Ikọ Inan̄ Oro Ẹkekpụhọrede Ererimbot
Ibuot Itiaba
Ikọ Inan̄ Oro Ẹkekpụhọrede Ererimbot
1. Odudu ikọ inan̄ oro ẹkewetde ke ibibene ke anyan ini emi ekebede akatara adan̄a didie?
MMEMMEM ikọ inan̄ oro ẹwetde ke ibibene oro ẹkeyọn̄ọde ndom. Edi, ikọ inan̄ oro ẹma ẹsịn okopodudu andikara ndịk ke idem tutu ifiọk ekpere ndiyan̄a enye. Mmọ ẹketọt edidorode ndidem iba ke ebekpo, kiet ke otu mmọ ndikpa, ye utịt okopodudu ukara ererimbot. Mme ikọ oro ẹkesụn̄ọ ke ndisuene ndutịm ido ukpono oro ẹkekponode. Ke edide akpan n̄kpọ akan, mmọ ẹma ẹmenede edisana utuakibuot Jehovah ke enyọn̄ ẹnyụn̄ ẹfiak ẹsọn̄ọ itie edikara esie ke ini emi ediwak owo mîkadaha ekededi ke otu ẹmi ke n̄kpọ. Kamse, mme ikọ oro ẹkam ẹsịn un̄wana ke mme n̄kpọntịbe ererimbot mfịn! Didie ke ikọ inan̄ ẹkpekeme ndinam kpukpru oro? Ẹyak nnyịn ise.
2. (a) Nso iketịbe ke Babylon ke Nebuchadnezzar ama akakpa? (b) Ewe andikara ada ukara idahaemi?
2 Ediwak isua ẹma ẹbe toto nte mme n̄kpọntịbe oro ẹtịn̄de ke Daniel ibuot 4 ẹketịbe. Ukara atan̄-idem Edidem Nebuchadnezzar emi akakarade ke Babylon ke isua 43 ama esịm utịt ke n̄kpa esie ke 582 M.E.N. Udịm udịm mme andida itie ẹma ẹwọrọ ẹdi ke ubon esie, edi n̄kpa nsek m̀mê edikpe owo nsịn ẹwot ama esida utịt ọsọk ukara mmọ kiet kiet. Ke akpatre, eren kiet ẹkekotde Nabonidus ama ọbọ ebekpo ada ebe ke nsọn̄ibuot. Nte an̄wan̄ade, Nabonidus ekedi eyen akwa oku-an̄wan abasi ọfiọn̄, Sin, ikonyụn̄ ibuanake n̄kpọ ye ufọk ubọn̄ Babylon. Ndusụk owo ẹnọ ekikere ẹte ke enye ọkọdọ eyen Nebuchadnezzar man anam ukara esie ekekem ye ibet, anam eyeneren mmọ Belshazzar edi nsan̄a andikara ye enye, onyụn̄ anam enye ese aban̄a Babylon ke ediwak isua. Ke ntak oro, enyene ndidi Belshazzar ekedi eyeyen Nebuchadnezzar. Ndi enye ama ekpep n̄kpọ oto ifiọk n̄kpọntịbe ete eka esie nte ke Jehovah edi Akakan Abasi, emi ekemede ndisụhọde edidem ekededi nnịm? Baba-o!—Daniel 4:37.
USỌRỌ EBE UBỌK
3. Usọrọ Belshazzar eketie didie?
3 Daniel ibuot 5 eberede ye akwa usọrọ. “Belshazzar edidem akanam akwa udia ọnọ tọsịn ikpọ owo esie, onyụn̄ ọn̄wọn̄ wine ke iso tọsịn oro.” (Daniel 5:1) Nte afo ekemede ndikere, anaedi ama oyom akamba ufọk man ekem kpukpru irenowo ẹmi, ọkọrọ ye iban ye ibanesa edidem. Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ete: “Ikpọ usọrọ mbon Babylon ẹkedi uwouwo, okposụkedi mmọ ẹkesiwakde nditre ye ukpammịn. Wine, ẹkesitobode ẹto esenidụt, ye kpukpru orụk ndunụm ẹma ẹsiyọhọ okpokoro. Ufuọn̄n̄kpọ ama ọyọhọ ufọk; mme ọkwọ ikwọ ye mme akwak n̄kukwak ẹma ẹnọ isenowo oro ẹkesopde idem inemesịt.” Ke etiede ibuot ke ebiet emi kpukpru owo ẹkemede ndikụt enye, Belshazzar ama ọn̄wọn̄ wine esie—ọn̄wọn̄, afiak ọn̄wọn̄.
4. (a) Ntak ekemede nditie nte esen n̄kpọ nte ke mbon Babylon ke ẹkedia usọrọ ke okoneyo October 5/6, 539 M.E.N.? (b) Nte an̄wan̄ade nso ikanam mbon Babylon ẹnyene mbuọtidem ke ẹsakde iso ẹse udịmekọn̄ oro ẹkedade ekọn̄ ẹdụk?
