmọ ẹn̄wana ekọn̄ emi uko uko ẹnyụn̄ ẹsobo Arad; edi etie nte ndusụk owo ẹma ẹbọhọ.—Numbers 21:1-3.

Mbon Canaan ẹma ẹfiak ẹsọsọp ẹbọp obio emi. Ke isua ifan̄ ẹma ẹkebe, Joshua ama ekesịm obio oro ke ini enye okotode edem edere ada ekọn̄ odụk obio oro onyụn̄ osobo “edem ikpọ obot, ye eke usụk” Canaan, ndien kiet ke otu asua oro enye akakande ekedi “ọbọn̄ Arad.” (Joshua 10:40; 12:14) Ekem, nditọ Hobab emi ẹketode esien Kenite, emi ẹkedụn̄ọde ye nditọ Israel ke ini mmọ ẹkedude ke wilderness, ẹma ẹdidụn̄ọ ke Negeb.—Judges 1:16.

Se Mme Ọdọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset Ẹkụtde

Ndon oro odude ke Tel Arad anam ifiọk ndusụk akpan n̄kpọ oro ẹdude ke Bible. Ke uwụtn̄kpọ, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt ediwak ibibene. Etie nte ẹkebọp ndusụk ibibene emi toto ke eyo Edidem Solomon emi ọkọbọpde ediwak n̄kpọ. (1 Ndidem 9:15-19) Kiet ke otu n̄kpọ oro ẹkụtde edi ibibene oro mme asua ẹkefọpde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie duop M.E.N. Ini emi ke Shishak edidem Egypt akada ekọn̄ odụk obio oro ke isua ition kpọt ẹma ẹkebe tọn̄ọ Solomon akakpa. Ẹkap ndise ke ibibene ke Karnak emi odude ke usụk usụk Egypt man ẹda ẹti nsobo oro, ẹnyụn̄ ẹsiak Arad ẹsịn ke otu mme obio oro ẹkesobode.—2 Chronicles 12:1-4.

Enem ndifiọk nte ke ẹkụt ediwak mbai usiọn̄—n̄kpọ nte mbai 200—oro ẹwetde mme enyịn̄ Hebrew oro ẹdude n̄ko ke Bible, utọ nte Pashhur, Meremoth, ye enyịn̄ nditọ Korah. Enem n̄ko ndifiọk nte ke ẹwet enyịn̄ Abasi ke ndusụk mbai usiọn̄ emi. Ẹda abisi Hebrew inan̄ יהוה (YHWH) ẹwet enyịn̄ emi, ndien Ata Ọkpọsọn̄ Abasi kpọt ekere enyịn̄ emi. Nte ini akakade, nsunsu ekikere ama anam ediwak owo ẹnịm ke edi unana ukpono ndikot m̀mê ndiwet enyịn̄ Abasi. Nte ededi, mme n̄kpọ oro ẹkụtde ke Tel Arad, ukem nte ediwak n̄kpọ eken, ẹsọn̄ọ nte ke eyo Bible, ke ẹma ẹsikot ẹnyụn̄ ẹwet enyịn̄ Abasi kpukpru usen, ke ini ẹkọmde owo, ye ke ini ẹdiọn̄de owo. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkewet ke usiọn̄ kiet ete: “Ẹnọ ẹsọk ọbọn̄ mi Elyashib. Yahweh [oro edi, Jehovah] akpakam ekpeme fi. ... Enye odu ke temple Yahweh.”

Nso ndien kaban̄a esen esen temple oro ẹketịn̄de ẹban̄a ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ? Ufọk kiet ke Tel Arad oro anamde mme owo ẹkere nsio nsio n̄kpọ edi temple emi enyenede itieuwa, emi ẹkebọpde toto ke eyo mbon  Judea. Okposụkedi temple emi enen̄erede ekpri akan temple Solomon ke Jerusalem, enye enen̄ede ebiet temple oro. Ini ewe ke ẹkebọp temple Arad ndien ntak ẹkebọpde enye? Nso ke ẹkesinam ke temple emi? Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ye mme ewetmbụk itịmke ifiọk.

Jehovah ama etịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ ete ke temple Jerusalem edi n̄kukụre itie oro imọ inyịmede ẹsida ẹnịm usọrọ eke isua ke isua ẹnyụn̄ ẹda ẹfọp uwa ẹnọ imọ. (Deuteronomy 12:5; 2 Chronicles 7:12) Ntre ẹkebọp temple Arad ndida mmiom Abasi, ndien etie nte emi eketịbe ke ini nditọ Israel ẹkesibọpde mme itieuwa ukpono ndem oro akanamde ediwak owo ẹkpọn̄ Jehovah. (Ezekiel 6:13) Edieke edide ntre, etie nte ẹkesobo mme itie ukpono ndem emi ke ọyọhọ isua ikie itiaita esịm ikie itiaba M.E.N., kpa ini oro Hezekiah m̀mê Josiah okosiode ukpono ndem efep ofụri ofụri ke obio.—2 Chronicles 31:1; 34:3-5, 33.

Ke akpanikọ, ekpri n̄kpọ oro ẹkụtde ke Arad ekpep nnyịn akpan n̄kpọ. Ke ata ediwak isua emi ẹbede, se ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹmewụt ke Bible edi n̄wed akpanikọ, ẹwụt nte ukpono ndem ọkọtọn̄ọde onyụn̄ ọduọde, ye nte mme owo ẹkesikotde enyịn̄ Jehovah ukpono ukpono kpukpru usen.

[Ndise obio/Ndise ke page 23]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

JERUSALEM

Inyan̄ Inụn̄

Arad

Tel Arad

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Etọ]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ndise ke page 24]

Ndise oro ẹkapde ke ibibene ke Karnak ke Egypt

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Etọ]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ndise ke page 25]

Se ẹwetde mi okot ubak ubak ete: “Yahweh [oro edi, Jehovah] akpakam ekpeme fi”

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Etọ]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Ndise ke page 25]

Ikpehe kiet ke temple Tel Arad

[Ndise ke page 25]

Nte itie mbon ukpeme ke Tel Arad etiede ke adade ke edem usiahautịn ese

[Ebiet Ẹdade Ndise Etọ ke page 25]

Todd Bolen/Bible Places.com