Ẹsobo Akwa Obio Oro
Ibuot 36
Ẹsobo Akwa Obio Oro
N̄kukụt 12—Ediyarade 18:1–19:10
Ibuotikọ: Iduọ ye nsobo Akwa Babylon; ẹtọt ndọ Eyenerọn̄
Ini edisu: Ọtọn̄ọde ke 1919 tutu ke akwa ukụt ama ekebe
1. Nso idinịm ntọn̄ọ akwa ukụt idiọn̄ọ?
MBABUAT, nsobo n̄kpaidem—ntre ke n̄kpa Akwa Babylon edidi! Enye edidi kiet ke otu ata akama-nsobo n̄kpọntịbe ke ofụri mbụk, onịmde idiọn̄ọ ntọn̄ọ “akwa ukụt . . . orụk eke akanam mîdụhe toto ke editọn̄ọ ererimbot tutu osịm emi, eke mîdinyụn̄ idụhe aba.”—Matthew 24:21.
2. Okposụkedi mme ukara ukaraidem ẹkedahade ẹda ẹnyụn̄ ẹduọn̄ọ, nso orụk ukara ikaiso idu?
2 Nsunsu ido ukpono ẹma ẹdodu ẹkanade ke anyanini. Enye ama odu ye unana editre toto ke eyo Nimrod ọduọkiyịp, emi ọkọbiọn̄ọde Jehovah onyụn̄ atan̄de mme owo obok ndibọp Tọwa Babel. Ke ini Jehovah okotịmerede usem mbon nsọn̄ibuot oro onyụn̄ asuande mmọ ke ofụri iso isọn̄, mmọ ẹma ẹda nsunsu ido ukpono Babylon ẹsan̄a. (Genesis 10:8-10; 11:4-9) Ọtọn̄ọde ke ini oro, mme ukara ukaraidem ẹma ẹdaha ẹda ẹnyụn̄ ẹduọn̄ọ, edi ido ukpono Babylon ke osụk ododu. Enye emenyene ediwak orụk ye mbiet, akabarede edi ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono, kpa Akwa Babylon emi ẹketịn̄de prọfesi ẹban̄a. Ata akpan ubak esie edi Christendom, emi ọkọwọrọde oto mme mbuaha ukpepn̄kpọ Babylon eset ye se mme ọsọn̄ibuot “Christian” ẹnịmde ke akpanikọ. Ke ntak anyan, anyan mbụk Akwa Babylon, ediwak owo ẹkụt nte ọsọn̄de mmimọ idem ndinịm ke akpanikọ m̀mê ẹyesobo enye tutu amama.
3. Didie ke Ediyarade ọsọn̄ọ nsobo nsunsu ido ukpono?
3 Ke ntre odot nte ke Ediyarade ekpenyene ndisọn̄ọ nsobo nsunsu ido ukpono ke ndinọ nnyịn ọyọhọ ọyọhọ mbụk iba ẹtịn̄de ẹban̄a iduọ esie ye mme udiana n̄kpọntịbe ẹdade ẹsịm edisobo enye tak-tak. Nnyịn ima ikokụt enye nte edide “akamba akpara” emi n̄kani mbonima esie eke n̄ka ukaraidem ẹsobode enye ke akpatre. (Ediyarade 17:1, 15, 16) Idahaemi, ke n̄kukụt efen osụk odude, nnyịn inyene ndise enye nte obio, kpa mbiet ido ukpono eke Babylon eset.
Akwa Babylon Odorode Ọduọ
4. (a) Nso n̄kukụt ke John afiak okụt? (b) Didie ke nnyịn ikeme ndidiọn̄ọ angel oro, ndien ntak odotde enye nditọt iduọ Akwa Babylon?