4 Ekedi esen n̄kpọ mbon Babylon ndikodu ke utọ usọrọ oro okoneyo emi—October 5/6, 539 M.E.N. Idụt mmọ okodu ke ekọn̄, ndien mme n̄kpọ ikobonoke ọfọn inọ mmọ. Ibịghike udịmekọn̄ Media ye Persia ẹmi ẹkedade ekọn̄ ẹdụk ẹkekan Nabonidus enye okonyụn̄ efehe ekedịbe ke Borsippa, ke ufọt edem usụk ye edem usoputịn Babylon. Ndien idahaemi udịmekọn̄ Cyrus ke ẹkenam nna ke edem obio Babylon. Edi, etie nte Belshazzar ye ikpọ owo esie ikafịnake idemmọ. Kamse, obio mmọ ekedi Babylon oro owo mîkemeke ndibe ndụk! Ikpọ ibibene esie ọwọrọ okon̄ ada ke enyọn̄ ebeden̄ emi Akpa Euphrates ọkọyọhọde nte enye ewetde ebe obio oro. Idụhe asua ndomokiet oro akadade ibụmede en̄wan odụk Babylon ke se ibede isua tọsịn kiet. Ntre ntak ẹfịnade idem? Ekeme ndidi Belshazzar ekekere ke uyom uyom usọrọ mmọ oyowụt mme asua mmọ ko ke edem obio nte ke mmimọ imenyene mbuọtidem onyụn̄ anam esịt enyek mmọ.
5, 6. Nso ke Belshazzar akanam ke enyịn mmịn, ndien ntak emi ekedide idiọk emiom ọnọ Jehovah?
5 Ikebịghike, ebeubọk un̄wọn̄ n̄kpọ oro ama enyene utịp ke idem Belshazzar. Nte Mme N̄ke 20:1 ọdọhọde, “wine edi asak nsahi.” Ke afan̄ enye emi, wine ke akpanikọ ama anam edidem anam ata akwa ndisịme n̄kpọ. Enye ama ọnọ uyo ete ẹda ndisana n̄kpoduoho temple Jehovah ẹdi ke usọrọ oro. Ẹkenyene ndikama mme n̄kpoduoho ẹketan̄de mi nte mbụme ke ini Nebuchadnezzar akakande Jerusalem ke edisana utuakibuot kpọt. Ẹma ẹkam ẹteme mme oku ẹdide mme Jew ẹmi ẹkenọde odudu ndida mmọ nnam n̄kpọ ke temple Jerusalem ke ini edem ẹte ẹnịm idemmọ ke edisana.—Daniel 5:2; men Isaiah 52:11 domo.
6 Nte ededi, Belshazzar okosụk enyenyene usọn̄enyịn efen efen ke ekikere. “Edidem ye ikpọ owo esie, ye iban esie, ye ibanesa esie . . . ẹn̄wọn̄ wine, ẹnyụn̄ ẹkọm mme abasi gold, ye eke silver ye eke okpoho, ye eke ukwak, ye eke eto, ye eke itiat.” (Daniel 5:3, 4) Ntre Belshazzar okoyom ndimenede mme nsunsu abasi esie ke enyọn̄ n̄kan Jehovah! Etie nte edu emi ekedi ido ke otu mbon Babylon. Mmọ ẹma ẹsimiom mbon ntan̄mfep mmọ ẹkedide mme Jew, ẹsuenede utuakibuot mmọ inyụn̄ inọhọ mmọ idotenyịn ndomokiet ndifiak nnyọn̄ edima obio emana mmọ. (Psalm 137:1-3; Isaiah 14:16, 17) Eyedi akpa-mmịn edidem emi ama ekere ete ke ndisuene mbon ntan̄mfep ẹmi nnyụn̄ nsụn̄i Abasi mmọ ayanam esịt enem iban ye ikpọ owo esie, owụtde ke enye enyene odudu. * Edi edieke Belshazzar ekekerede ke ima inyene ndusụk odudu, emi ikebịghike.
UBỌKN̄WED KE IBIBENE
7, 8. Didie ke ẹketịmede usọrọ Belshazzar, ndien nso utịp ke emi ekenyene ke idem edidem?
7 Mbụk eke odudu spirit oro ọdọhọ ete: “Ke ndo-ndo oro nnuenubọk owo ẹwọrọ ẹdiwet ke ndom ibibene akwa ufọk edidem ekem ye utuenikan̄; ndien edidem okụt ubak ubọk oro ẹwetde ntre.” (Daniel 5:5) Nso enyene-ndịk ndise! Ubọk ọwọrọ owụt idem oto ebiet emi owo mîfiọkke, efe ke ofụm ekpere ikpehe ibibene oro ikan̄ akayamade ọfọn. Kere ban̄a ndobo oro okodude ke usọrọ oro nte isenowo ẹn̄wan̄ade inua ẹse enye. Ubọk oro ọtọn̄ọ ndiwet ndịbe etop ke ndom. * N̄kpọntịbe oro ama etịm enyene ndịk, edi se owo mîkemeke ndifre ke usụn̄ edide tutu mfịn emi mme owo ke ẹtetịn̄ utọ ikọ nte “ubọkn̄wed ke ibibene” ndiwụt ntọt aban̄ade nsobo oro ekperede.
