Nso ke Ukpepn̄kpọ Calvin Anam ke Isua 500 Emi Ẹbede?

JEAN CAUVIN (John Calvin) akamana ke 1509, ke Noyon ke France. Enye ama ọtọn̄ọ n̄ka ido ukpono emi ekenen̄erede okpụhọde uwem ediwak owo ke ediwak ebiet ke Europe, Edem Edere America, Edem Usụk America, South Africa, ye ke mme ebiet en̄wen. Ẹda enye nte kiet ke otu mme akakan anam ukpụhọde ke ufọkabasi ke obio mbakara.

Mfịn, ke n̄kpọ nte isua 500 ẹma ẹkebe tọn̄ọ Calvin akamana, ke ẹsụk ẹkpekpep nsio nsio orụk ukpepn̄kpọ esie ke mme utọ ufọkabasi Protestant nte Reformed (mme ufọkabasi emi ẹkpepde ukpepn̄kpọ Calvin), Presbyterian, Congregational, Puritan, ye mme ufọkabasi eken. Ke September isua oko, N̄ka Mme Ufọkabasi Reformed ẹma ẹdọhọ ke inyene mme andibuana miliọn 75 ke idụt 107.

An̄wana ye Ido Ukpono Catholic

Ete Calvin ekedi ekpeibet ye ewetn̄wed ufọkabasi Catholic ke Noyon. Etie nte utom emi ama anam enye enen̄ede okụt ekese idiọkido mme ọkwọrọ ederi. Nnyịn inen̄ekede ifiọk m̀mê emi ama anam ẹfan̄a n̄kpọ m̀mê ẹsọn̄  ibuot ye ufọkabasi, edi nte ini akakade, ẹma ẹsio ete John ye udọeka esie ke ufọkabasi. Ke ini ete John akakpade, ama ọsọn̄ enye ndinam ẹbụk ete esie nte Christian. Etie nte n̄kpọ oro ama anam John ọdọdiọn̄ anana mbuọtidem ke ido ukpono Catholic.

Ata ediwak n̄wed oro ẹwetde ẹban̄a Calvin inen̄ekede itịn̄ n̄kpọ iban̄a ini uyen esie ke mîbọhọke emi ẹdọhọde ke enye ikesiwakke nditịn̄ ikọ. Idem ke ini enye ekedide eyen ufọkn̄wed ke Paris, Orléans, ye Bourges, etie nte enye ekenyene ibat ibat ufan. Edi n̄kpọ ama esisọp an̄wan̄a Calvin enye esinyụn̄ ọsọp eti n̄kpọ etieti. Sia enye ekenyenede ukeme emi ye ọkpọsọn̄ ukeme ndinam utom, enye ama esikpep n̄kpọ kpukpru usen ọtọn̄ọde ke n̄kanika ition usenubọk tutu ke ufọt okoneyo—ndien emi ama anam enye enyene ọyọhọ n̄weditoro ita ke ukpeibet mbemiso esịmde isua 23. Enye ama ekpep usem Hebrew, Greek, ye Latin n̄ko man ekpekpep Bible. Edi ẹkenen̄ede ẹdiọn̄ọ Calvin nte owo emi ekesidade n̄kpọ ke akpan n̄kpọ onyụn̄ esịnde ifịk anam utom, kpa edu emi ediwak owo mfịn ẹsụk ẹdade nte edu mbon emi ẹkpepde ukpepn̄kpọ Calvin.

Ofụri emi, ko ke Germany, Martin Luther ama asua ọnọ Ufọkabasi Catholic an̄wan̄wa ke ntak mbiara ido uwem ye mme ukpepn̄kpọ oro mîtoho Bible. Ẹdọhọ ke enye ọkọkọn̄ ukpepn̄kpọ m̀mê ukpụhọde 95 adian ke usụn̄ ufọkabasi ke Wittenberg ke 1517, ọdọhọ ẹnam ukpụhọde ke ufọkabasi. Ediwak owo ẹma ẹnyịme se Luther akanamde emi, ndien mme owo ẹma ẹsọsọp ẹma ukpụhọde emi ke ofụri Europe. Nte an̄wan̄ade, emi ama ada ọkpọsọn̄ ubiọn̄ọ edi ke ediwak ebiet, ndien mbon emi ẹkeyomde ẹnam ukpụhọde, m̀mê mbon Protestant, ẹma ẹsobo afanikọn̄ ke ntak emi mmọ ẹketịn̄de ekikere mmọ. Ke 1533, ke Paris, Nicholas Cop, ufan Calvin, ama ọnọ utịn̄ikọ emi okowụtde ke enye ada ye Luther, ndien sia Calvin eketienede ewet utịn̄ikọ emi, enye ye Cop ẹkenyene ndifehe mbak ẹdiwot mmọ. Calvin ikafiakke inyọn̄ aba ika France.