4 John akaiso ke mbụk emi, asiande nnyịn ete: “Ke n̄kpọ ẹmi ẹma ẹkebe, n̄kụt angel en̄wen nte otode ke heaven osụhọde ye akwa odudu; isọn̄ onyụn̄ ayama ke ubọn̄ esie. Ndien enye ofiori ke ọkpọsọn̄ uyo ete, Akwa Babylon ọmọduọ, ọmọduọ.” (Ediyarade 18:1, 2a) Ọyọhọ utịm ikaba edi emi John okopde ntọt angel oro. (Se Ediyarade 14:8.) Nte ededi, isan̄ enyeemi uyama eke angel heaven emi ọsọn̄ọ owụt akpan n̄kpọ eke ntọt emi, koro ubọn̄ esie anamde ofụri isọn̄ ayama! Enye ekpedi anie? Ediwak isua ikie ke edem, prọfet Ezekiel, ke etịn̄de aban̄a n̄kukụt heaven kiet, ama ọdọhọ ete ke “ubọn̄ esie [Jehovah] onyụn̄ ayama ke isọn̄.” (Ezekiel 43:2) N̄kukụre angel oro ubọn̄ esie akpayamade ke ndimen ndomo ye eke Jehovah ekpedi Ọbọn̄ Jesus, emi edide “uyama ubọn̄ Abasi, ye ata mbiet Idem Esie.” (Mme Hebrew 1:3) Ke 1914 Jesus ama akabade edi Edidem ke heaven, ndien ọtọn̄ọde ke ini oro enye ke owụt odudu ke isọn̄ nte nsan̄a Edidem ye Ebiereikpe Jehovah. Odot, ndien, nte ke enye ekpenyene nditọt iduọ Akwa Babylon.
5. (a) Mmanie ke angel oro ada ke nditan̄a iduọ Akwa Babylon? (b) Ke ini ikpe ọkọtọn̄ọde ye mbon oro ẹkedọhọde ke idi “ufọk Abasi,” n̄kpọ eketie didie ye Christendom?
5 Mmanie ke angel emi enyenede akwa odudu mi ada ke nditan̄a utọ enyene-ndyọ mbụk oro ke iso ubonowo? Kamse, edi kpasụk mbon oro ẹkesanade ẹyak nte utịp iduọ oro, mme nsụhọ oro ẹyetde aran, ẹmi ẹdude ke isọn̄, kpa otu John. Ọtọn̄ọde ke 1914 osịm 1918, mmọ ẹma ẹbọ ufen akamba akamba ke ubọk Akwa Babylon, edi ke 1918, Ọbọn̄ Jehovah ye “isụn̄utom ediomi” [eke Abraham] esie, Jesus Christ, ẹma ẹtọn̄ọ ikpe ye “ufọk Abasi,” kpa mmọemi ẹkedọhọde ke idi Christian. Ntem ẹma ẹnam Christendom ọsọn̄ibuot edida ke iso ikpe. (Malachi 3:1, NW; 1 Peter 4:17) Akwa ubiomikpe iyịp oro enye ekenyenede ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, ebuana esie ke edikọbọ mme anam-akpanikọ Ntiense Jehovah, ye mme ukpepn̄kpọ esie eke Babylon, ikanyan̄ake enye ke ini ubiereikpe oro; ubak Akwa Babylon ndomokiet ikonyụn̄ idotke ndinyene unyịme Abasi.—Men Isaiah 13:1-9 domo.
6. Ntak ẹkemede ndidọhọ nte ke Akwa Babylon ama ọduọ ke 1919?
6 Ntre ke 1919 Akwa Babylon ama ọduọ, eberede usụn̄ ọnọ ikọt Abasi ndidi se ẹsanade ẹyak ẹnyụn̄ ẹfiakde ẹwụk, yak idọhọ, ke usen kiet, ke isọn̄ mmọ eke uforo n̄kan̄ spirit. (Isaiah 66:8) Ke isua oro, Jehovah Abasi ye Jesus Christ, Akamba Darius ye Akamba Cyrus, ẹma ẹwọn̄ọde mme n̄kpọ man otodo nsunsu ido ukpono okûka iso aba omụm ikọt Jehovah akama. Enye ikemeke aba ndikpan mmọ ndinam n̄kpọ Jehovah nnyụn̄ nnam kpukpru mbon oro ẹkpemade ndikop, ẹdiọn̄ọ ẹte ke ẹmebiom Akwa Babylon oro ebietde akpara ikpe ye nte ke edinọ itie edikara Jehovah ubọn̄ emekpere!—Isaiah 45:1-4; Daniel 5:30, 31.