8 Nso utịp ke oro ekenyene ke idem atan̄-idem edidem emi okodomode ndimenede idemesie ye mme abasi esie ke enyọn̄ n̄kan Jehovah? “Ndien iso edidem akabade kpai, ekikere esie ẹnyụn̄ ẹtịmede enye, n̄kek isịn esie ẹnyụn̄ ẹmem: edọn̄ esie kiet onyụn̄ atuak eken.” (Daniel 5:6) Belshazzar okoyom ndiwọrọ ndi ubọn̄ ubọn̄ ke iso mme andidu ke idak esie. Utu ke oro, enye ama akabade edi n̄kpọ ndise ke ntak ndịk—iso ama okpụhọde enye, n̄kek isịn esie ẹmem, ofụri idem esie enyek ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ tutu edọn̄ esie kiet ọtọ ye eken. Mme ikọ ẹmi David eketịn̄de ọnọ Jehovah ke ikwọ ẹtịm ẹdi akpanikọ: “Enyịn fo ẹse mbon iseri: afo osụhọde mmọ.”—2 Samuel 22:1, 28; men Mme N̄ke 18:12 domo.
9. (a) Ntak emi ndịk oro akanamde Belshazzar mîkedịghe ukem ye uten̄e Abasi? (b) Nso ke edidem ọkọn̄wọn̄ọ ndinọ mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon?
9 Ẹkpenyene ndifiọk nte ke ndịk oro akanamde Belshazzar ikedịghe ukem ye uten̄e Abasi, ntotụn̄ọ ukpono ẹnyenede ẹnọ Jehovah, emi edide ntọn̄ọ kpukpru ọniọn̄. (Mme N̄ke 9:10) Baba, emi ekedi idiọk ndịk, ndien emi ikanamke edidem oro idem ekenyekde mi enyene ọniọn̄. * Utu ke ndikpe Abasi oro enye okosụk omiomde ete efen ọnọ imọ, enye okofiori okot “mbia-idiọn̄ ye mme Chaldean ye mbia-mfa.” Enye ama akam ọdọhọ ete: “Owo ekededi ama okot n̄wed emi, onyụn̄ asiak enye ọnọ mi, eyesịne purple ke idem, onyụn̄ ọkọn̄ọ n̄kpọkọbi gold ke itọn̄, onyụn̄ ada ọyọhọ itie ubọn̄ ita ke obio.” (Daniel 5:7) Ke akpanikọ, ọyọhọ andikara ita ke obio ubọn̄ oro oyokpon, ndidem iba oro ẹkebemde iso kpọt, Nabonidus ye Belshazzar ẹdikpon ẹkan enye. Nte ido edide, ekeme ndidi ẹkesụhọ utọ itie oro ẹnọ akpan Belshazzar. Edidem ama enen̄ede oyom ẹnam utịbe utịbe etop emi an̄wan̄a!
10. Didie ke mme ọfiọkn̄kpọ owo ẹkenam n̄kpọ ke mme ukeme mmọ ndisiak ubọkn̄wed oro ke ibibene?
10 Mme ọfiọkn̄kpọ owo ẹma ẹsan̄a ẹdụk akwa ufọk oro. Mmọ ẹma ẹkem ibat, koro Babylon ekedi obio emi ekenen̄erede esịn idem ke nsunsu ido ukpono onyụn̄ ọyọhọde ye mme temple. Mbon oro ẹkedọhọde ke imekeme ndimụm ndomo nnyụn̄ n̄kot uwetn̄kpọ emi edide ndịben̄kpọ ẹma ẹwak. Anaedi idem ama aduai mme ọfiọkn̄kpọ owo ẹmi ke ifet oro mmọ ẹkenyenede. Ifet ekedi oro ọnọ mmọ ndibre idiọn̄ ke iso mme ọwọrọiso owo, nnyene uma edidem, nnyụn̄ nnyene itie akwa odudu. Edi nso edikpu ke mmọ ẹkekụt ntem! “Edi mmọ ikwe nte ẹkotde n̄wed oro, inyụn̄ ikwe nte ẹsiakde enye ẹnọ edidem.” *—Daniel 5:8.
11. Nso ikeme ndidi ntak emi mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon mîkekemeke ndikot uwetn̄kpọ oro?
11 Owo idiọn̄ọke m̀mê mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon ẹkekụt uwetn̄kpọ oro—mme abisi oro—nte se owo mîkemeke ndikot. Edieke mmọ ẹkekụtde, mme oburobụt owo oro ẹkpekenyene ifet nditịbi nsunsu usụn̄ ekededi ndi ndida n̄kot uwetn̄kpọ oro, ndusụk enye emi akam enemde edidem ndikop. Ifet efen odude edi nte ke mme abisi oro ẹma ẹtịm ẹdi se ẹkemede ndikot. Nte ededi, sia ẹkesiwetde mme utọ usem nte Aramaic ye Hebrew ke mme abisi oro mînyeneke uyo, ekeme ndidi ikọ kiet kiet ama enyene ediwak n̄kpọ oro enye ọwọrọde. Ke edide ntre, ekeme ndidi mme ọfiọkn̄kpọ owo ikekemeke ndibiere m̀mê ewe ikọ ke ẹkeduak ndiwet. Idem edieke mmọ ẹkekemede ndibiere, mmọ ikosụk ikemeke ndifiọk se mme ikọ oro ẹwọrọde man ẹkpekeme ndisiak mmọ. Ke usụn̄ ekededi, n̄kpọ kiet edi akpanikọ, mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon ẹma ẹkpu—idiọk idiọk!