Ke 1536, Calvin ama osio n̄wed oro Institutes of the Christian Religion, akpan n̄wed ukpepn̄kpọ mbon Protestant. Enye ekewet n̄wed oro ọnọ Edidem Francis I man owụt ke mbon Protestant eke France, emi ẹkedide ẹdifiọk nte Huguenots, ikeduehe. Calvin ama owụt ke ukpepn̄kpọ Catholic inenke onyụn̄ ọsọn̄ọ owụt itiat idakisọn̄ ukpepn̄kpọ esie—oro edi, ukara Abasi. N̄wed Calvin oro Institutes anam ẹnam se ẹnamde ke ido ukpono onyụn̄ enen̄ede ofori usem French ye nte ẹwetde n̄wed. Ẹkedọhọ ke Calvin ekedi kiet ke otu akakan anam ukpụhọde. Ke akpatre, enye ama aka okodụn̄ ke Geneva ke Switzerland, ndien ọtọn̄ọde ke 1541 aka iso, enye eketie do anam mme ukpụhọde esie.

Anam Mme Ukpụhọde ke Geneva

Calvin ama okpụhọ ata ediwak n̄kpọ ke Geneva. Sia enye ekenen̄ede ama eti ido uwem ye edinen ido, Encyclopedia of Religion ọdọhọ ke enye ama okpụhọ Geneva emi ekedide “obio oro ọkọwọrọde idiọk etop anam akabade edi obio emi enyenede ọkpọsọn̄ ibet ido uwem oro akarade uwem kpukpru owo.” Ẹma ẹnam mme ukpụhọde en̄wen n̄ko. Dr. Sabine Witt, andikpeme n̄kpọeset ke Itie Ubon N̄kpọeset  Germany ke Berlin, ọdọhọ ete: “Ke ntak ekọn̄ ido ukpono ke France, ke ufan̄ isua ifan̄ kpọt ibat owo [ke Geneva] ama awak utịm ikaba akan nte esidide ke ntak emi ata ediwak mbon Protestant ẹkefehede ẹkedụn̄ do.” Mbon Huguenot, emi ẹkenyenede ifịk utom nte Calvin, ẹma ẹnam obio oro oforo, ẹnam Geneva akabade edi akpan ebiet umịn̄n̄wed ye itie ubot n̄kanika.

Mme owo ẹma ẹto idụt en̄wen, esịnede England emi Ọbọn̄ An̄wan Mary I okoyomde ndiwot mbon Protestant, ẹdi Geneva. Sia mme anditiene Calvin mîkawakke ke otu mbon emi ẹkebịnde ẹsio ke obio, mmọ ẹma ẹtọn̄ọ otu emi n̄wed ido ukpono oro Christ in der Gegenwart (Christian Eyo Emi) okotde “ukpepn̄kpọ mbon oro ẹkọbọde.” Ke 1560, mbon oro ẹkefehede ẹkpọn̄ obio mi ẹma ẹsio Bible emi ẹkotde Geneva Bible, akpa Bible Ikọmbakara emi ẹkebaharede ẹdọn̄ ke mme ufan̄ikọ. Ke ntak emi Bible emi ekekpride, ama emem utom ndikpep Ikọ Abasi. Etie nte Bible emi ke mbon Puritan ẹkeda ẹka Edem Edere America ke ini mmọ ẹkewọrọde ẹka do ke 1620.