7. (a) Okposụkedi owo mîkosoboke Akwa Babylon ifep ke 1919, didie ke Jehovah ekese enye? (b) Ke ini Akwa Babylon ọkọduọde ke 1919, nso ikotịbe inọ ikọt Jehovah?
7 Edi akpanikọ, owo ikosoboke Akwa Babylon ifep ke 1919—kpa nte owo mîkosoboke obio Babylon eset ifep ke 539 M.E.N. ke ini enye ọkọduọde odụk ubọk mbonekọn̄ Cyrus owo Persia. Edi nte Jehovah esede n̄kpọ, esop oro ama ọduọ. Ẹma ẹbiom enye ikpe, etiede ebet n̄kpa; ke ntre, nsunsu ido ukpono ikemeke aba ndimụm ikọt Jehovah ke mbuotekọn̄. (Men Luke 9:59, 60 domo.) Ẹma ẹsana mmọemi ẹyak man ẹnam utom nte asan̄autom Eteufọk, emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄ ke ndinọ udia eke spirit ke edikem ini. Mmọ ẹma ẹbọ ubiereikpe oro ẹdọhọde, “Omotịm anam,” ẹma ẹnyụn̄ ẹnọ mmọ uyo ndifiak nsịn idem ke utom Jehovah.—Matthew 24:45-47; 25:21, 23; Utom 1:8.
8. Nso n̄kpọntịbe ke owo-ukpeme eke Isaiah 21:8, 9 atan̄a, ndien anie mfịn ke owo-ukpeme oro ada aban̄a?
8 Ke mme tọsịn isua ẹmi ẹkebede, Jehovah ama ada mme prọfet eken ndibem iso ntịn̄ mban̄a onịm-mbụk n̄kpọntịbe emi. Isaiah ama etịn̄ aban̄a owo-ukpeme emi akakade iso “ofiori nte lion, ete, ‘Ọbọn̄ [“Jehovah,” NW], ami ndada kpukpru ini ke uwemeyo, ẹnyụn̄ ẹnịm mi ke itie-ukpeme ke ofụri okoneyo.’” Ndien nso n̄kpọntịbe ke owo-ukpeme oro okụt onyụn̄ atan̄a uko uko nte lion? Emi: “Babylon ọmọduọ, ọmọduọ; enye [Jehovah] omonyụn̄ anuak kpukpru edisọi mbiet mme abasi esie adian ke isọn̄.” (Isaiah 21:8, 9) Owo-ukpeme emi ada mfọn mfọn aban̄a ataba-idap otu John mfịn, nte enye adade magazine Enyọn̄-Ukpeme ye mme n̄wed ukara Abasi eken ndisuan mbụk nte ke Babylon ọmọduọ.
Iduọ Akwa Babylon
9, 10. (a) Odudu ido ukpono Babylon osụhọde didie ọtọn̄ọde ke Ekọn̄ Ererimbot I? (b) Didie ke ọkpọsọn̄ angel oro ẹtịn̄ aban̄a idaha iduọ Akwa Babylon?