12. Nso ke unana ukeme mme ọfiọkn̄kpọ owo okowụt?
12 Ntem ẹma ẹyarade mme ọfiọkn̄kpọ owo nte mbon abian̄a, ndutịm ido ukpono mmọ oro ẹkekponode nte nsu. Mmọ ẹkekpu didie ntem! Ke ini Belshazzar okokụtde ete ke mbuọtidem imọ ke idem mbon ido ukpono ẹmi ekedi ikpîkpu, enye ama etetịm okop ndịk, mbiet esie okpụhọde, ndien “idem onyụn̄ akpa” ikpọ owo esie. *—Daniel 5:9.
ẸKOT OWO EMI ENYENEDE ỌNIỌN̄ EDI
13. (a) Ntak emi eka edidem ọkọnọde ekikere ete ẹkot Daniel edi? (b) Nso utọ uwem ke Daniel okodu?
13 Ke ọkpọsọn̄ ini emi, ọbọn̄-an̄wan ke idemesie—ndusụk eka edidem—odụk edi ufọk usọrọ oro. Enye ama ada okop akwa ndutịme oro ke usọrọ, ndien enye ama ọfiọk owo oro ekemede ndisiak ubọkn̄wed oro ke ibibene. Ediwak isua ke edem, ete esie, Nebuchadnezzar, ama emek Daniel ndidi etubom mme ọfiọkn̄kpọ owo. Ọbọn̄-an̄wan ama eti enye nte eren oro enyenede “ata eti spirit, ye eti ibuot.” Sia etiede nte Belshazzar ikọdiọn̄ọke Daniel, etịm etie nte prọfet oro ikenyeneke akamba itie esie oro aba ke ukara ke Nebuchadnezzar ama akakpa. Edi uwọrọiso ikedịghe akpan n̄kpọ inọ Daniel. Ekeme ndidi enye okodu ke iduọk isua emana esie 90 ini emi, osụk anamde n̄kpọ Jehovah ke edinam akpanikọ. Kpa ye n̄kpọ nte isua anan̄ ke ntan̄mfep ke Babylon, ke ẹkesụk ẹdiọn̄ọ enye ke enyịn̄ Hebrew esie. Ọbọn̄-an̄wan akakam okot enye Daniel, ikotke enyịn̄ Babylon oro ẹkenọde enye ini kiet ko. Ke akpanikọ, enye ama akpak edidem ete: “Yak ẹkot Daniel edi, ndien enye ayasiak nte n̄wed emi asan̄ade.”—Daniel 1:7; 5:10-12.
14. Nso ikedi afanikọn̄ oro Daniel okodude ke okụtde ubọkn̄wed oro ke ibibene?
14 Ẹma ẹdọn̄ ẹkekot Daniel, enye ama onyụn̄ odụk edi ke iso Belshazzar. Ekedi n̄kpọ o-bụt ndiyom un̄wam nto owo Jew, emi edidem osụk okụrede ndimiom Abasi esie. Edi, Belshazzar ama odomo nditịn̄ ikọ nneminua ye Daniel, aduakde ndinọ enye ukem enọ oro—ọyọhọ itie ubọn̄ ita—edieke enye ekemede ndikot nnyụn̄ nsiak mme ndedịbe ikọ oro. (Daniel 5:13-16) Daniel ama emenede enyịn esie ese ubọkn̄wed oro ke ibibene, ndien edisana spirit ama an̄wam enye ndifiọk se enye ọwọrọde. Ekedi etop nsobo otode Jehovah Abasi! Didie ke Daniel editan̄a ọkpọsọn̄ ubiereikpe emi ọnọ ikpîkpu edidem emi iso ye iso—ye ke iso iban ye ikpọ owo esie? Kere ban̄a afanikọn̄ oro Daniel okodude! Nte ikọ nneminua edidem ye inyene ye uwọrọiso ama anam enye oyok? Ndi prọfet oro ayasiak mmọn̄ ke ubiereikpe Jehovah?
15, 16. Belshazzar okokpu ndikpep ewe akpan ukpepn̄kpọ ke mbụk, ndien ukem edikpu oro edi ọsọ n̄kpọ didie mfịn?
