Ndi Ama Ọfiọk?

Nte ẹma ẹda nsọsọp inua eto ẹbọp ọkọ ẹkanade Jerusalem ẹkụk nte Jesus ọkọdọhọde?

Ke ini Jesus eketịn̄de ntịn̄nnịm ikọ aban̄a nsobo Jerusalem, enye ọkọdọhọ ete: “Mme usen ẹyesịm fi eke mme asua fo ẹdidade nsọsọp inua eto ẹbọp ọkọ ukpeme ẹkanade fi, ẹyenyụn̄ ẹkan fi ẹkụk, ẹnyụn̄ ẹbaha fi ke kpukpru n̄kan̄.” (Luke 19:43) Se Jesus eketịn̄de ama osu ke isua 70 E.N., ke ini mbon Rome, emi Etubom Titus akadade usụn̄, ẹkebọpde ibibene m̀mê ọkọ nsọsọp iso eto ẹkanade obio oro ẹkụk. Ntak ita akanam Titus anam emi—oro edi, mbak mme Jew ẹdifehe ẹwọrọ, man anam mmọ ẹkọn̄ọ mfan̄, man onyụn̄ anam biọn̄ ọdọn̄ mmọ tutu mmọ ẹkpe ubọk.

Flavius Josephus, emi ekesiwetde mbụkeset ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede, ọkọdọhọ ke ẹma ẹkebiere ndida nsọsọp inua eto mbọp ọkọ, ke ediwak n̄kpri ye ikpọ udịmekọn̄ Rome ẹma ẹmia mbuba ndidi akpa udịm oro ẹdikụrede ikpehe ibibene oro ẹkebaharede ẹnọ mmọ. Ẹma ẹkpok kpukpru eto ke obio tutu ko ke kpukpru obio-in̄wan̄ mbọhọ emi ẹyomde usụn̄ ẹsịm n̄kpọ nte kilomita 16, ẹkeda usen ita kpọt ẹbọp ọkọ nsọsọp inua eto emi ọniọn̄de n̄kpọ nte kilomita 7 ẹkanade obio ẹkụk. Josephus ọdọhọ ke ẹma ẹkekụre oro ke “mme Jew ikekemeke ndifehe n̄wọrọ ke obio.” Ọkọ oro ama anam akan̄ odu, nsio nsio n̄ka ẹnyụn̄ ẹda n̄kpọ afai ẹn̄wana ẹwot kiet eken, ndien ke ufan̄ ọfiọn̄ ition, mbon Rome ẹma ẹkan Jerusalem.

Ndi Edidem Hezekiah ama enen̄ede asiak usụn̄ mmọn̄ idakisọn̄ esịm Jerusalem?

Hezekiah ekedi edidem Judah ke se ikande isua 2,700 emi ẹkebede, kpa ini oro okopodudu ukara Assyria ekesin̄wanade ye Judah. Bible owụt ke enye ama enen̄ede anam n̄kpọ man ekpeme Jerusalem onyụn̄ okụt ete ke mmọn̄ inanake ke obio ke ofụri ini afanikọn̄ oro. Kiet ke otu n̄kpọ oro Edidem Hezekiah akanamde ekedi ndisiak usụn̄ mmọn̄ idakisọn̄ oro ekedide mita 533, man mmọn̄ idịm akpasan̄a do edisịm obio oro.—2 Ndidem 20:20; 2 Chronicles 32:1-7, 30.

Ẹma ẹkụt orụk usụn̄ mmọn̄ idakisọn̄ oro ke n̄kpọ nte isua ikie iba emi ẹkebede. Ẹkekot enye Usụn̄ Idakisọn̄ Hezekiah, m̀mê Usụn̄ Idakisọn̄ Siloam. Ke esịt usụn̄ idakisọn̄ oro, ẹkap ini emi ẹkekperede ndisiak enye n̄kụre. Nte mme abisi oro ẹkapde ẹtiede anam nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹdọhọ ke ẹkesiak usụn̄ idakisọn̄ oro ke eyo Hezekiah. Edi ke isua duop emi ẹbede, ndusụk owo ẹma ẹdọhọ ke ẹkesiak usụn̄ idakisọn̄ oro ke n̄kpọ nte isua 500 ẹma ẹkebe tọn̄ọ ke eyo Hezekiah. Ke 2003, ntaifiọk Israel ẹma ẹnam ndụn̄ọde man ẹfiọk nnennen ini oro ẹkesiakde usụn̄ idakisọn̄ oro, ẹnyụn̄ ẹnam ẹfiọk se mmọ ẹkekụtde. Mmọ ẹkedọhọ didie?

Dr. Amos Frumkin ke Hebrew University of Jerusalem ọdọhọ ete: “Ima ida ifiọk ntaifiọk idomo mbat emi odude ke ibibene Usụn̄ Idakisọn̄ Siloam oro inyụn̄ ikụt ke ẹkesiak enye ke eyo Hezekiah.” Ibuotikọ kiet ke magazine ntaifiọk oro ẹkotde Nature adian do ete: “Nsio nsio ndụn̄ọde ita oro ẹkedade ifiọk ntaifiọk ẹnam ẹwụt ke ẹkesiak usụn̄ idakisọn̄ oro ke n̄kpọ nte isua 700 M.E.N., ndien emi anam ẹkot Usụn̄ Idakisọn̄ Siloam n̄kpọ eyo Bible oro ẹtịmde ẹdiọn̄ọ ini emi ẹkenamde.”