9 Iduọ Babylon eset ke 539 M.E.N. ekedi ntọn̄ọ iduọ anyanini oro akadade osịm enye ndina ndon. Ukem ntre, toto ke akpa ekọn̄ ererimbot, odudu ido ukpono Babylon omosụhọde akamba akamba ke udomo eke ofụri ererimbot. Ke Japan, ẹma ẹtre utuakibuot nnọ andikara eke Shinto ke etienede ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba. Ke China, ukara Communist akara kpukpru edimek mbon ido ukpono ye edinam ido ukpono. Ke edem edere Europe mbon Protestant, ata ediwak owo inyeneke udọn̄ ke ido ukpono aba. Ndien ubahade ye eneni ye kiet eken eke ndondo emi ọmọnọ Ufọkederi Roman Catholic mmemidem ke ofụri ererimbot oro enye odude.—Men Mark 3:24-26 domo.
10 Kpukpru n̄kpọntịbe ẹmi nte eyịghe mîdụhe, ẹdi ubak ‘mmọn̄ akpa Euphrates oro asatde’ ke ndidiọn̄ usụn̄ nnọ mbonekọn̄ ẹmi ẹdide ndin̄wana ye Akwa Babylon. ‘Mmọn̄ emi ndisat’ owụt idem n̄ko, ke ntọt pope eke October 1986 nte ke ana ufọkederi “ọtọn̄ọ ntak edi eben̄e eben̄e”—ke ntak ọkpọsọn̄ unana okụk. (Ediyarade 16:12) Akpan akpan toto ke 1919 ẹmeyarade Akwa Babylon ke iso ofụri owo ndiwụt enye nte ndon eke spirit, kpasụk nte ọkpọsọn̄ angel oro ọtọtde ete: “[Babylon] omonyụn̄ akabade edi idụn̄ mme demon, ye itie-udịbe kpukpru spirit ndek [“ndedehe ofụm emi ẹn̄wekde ẹduọk,” NW], ye itie-udịbe kpukpru ndedehe inuen eke owo ẹsuade.” (Ediyarade 18:2b) Ibịghike enye eyekabade edi ata utọ ndon ntre, etiede nte ndon Babylon ke Iraq eke eyomfịn.—Se n̄ko Jeremiah 50:25-28.
11. Ke nso usụn̄ ke Akwa Babylon akabade edi “idụn̄ mme demon” ye ‘itie-udịbe ndedehe ofụm ye mme ndedehe inuen’?
11 Ikọ oro “mme demon” mi etie nte edi mbiet ikọ oro “mme demon mbietebot” (se‘i·rimʹ ) emi ẹkụtde ke ikọ emi Isaiah etịn̄de aban̄a Babylon emi ọkọduọde: “Ndien do mme unam ikọt edisat isọn̄ ẹyesụhọde ẹna, ndien mme ikurikụt ẹyeyọhọ ke mme ufọk mmọ. Ndien do ke mme ostrich ẹdidụn̄, mme demon mbietebot ke idemmọ ẹyenyụn̄ ẹfrọ do.” (Isaiah 13:21, NW) Ekeme ndidi emi itịn̄ke iban̄a mme ata demon edi utu ke oro etịn̄ aban̄a mme unam desert ẹmi ẹnyenede nsuahade nsuahade idet, ẹmi nte mmọ ẹtiede akanamde mme andikụt mmọ ẹkere ẹban̄a mme demon. Ke n̄wụre Akwa Babylon, mme utọ unam oro ndidu ke ndamban̄a usụn̄, ọkọrọ ye ofụm n̄kpa (“ndedehe ofụm emi ẹn̄wekde ẹduọk”) ye ndedehe inuen, ẹda ẹban̄a itie n̄kpa esie eke spirit. Enye inyeneke idotenyịn uwem ndomokiet inọ ubonowo.—Men Ephesus 2:1, 2 domo.