15 Daniel ama etịn̄ ikọ uko uko, ọdọhọde ete: “Nịm enọ fo ke idem fo, nyụn̄ da utịp fo nọ owo en̄wen: edi nyokot n̄wed emi nnọ edidem, nnyụn̄ nsian enye nte n̄kpọ emi asan̄ade.” (Daniel 5:17) Ekem, Daniel ama etịn̄ aban̄a nte Nebuchadnezzar okokponde, nte edidem oro okokopde odudu tutu enye ekekeme ndiwot, mmia, mmenede, m̀mê nsụhọde owo ekededi oro enye emekde. Nte ededi, Daniel ama eti Belshazzar ete ke Jehovah, “Ata Edikon̄ Abasi,” akanam Nebuchadnezzar okpon. Edi Jehovah okosụhọde okopodudu edidem oro itie ke ini enye akakabarede atan̄ idem. Ih, ẹma ẹnyịk Nebuchadnezzar ndifiọk nte ke “Edikon̄ Abasi akara ubọn̄ ererimbot, onyụn̄ emenede owo ekededi eke enye amade odori ke esịt.”—Daniel 5:18-21.
16 Belshazzar ‘ama ọfiọk kpukpru ẹmi.’ Edi, enye ama okpu ndikpep n̄kpọ nto mbụk. Ke akpanikọ, enye ama aka anyan akan idiọkn̄kpọ Nebuchadnezzar ekedide idiọk ntan̄idem onyụn̄ okokoi omiom Jehovah. Daniel ama ayarade idiọkn̄kpọ edidem emi. N̄ko-n̄ko, ke iso esop mme okpono ndem oro, enye ama asian Belshazzar uko uko ete ke mme nsunsu abasi ‘ikekwe, inyụn̄ ikopke, inyụn̄ ifiọkke n̄kpọ.’ Uko uko prọfet Abasi oro ama adian ete ke edide isio ye mme ikpîkpu abasi oro, Jehovah edi Abasi emi “ibifịk fo odude enye ke ubọk.” Tutu esịm mfịn emi, mme owo ke ẹsụk ẹda mme n̄kpọ oro mînyeneke uwem ẹnam mme abasi, ẹtuakde ibuot ẹnọ okụk, ubọkọkọ, uku, idem inemesịt. Edi n̄kpọ ẹmi ndomokiet ikemeke ndinọ uwem. Jehovah ikpọn̄ edi enye emi kpukpru nnyịn inyenede uwem ito, emi ibifịk oro nnyịn ikotde otode.—Daniel 5:22, 23; Utom 17:24, 25.
ẸKỌK MFỊNA!
17, 18. Nso ikedi ikọ inan̄ oro ẹkewetde ke ibibene, ndien mmọ ẹwọrọ nso ke ata ata usụn̄?
17 Akanieren prọfet oro ke emi aka iso ndinam se kpukpru mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon mîkekemeke ndinam. Enye ama okot onyụn̄ asiak ubọkn̄wed oro ẹkewetde ke ibibene. Mme ikọ oro ẹkedi: “MENE, MENE, TEKEL, UPHARSIN.” (Daniel 5:24, 25) Nso ke mmọ ẹwọrọ?
18 Ke ata ata usụn̄, mme ikọ oro ẹwọrọ “mina kiet, mina kiet, shekel kiet, ye ubak shekel.” Ikọ kiet kiet ekedi udomo nte okụk odobide, ẹwetde ke nde ke nde ẹtiene nte ekọmurua osụhọrede. Ekedi n̄kpọ n̄kpaidem didie ntem! Idem ọkpọkọm mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon ẹma ẹkeme ndidiọn̄ọ mme abisi oro, isụk ikpaha owo idem nte ke mmọ ikpekemeke ndisiak mmọ.
19. Ẹkekabade “MENE” ndiwọrọ nso?
19 Ke idak odudu edisana spirit Abasi, Daniel ama anam an̄wan̄a ete: “Ikọ emi onyụn̄ asan̄a ntem: MENE: Abasi amabat ubọn̄ fo, omonyụn̄ anam enye okụre.” (Daniel 5:26) Mme anana uyo abisi eke akpa ikọ oro anam ufan̄ odu ndikot ikọ oro “mina” ye orụk ikọ Aramaic emi adade ọnọ “ẹma ẹdian ibat,” m̀mê “ẹmebat,” ọkọn̄ọde ke mme enyene uyo abisi oro andikot esịnde. Daniel ama etịm ọfiọk ete ke ntan̄mfep mme Jew ama asan̄a ekpere utịt. Ke otu isua 70 ẹmi ẹkebemde iso ẹtịn̄ nte enye edibịghide, isua 68 ẹma ẹbebe. (Jeremiah 29:10) Akwa Ekpeme Ini, Jehovah, ama abat usen ukara Babylon nte ukara ererimbot, ndien utịt ama ekpere akan nte owo ekededi emi okodude ke usọrọ Belshazzar ekekerede. Ke akpanikọ, ini ama okụre—idịghe ye Belshazzar kpọt edi n̄ko ye ete esie, Nabonidus. Ekeme ndidi oro ekedi ntak emi ẹkewetde ikọ oro “MENE” ikaba—nditọt utịt itie ubọn̄ mbiba ẹmi.
20. Ẹkenam “TEKEL” an̄wan̄a nte nso, ndien didie ke enye ekenyene n̄kpọ ndinam ye Belshazzar?