Edi Geneva ikedịghe ebiet ubọhọ inọ kpukpru owo. Michael Servetus, emi akamanade ke 1511 ke Spain, ama ekpep usem Greek, Latin, Hebrew, ye ibọkusọbọ ndien etie nte enye okosobo ye Calvin ke ini mmọ ẹkekade n̄wed ke Paris. Edikpep Bible ama anam Servetus ọfiọk ke ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet idụhe ke Bible. Enye ama odomo ndineme n̄kpọ emi ke leta ye Calvin, edi Calvin akada Servetus nte asua. Sia mbon Catholic ẹkekọbọde enye ke France, Servetus ama efehe aka Geneva, emi Calvin okodude. Utu ke ndidara enye, ẹma ẹmụm enye, ẹkpe ikpe ẹnọ enye ke ntak isio ukpepn̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹfọp enye ye uwem ke eto ke 1553. Friedrich Oehninger, ewet mbụkeset, ọdọhọ ke “[Calvin] ekpekedi akwa anam ukpụhọde mîkpedịghe emi enye ndikowot Servetus akade iso ndibiat enyịn̄ ye n̄wed esie.”

Calvin ama ewet ata ediwak n̄wed ke ini emi enye ekesịnde ifịk oyom ẹnam ukpụhọde. Ẹdọhọ ke enye ama ewet se ibede n̄wed ndụn̄ọde 100 ye leta 1,000 onyụn̄ ọnọ n̄kpọ nte utịn̄ikọ 4,000 ke Geneva. Calvin ama ada kpukpru emi etịn̄ ekikere esie kaban̄a nte Ido Ukpono Christ ekpetiede onyụn̄ odomo ndinam mme owo ẹdu uwem nte enye ekekerede nte mme Christian ẹkpedude, akpan akpan ke Geneva, emi enye ekesede nte obio Abasi. *

Nso ke ofụri ukeme emi Calvin ekesịnde ndinam ukpụhọde ke Geneva anam? Itieutom Unam Ndụn̄ọde ke Switzerland ọdọhọ ke isua 2000, ke owo 16 kpọt ke otu owo ikie ke otu mbio obio Geneva ẹkedi mme andika ufọkabasi emi ẹkpepde ukpepn̄kpọ Calvin, ndien ke mbon Catholic ẹwak ke obio oro ẹkan mbon ufọkabasi oro ẹkpepde ukpepn̄kpọ Calvin.

Unana Edidianakiet Ido Ukpono Atara

Ke ntak edinam ukpụhọde, mme obio ye idụt kiet kiet ẹma ẹdọhọ ke mmimọ ida inọ ukpepn̄kpọ Catholic, Lutheran, m̀mê eke Calvin, ndien emi ikayakke mme ido ukpono ke Europe ẹdiana kiet. Okposụkedi emi mme anam ukpụhọde ẹkedianade kiet ẹkụt ndudue ẹnọ Ufọkabasi Catholic, mmọ kiet kiet ikadianake  kiet. Dr. Witt, oro ikokotde ikọ esie, ọdọhọ ete: “Utọk ama asiaha ke nsio nsio ufọkabasi Protestant ke ntak ukpepn̄kpọ.” Okposụkedi emi kpukpru mmọ ẹkenyịmede ke mme ukpepn̄kpọ Christian ẹkpeto Bible, ukpepn̄kpọ mmọ ikasan̄ake kiet. Ata akpa eneni akaban̄a se Akpatre Udia Mbubreyo ye edidu Christ ọwọrọde. Nte ini akakade, ukpepn̄kpọ Calvin ama anam ẹsio kiet ke otu ukpepn̄kpọ oro ẹnenide ẹkan ẹdi, oro edi, ukpepn̄kpọ akan̄a.