12. Didie ke itie Akwa Babylon asan̄a ekekem ye prọfesi Jeremiah ke ibuot 50?
12 Itie esie n̄ko ekem ye prọfesi Jeremiah: “Jehovah ọdọhọ, ete, Ofụt omodoro mme Chaldean ke idem, omodoro mme andidụn̄ Babylon ke idem, omodoro ke idem mbọn̄ esie, ye eke mme ọfiọkn̄kpọ owo esie. . . . Eyo ada ke mmọn̄ esie, ndien mmọ ẹsat: koro enye edide isọn̄ ndisọi mbiet, ndem ndịk mmọ ẹnyụn̄ ẹsịn mmọ ẹdama idat. Mmọdo mme unam desert ẹyedụn̄ ye mme unam ntuan̄a, mme ostrich ẹyenyụn̄ ẹdụn̄ ke esịt: ndien owo ididụn̄ke aba enye ke nsinsi, idinyụn̄ itiehe aba ke esịt ke ofụri emana.” Ukpono ndem ye ediyorode akam ikemeke ndinyan̄a Akwa Babylon nsio ke usiene emi ebietde enyeoro Abasi ọkọnọde Sodom ye Gomorrah.—Jeremiah 50:35-40.
Wine Ifụtesịt
13. (a) Didie ke ọkpọsọn̄ angel oro odụri ntịn̄enyịn owụt udomo oro usan̄a akpara eke Akwa Babylon atarade okosịm? (b) Nso oburobụt ido emi ekedide ọsọ n̄kpọ ke Babylon eset ke ẹkụt n̄ko ke Akwa Babylon?
13 Ọkpọsọn̄ angel oro afiak odụri ntịn̄enyịn owụt udomo oro usan̄a akpara eke Akwa Babylon atarade osịm, atan̄ade ete: “Koro kpukpru mme idụt ẹken̄wọn̄ wine ifụtesịt use esie; ndidem isọn̄ ẹkenyụn̄ ẹnam use ye enye, mbon-urua isọn̄ ẹma ẹnyụn̄ ẹkabade ẹforo oto ke uwak edinem ido [“ke ntak odudu inyene unana iso o-bụt,” NW] esie.” (Ediyarade 18:3) Enye emekpep kpukpru idụt ubonowo mme ndedehe usụn̄ ido ukpono esie. Ke Babylon eset, nte ewetmbụk owo Greek oro, Herodotus, ọdọhọde, ẹma ẹyom n̄kaiferi kiet kiet asan̄a akpara ke utuakibuot eke temple. Tutu osịm mfịn emi, ẹwet mbubiam mbubiam ndise oburobụt idan̄ ke mme adaha oro ekọn̄ ama akabiat ke Ufọk-utuakibuot Angkor ke Kampuchea ye ke mme temple ke Khajuraho, India, emi ẹwụtde mme ndedehe ndise udemede-udọn̄ idan̄ nte ẹkanarede abasi Vishnu eke mbon Hindu, ẹkụk. Ke United States, mme uyarade oburobụt ido oro ẹkenyen̄ede n̄ka mme ọkwọrọ ederi TV ke 1987, ye n̄ko ke 1988, ọkọrọ ye ediyarade oro ẹkeyarade ntatara edinam idan̄ ukemuduot eke mme asan̄autom ido ukpono, owụt nte ke Christendom akam onyonyịme enyene-ndịk, ebe-ubọk ata use. Edi, kpukpru idụt ẹmeduọn̄ọ ẹdụk ata ndiọkn̄kan orụk use.
14-16. (a) Nso obukpo ebuana ido ukpono ye ukaraidem eke n̄kan̄ spirit ikọtọn̄ọ ke ukara Fascist eke Italy? (b) Ke ini Italy akadade ekọn̄ odụk Abyssinia, nso ikọ ke mme bishop Ufọkederi Roman Catholic ẹketịn̄?