20 Ke n̄kan̄ eken, ẹkewet “TEKEL,” ini kiet ye ke usụn̄ owụtde n̄kpọ kiet. Ekeme ndidi emi okowụt ke ẹketịn̄ enye akpan akpan ẹnọ Belshazzar. Ndien emi ama odot, koro enye ke idemesie ama owụt idiọk unana ukpono ọnọ Jehovah. Ikọ oro ke idemesie ọwọrọ “shekel,” edi mme anana uyo abisi n̄ko ẹnam ufan̄ odu ndikot ikọ oro “ẹmedomo.” Ntem, Daniel ama asian Belshazzar ete: “TEKEL: ẹmedomo fi ke balance; ẹnyụn̄ ẹkụt ẹte ke afo ukemke.” (Daniel 5:27) Ye Jehovah, kpukpru mme idụt ẹbiet obu ke balance. (Isaiah 40:15) Mmọ inyeneke odudu ndomokiet ndibiat mme uduak esie. Nso, ndien, ke atan̄-idem edidem kiet ekpekekeme ndinam? Belshazzar ama odomo ndimenede idemesie ke enyọn̄ n̄kan Andikara ekondo. Ikpîkpu owo emi ama ọsọn̄ enyịn omiom Jehovah onyụn̄ esuene edisana utuakibuot edi ‘ẹma ẹkụt ẹte enye ikemke.’ Ih, Belshazzar ama enen̄ede odot ndibọ ubiereikpe oro akasan̄ade ekpere usọp usọp do!
21. Didie ke “UPHARSIN” ekedi ikọ oro ekenyenede ikpehe ita, ndien nso ke emi okowụt aban̄a ini iso Babylon nte ukara ererimbot?
21 Akpatre ikọ ke ibibene ekedi “UPHARSIN.” Daniel okokot enye ke usụn̄ owụtde n̄kpọ kiet, “PERES,” ekeme ndidi ke ntak enye eketịn̄de ikọ ọnọ edidem kiet ke adan̄aemi enye eken mîkodụhe. Ikọ emi ekedi utịt n̄kpọsọn̄ ikọ oro Jehovah eketịn̄de emi ẹkenyenede ikpehe ita. Ke ata ata usụn̄, “upharsin” ọwọrọ “ubak shekel.” Edi mme abisi oro n̄ko ẹnam ufan̄ odu ọnọ edikabade iba efen—“mbahade” ye “mbon Persia.” Daniel ke ntem ekebem iso etịn̄ ete: “PERES: ẹmebahade ubọn̄ fo, ẹnyụn̄ ẹmen enye ẹnọ Media ye Persia.”—Daniel 5:28.
22. Didie ke Belshazzar akanam n̄kpọ aban̄a nte ẹkebierede n̄kpọsọn̄ ikọ oro, ndien ekeme ndidi nso ikedi idotenyịn esie?
22 Ntre ẹma ẹbiere n̄kpọsọn̄ ikọ oro. Okopodudu Babylon ọmọn̄ ọduọ odụk ubọk udịmekọn̄ Media ye Persia. Okposụkedi ofụhọde ke okopde ubiereikpe nsobo emi, Belshazzar ama anam en̄wọn̄ọ esie. Enye ama anam mme asan̄autom esie ẹsịne Daniel purple ke idem, ẹkọn̄ọ enye n̄kpọkọbi gold ke itọn̄, ẹnyụn̄ ẹkwọrọ ẹban̄a enye ete ke enye edi ọbọn̄ ke ọyọhọ itie ita ke ubọn̄. (Daniel 5:29) Daniel ikesịnke ukpono ẹmi, ọfiọkde ete ke mmọ ẹwụt ukpono oro enyenede Jehovah. Edi akpanikọ, ekeme ndidi Belshazzar ama odori enyịn ndisụhọde ubiereikpe Jehovah ebe ke ndikpono prọfet Esie. Ke edide ntre, ini ama ebe akaha emi ndinyene ufọn.
IDUỌ BABYLON
23. Ewe prọfesi eset okosu idem ke adan̄aemi usọrọ Belshazzar okosụk akade iso?
23 Idem ke adan̄aemi Belshazzar ye ikpọ owo esie ẹkesụk ẹn̄wọn̄de n̄kpọ ẹnọ mme abasi mmọ ẹnyụn̄ ẹmiomde Jehovah, akwa n̄kpọntịbe ke akaka iso ke ekịm ke an̄wa ufọk ubọn̄ oro. Prọfesi oro ẹketịn̄de ebe ke Isaiah ke se ikperede isua ikie iba ke edem ke okosu. Kaban̄a Babylon, Jehovah ama ebemiso etịn̄ ete: “Mmanam ofụri eseme esie odop.” Ih, kpukpru ufịk emi idiọk obio oro ekefịkde edimek ikọ Abasi ekenyene ndisịm utịt. Ke nso usụn̄? Prọfesi oro ọdọhọ ete: “Elam dọk: Media, kan kụk.” Elam ama akabade edi ikpehe Persia ke eyo prọfet Isaiah ama ekebe. Etisịm ini usọrọ Belshazzar oro, emi Isaiah ama ekebem iso etịn̄ n̄ko ke prọfesi oro, Persia ye Media ẹma ẹdiana kiet ke akpanikọ ‘ndidọk’ n̄ka nnyụn̄ ‘n̄kan Babylon n̄kụk.’—Isaiah 21:1, 2, 5, 6.