Eneni ama okpon etieti kaban̄a se akan̄a ọwọrọde. Ndusụk ufọkabasi emi ẹkpepde ukpepn̄kpọ Calvin ẹkedọhọ ke mbemiso owo akanamde idiọkn̄kpọ ke Abasi ama ebebiere ibat ibat mbon oro ẹdidade Christ inyan̄a ndien ke kpukpru mbon eken ẹkenyene ndikpakpan̄a. Ntem, mbon emi ẹkenịm ke Abasi ebiere owo emi enye edinyan̄ade ye nte ke owo idịghe ukem. Mbon eken ẹkekere ke kpukpru owo ẹkeme ndinyene edinyan̄a, ndien ke owo kiet kiet enyene ndibiere m̀mê inyenyene m̀mê idinyeneke. Emi ọwọrọ ke edinyan̄a editiene se owo kiet kiet emekde. Idem ke ediwak isua ẹma ẹkebe tọn̄ọ Calvin akakpa, mme ufọkabasi emi ẹkpepde ukpepn̄kpọ Calvin ẹkesụk ẹneneni mme utọ ukpepn̄kpọ nte se Abasi ama ekebebiere, ifụre oro owo enyenede ndimek n̄kpọ, ye mme owo ndidi ukem.

Afanikọn̄ Emi Ukpepn̄kpọ Calvin Adade Edi

Ke n̄kpọ nte isua ikie emi ẹbede, Ufọkabasi Dutch Reformed emi ẹkpepde ukpepn̄kpọ Calvin ẹma ẹda ukpepn̄kpọ akan̄a nte ntak ndinam asari ke South Africa. Nelson Mandela, akpa obubịt owo emi ekedide adaibuot ukara South Africa eketịn̄ ntem aban̄a ukara ndidọhọ ke mfia owo ẹdi n̄kpọ ẹkan: “Ufọkabasi Dutch Reformed, emi ẹdọhọde ke ukpepn̄kpọ Bible esịn ẹnam asari ẹnyụn̄ ẹdọhọde ke mfia owo ẹdi ikọt Abasi ndien ke mbubịt owo idịghe, ẹnyịme edinam ukara emi. Mfia owo South Africa ẹdọhọ ke ufọkabasi ẹkenyịme ẹnam asari.”

Ke mme iduọk isua 1990, Ufọkabasi Dutch Reformed ẹma ẹkpe ubọk ke eferife ke ntak emi mmọ ẹkenyịmede ẹnam asari. Ke se ẹkewetde ẹnịm, emi ẹkotde un̄wọn̄ọ obio Rustenburg, mme etubom ufọkabasi ẹkedọhọ ẹte: “Ndusụk nnyịn ima inen̄ede ida Bible idọhọ ke asari ọfọn, ndien emi ama anam ediwak owo ẹnịm ke Abasi enyịme ẹnam asari.” Ke ediwak isua, ufọkabasi ndikenyịme ẹnam asari ama anam ata ediwak owo ẹbọ ufen onyụn̄ anam ẹduọhọ Abasi!

John Calvin ama akpa ke Geneva ke 1564. Ẹdọhọ ke mbemiso enye akakpade ke enye ama ọkọm mbon ufọkabasi esie “ke mmọ ndikokpono ikpîkpu owo nte imọ ke ediwak usụn̄” onyụn̄ ọdọhọ ẹfen ẹnọ imọ ke ntak emi imọ ikenen̄ede inana ime ikesinyụn̄ iyatde esịt. Kpa ye oro, edi akpanikọ nte ke edu unamutom mbon Protestant—oro edi, nsịnifịk ye edinam utom ọkpọsọn̄—enen̄ede ebiet eke John Calvin.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 21]

Ke ntak edinam ukpụhọde, mme obio ye idụt kiet kiet ẹma ẹdọhọ ke mmimọ ida inọ ukpepn̄kpọ Catholic, Lutheran, m̀mê eke Calvin, ndien emi ikayakke mme ido ukpono ke Europe ẹdiana kiet

[Ndise obio ke page 18]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

SPAIN

FRANCE

PARIS

Noyon

Orléans

Bourges

SWITZERLAND

GENEVA

[Ndise ke page 19]

N̄wed Calvin oro “Institutes” (1536) ama ọdọn̄ọ ukpepn̄kpọ ufọkabasi Protestant

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

© INTERFOTO/Alamy

[Ndise ke page 20]

Ndikowot Servetus aka iso ndibiat enyịn̄ ye n̄wed Calvin

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

© Mary Evans Picture Library

[Ndise ke page 21]

“Geneva Bible” (1560) edi akpa Bible Ikọmbakara emi ẹkebaharede ẹdọn̄ ke mme ufan̄ikọ

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

Courtesy American Bible Society

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 18]

French town: © Mary Evans Picture Library