14 Nnyịn ima idọdụn̄ọde iban̄a obukpo ebuana ido ukpono ye ukaraidem oro okotopde Hitler odori ke ifụm ukara ke Nazi eke Germany. Mme idụt eken n̄ko ẹmebọ ufen ke ntak ido ukpono ndinọhọ ke mme mbubehe ererimbot. Ke uwụtn̄kpọ: Ke Italy obio ukara Fascist, ke February 11, 1929, Mussolini ye Cardinal Gasparri ẹma ẹsịn ubọk ke n̄wed Ediomi Lateran, ẹnamde Obio Ukara pope edi obio ukara oro adade ke idem. Pope Pius XI ama ọdọhọ ete ke imọ “ima ifiak iyak Italy inọ Abasi, inyụn̄ ifiak iyak Abasi inọ Italy.” Nte oro ekedi akpanikọ? Kere ban̄a se ikotịbede isua itiokiet ke ukperedem. Ke October 3, 1935, Italy ama ada ekọn̄ odụk Abyssinia, ọdọhọde ete ke enye ekedi “afai afai idụt emi osụk esịnde owo ke itie-ufụn.” Mmanie ẹkenen̄ede ẹnam n̄kpọ afai afai? Nte Ufọkederi Catholic ama asua ọnọ afai afai edinam Mussolini? Ke adan̄aemi pope oro eketịn̄de mme eyịghe eyịghe ikọ, mme bishop esie ke ẹketịn̄ ikọ in̄wan̄în̄wan̄ ke ndidiọn̄ mbonekọn̄ Italy eke “isọn̄ emana” mmọ. Ke n̄wed oro, The Vatican in the Age of the Dictators, Anthony Rhodes obụk ete:
15 “Ke N̄wed Ubọkerọn̄ esie eke October ọyọhọ usen 19 [1935], Bishop eke Udine [Italy] ekewet ete, ‘Ini ikemke inyụn̄ idotke nnyịn nditịn̄ se ifọnde ye se ikwan̄ade ke n̄kpọ emi. Utom nnyịn nte mbon Italy, n̄ko-n̄ko, nte mme Christian edi nditịp n̄kpọ nsịn ke mbonekọn̄ nnyịn ndikụt unen.’ Bishop eke Padua ama ewet ke October ọyọhọ usen 21 ete, ‘Ke ọkpọsọn̄ ini emi nnyịn isan̄ade ibe mi, nnyịn imeben̄e mbufo ndinyene mbuọtidem ke idem mbon ukara ye mbonekọn̄ nnyịn.’ Ke October ọyọhọ usen 24, Bishop eke Cremona ama ọdiọn̄ ediwak ọfọn̄ etakubom ukara ekọn̄ onyụn̄ ọdọhọ ete: ‘Edidiọn̄ Abasi akpakam odu ye mbonekọn̄ ẹmi, ẹmi ke isọn̄ Africa, ẹdikande mbufa ye nti isọn̄ ẹnọ mbonifiọk eke Italy, ke ntre ẹdade ifiọk mbon Rome ye eke Christian ẹsọk mmọ. Italy akpakam afiak adaha ada inikiet efen nte idụt Christian oro ọnọde ofụri ererimbot item.’”
16 Ẹma ẹkan Abyssinia ubọk, ye edidiọn̄ eke mme ọkwọrọ ederi Roman Catholic. Nte owo ndomokiet ke otu mmọemi ekeme ndidọhọ, ke usụn̄ ekededi, ete ke mmimọ ikebiet apostle Paul ke ‘ndibọhọ iyịp kpukpru owo’?—Utom 20:26.