24. Nso ọyọhọ ntọt aban̄ade iduọ Babylon ke prọfesi Isaiah ekebem iso etịn̄?
24 Ke akpanikọ, ẹma ẹbem iso ẹtịn̄ ẹban̄a enyịn̄ adaiso udịmekọn̄ emi, ukem oro ye ndutịm ekọn̄ oro enye edikamade. N̄kpọ nte isua 200 mbemiso, Isaiah ama etịn̄ prọfesi ete ke Jehovah eyeyet owo oro ekerede Cyrus aran ndin̄wana ye Babylon. Ke ini en̄wan esie oro, ẹyemen kpukpru ubiọn̄ọ ẹfep enye ke iso. Mmọn̄ Babylon ‘ayasat,’ ndien akwa usụn̄ esie eyeberede ana in̄wan̄. (Isaiah 44:27–45:3) Kpa ntre ke ekedi. Udịmekọn̄ Cyrus ẹma ẹwọn̄ọde usụn̄ Akpa Euphrates, anamde udomo mmọn̄ osụhọde man mmọ ẹkeme ndisan̄a mbe ke isọn̄ akpa. Mbon ukpeme ẹmi mîkọnọhọ ntịn̄enyịn ẹma ẹberede usụn̄ ibibene Babylon ẹnịm in̄wan̄. Nte mme ewetmbụk ererimbot ẹnyịmede, ẹkeda ekọn̄ ẹdụk obio oro ke ini mme andidụn̄ enye ẹkediade usọrọ. Ekpere ndidi ẹkekan Babylon ye unana ubiọn̄ọ ekededi. (Jeremiah 51:30) Nte ededi, ke nsụhọde n̄kaha n̄wọrọnda owo kiet ama akpa. Daniel obụk ete: “Ke okoneyo oro ẹwot Belshazzar edidem mme Chaldean. Ndien Darius eyen Media emi esịmde isua ata ye iba, ada ubọn̄.”—Daniel 5:30, 31.
NDIKPEP N̄KPỌ NTO UBỌKN̄WED KE IBIBENE
25. (a) Ntak emi Babylon eset nte odotde adade aban̄a ndutịm nsunsu ido ukpono eyomfịn? (b) Ke nso usụn̄ ifiọk ke mme asan̄autom Abasi eyomfịn ẹkedu ke ntan̄mfep Babylon?
25 Mbụk eke odudu spirit oro ke Daniel ibuot 5 enyene ekese se ọwọrọde ọnọ nnyịn. Nte iwụk ebiet eke mme edinam nsunsu ido ukpono, Babylon eset nte odotde ada aban̄a ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono. Ke ẹwụtde ke Ediyarade nte ọduọk-iyịp akpara, ẹkot otu mbon abian̄a eke ofụri ererimbot emi “Akwa Babylon.” (Ediyarade 17:5) Ke mîdọn̄ke enyịn ke kpukpru ntọt oro ẹnọde ẹban̄a mme ukpepn̄kpọ ye mme edinam esie oro ẹsuenede Abasi, enye ọmọkọbọ mbon oro ẹkwọrọde akpanikọ eke Ikọ Abasi. Ukem nte mme andidụn̄ Jerusalem ye Judah eset, mme anam-akpanikọ nsụhọ mme Christian oro ẹyetde aran ẹma ẹnen̄ede ẹka ntan̄mfep ke “Akwa Babylon” ke ini ukọbọ oro mme ọkwọrọ ederi ẹkesịnde nsọk ekekperede nditre utom ukwọrọikọ Obio Ubọn̄ ke 1918.
26. (a) Didie ke “Akwa Babylon” ọkọduọ ke 1919? (b) Nso ntọt ke nnyịn ke idem nnyịn ikpanam inyụn̄ ibuana ye mbon en̄wen?
26 Nte ededi, ke mbuari, “Akwa Babylon” ama ọduọ! Oh, emi ekedi iduọ oro owo mîkokopke—kpa nte Babylon eset ọkọduọde ye unana owo ndikop, ke 539 M.E.N. Kpa ye oro, ndamban̄a iduọ emi ama akama nsobo. Enye eketịbe ke 1919 E.N. ke ini ẹkesion̄ode ikọt Jehovah ke ntan̄mfep Babylon ẹnyụn̄ ẹnọde mmọ unyịme Abasi. Emi ama ada utịt ọsọk odudu “Akwa Babylon” ke idem ikọt Abasi onyụn̄ owụt ntọn̄ọ ediyarade enye an̄wan̄wa nte osu nsu emi mîdịghe se ẹkemede ndiberi edem. Iduọ oro ekedi se owo mîkemeke ndikpụhọde, ndien akpatre nsobo esie emekpere. Ke ntem mme asan̄autom Jehovah ke ẹka iso ẹnọ ntọt emi: “Mbufo ikọt Mi, ẹwọn̄ọ ke esịt, mbak mbufo ẹdibuana ke idiọk-n̄kpọ esie.” (Ediyarade 18:4) Nte afo amanam item oro? Nte afo amabuana enye ye mbon efen? *
27, 28. (a) Nso n̄wọrọnda akpanikọ ke Daniel mîkefreke? (b) Ewe uyarade ke nnyịn inyene nte ke ibịghike Jehovah ayanam n̄kpọ aban̄a idiọk ererimbot mfịn?
27 Ntre ubọkn̄wed odu mfịn ke ibibene—edi idụhe inọ “Akwa Babylon” ikpọn̄. Ti n̄wọrọnda akpanikọ oro ke n̄wed Daniel: Jehovah edi Andikara Ekondo. Enye ikpọn̄îkpọn̄ enyene unen ndinịm andikara nnọ ubonowo. (Daniel 4:17, 25; 5:21) Ẹyesio n̄kpọ ekededi oro ọbiọn̄ọde uduak Jehovah ẹfep. Jehovah ayanam n̄kpọ ke edikem ini. (Habakkuk 2:3) Kaban̄a Daniel, utọ ini oro ekedikem ke akpatre ke iduọk isua anan̄ ye duop eke uwem esie. Do enye ama okụt nte Jehovah odororede ukara ererimbot—enye oro ekefịkde ikọt Abasi toto ke ini uyen Daniel.
28 Uyarade oro owo mîkemeke ndineni odu nte ke Jehovah Abasi ama odori Andikara ọnọ ubonowo ke ebekpo eke heaven. Nte ke ererimbot omofụmi Edidem emi onyụn̄ ọbiọn̄ọ ukara esie edi uyarade oro enyenede nsọn̄ọ nte ke Jehovah ọyọsọp ndisobo kpukpru mme andibiọn̄ọ ukara Obio Ubọn̄ emi. (Psalm 2:1-11; 2 Peter 3:3-7) Nte afo amanam n̄kpọ etiene nte ini nnyịn edide usọp usọp onyụn̄ ọkọn̄ mbuọtidem fo ke Obio Ubọn̄ Abasi? Ke edide ntre, afo ke akpanikọ emekpep n̄kpọ oto ubọkn̄wed oro odude ke ibibene!
[Mme Ikọ idakisọn̄]
^ Ke uwetn̄kpọ eset, Edidem Cyrus ama etịn̄ aban̄a Belshazzar ete: “Ẹmen mmemmem owo ẹdori ke ebekpo nte [andikara] idụt esie.”
^ Inem inem ntọt aban̄ade mbụk Daniel emi akam edi nnennen. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹmekụt ẹte ke ẹkeda kọrikọri oro ẹyọn̄ọde ndom ẹbọp mme ibibene ufọk ubọn̄ Babylon eset.
^ Eyedi nsunsu ekikere mbon Babylon ẹkenam utịben̄kpọ emi etetịm enyene ndịk. N̄wed oro Babylonian Life and History ọdọhọ ete: “Ke adianade ye ediwak abasi ẹmi mbon Babylon ẹkekponode, nnyịn ikụt mmọ nte ẹnen̄erede ẹnịm mme spirit ke akpanikọ, ẹma ẹnyụn̄ ẹnam emi ke ata akamba udomo tutu edibọn̄ akam ye editan̄a ibọk mbiọn̄ọ mmọ ẹkenam ata akamba ikpehe ke n̄wed ido ukpono mmọ.”
^ N̄wedmbụk oro Biblical Archaeology Review ọdọhọ ete: “Ntaifiọk Babylon ẹma ẹnyene ediwak tọsịn idiọn̄ọ ndomo ke n̄wed. . . . Ke ini Belshazzar okoyomde ndifiọk se n̄kpọ oro ẹwetde do ke ibibene ọwọrọde, mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon, nte eyịghe mîdụhe, ẹma ẹwọn̄ọde ẹbịne mme n̄wed ofụri orụk ifiọk ndomo ẹmi. Edi mmọ ikenyeneke ufọn.”
^ Mme andiwet n̄wed ukabadeikọ ẹdọhọ ẹte ke ikọ oro ẹdade mi “idem onyụn̄ akpa” ọwọrọ akwa ndutịme, nte n̄kpọ eke otuowo oro ẹsopde idem ẹdude ke ndutịme.
^ Se n̄wed oro Ediyarade—Ubọn̄ Ubọn̄ Ata-Utịt Esie Emekpere!, page 205-271, emi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., osiode.
NSO KE AFO OKOKỤT?
• Didie ke ẹketịmede usọrọ Belshazzar ke okoneyo October 5/6, 539 M.E.N.?
• Ẹkekabade ubọkn̄wed oro ke ibibene nte nso?
• Ewe prọfesi aban̄ade iduọ Babylon okosu ke adan̄aemi usọrọ Belshazzar okosụk akade iso?
• Nso ke mbụk aban̄ade ubọkn̄wed oro ke ibibene ọwọrọ ọnọ usen nnyịn?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ndise ke page 98]
[Ndise ke page 103]