17. Didie ke Spain ọkọbọ ufen ke ntak emi mme ọkwọrọ ederi esie ẹkekpude ‘ndida ofụt mmọ ndom n̄kpọ ufụn̄isọn̄’?
17 Ke ẹmende ẹdian ye Germany, Italy, ye Abyssinia, idụt en̄wen emi ọkọbọde unọmọ oto edinam use eke Akwa Babylon ekedi Spain. Ekọn̄ Mbio-obio eke 1936-1939 ke idụt oro ọkọtọn̄ọ, ke ubak ubak, oto ukara mbio-obio ndikosio ukot ndisụhọde akwa odudu Ufọkederi Roman Catholic. Nte ekọn̄ oro okosụk akade iso, adaiso owo Catholic eke ukara Fascist ke ekọn̄ ukpụhọ ukara, Franco, ama etịn̄ aban̄a idemesie nte “Christian Akwa Etubom Ekọn̄ eke Edisana Ekọn̄ Ido Ukpono,” kpa udorienyịn̄ oro enye ke ukperedem ekesịnde. Ediwak tọsịn mbon Spain ke mme itie ikie ẹma ẹkpan̄a ke ekọn̄ oro. Ke ẹsiode emi ẹfep, nte ibat ntịn̄enyịn kiet owụtde, Mbon Ufreidụt oro ẹketienede Franco ẹma ẹwot mme Ọwọrọetop Mbon Ukara owo 40,000, ke adan̄aemi mme Ọwọrọetop Mbon Ukara ẹmi ẹkewotde mme ọkwọrọ ederi 8,000—mme monk, mme oku, mme nun, ye mme ọkọi. Utọ enyene-ndịk ye n̄kpọ mmọn̄eyet ntre esidi utịp ekọn̄ mbio-obio, owụtde eti ibuot odude ke nditiene ikọ Jesus ẹmi: “Sịn ofụt fo ke efọk: koro kpukpru owo eke ẹmende ofụt ẹyekpan̄a ke ofụt.” (Matthew 26:52) Ọdiọk didie ntem ke Christendom ndibuana ke utọ akpakịp uduọkiyịp oro! Mme ọkwọrọ ederi esie ke akpanikọ ẹma ẹkpu idiọk idiọk ke ‘ndida ofụt mmọ ndom n̄kpọ ufụn̄isọn̄’!—Isaiah 2:4.
Mbonurua Isọn̄
18. Mmanie ẹdi “mbon-urua isọn̄”?
18 Mmanie ẹdi “mbon-urua isọn̄” ẹmi? Eyịghe idụhe, nnyịn mfịn imekeme ndikot mmọ mme anyamurua, ikpọ mbon mbubịne, mme anam ikpọ mbubehe. Emi iwọrọke ite ke ifọnke owo ndinam eti mbubehe. Bible ọnọ mme anam-mbubehe item ọniọn̄, odụride owo utọn̄ aban̄a unana edinam akpanikọ, idiọkitọn̄, ye n̄kpọ ntre. (Mme N̄ke 11:1; Zechariah 7:9, 10; James 5:1-5) N̄kponn̄kan udori edi “uten̄e Abasi . . . ke ini asan̄ade ye esịt eke okụtde ete se inyenede ekem.” (1 Timothy 6:6, 17-19) Nte ededi, ererimbot Satan itieneke ndinen edumbet. Mbiara edu uwem ọyọyọhọ. Ẹkụt emi ke ido ukpono, ke ukaraidem—ye ke ikpọ mbubehe. Ke ini ke ini mbụk usuanetop esiyarade ndiọi edinam, utọ nte ikpọ mbon ukara ndidia inọ ye mbubịne ke mme n̄kpọekọn̄ oro ibet mînyịmeke.
19. Nso akpanikọ aban̄ade ndutịm uforo ererimbot in̄wam ndinam ntak ẹtịn̄de se idiọkde ẹban̄a mbonurua isọn̄ ke Ediyarade an̄wan̄a?
19 Unyam n̄kpọekọn̄ ke ofụri ererimbot ke ọdọk ebe $1,000,000,000,000 ke isua kiet kiet, ke adan̄aemi ediwak miliọn owo ke mme itie ikie mînyeneke se ẹdade ẹdu uwem. Oro ọdiọk ekem. Edi etie nte mme n̄kpọekọn̄ ẹdi akpan ibetedem uforo ererimbot. Ke April 11, 1987, ibuotikọ kiet ke n̄wedmbụk eke London oro, Spectator ama obụk ete: “Ke ndibat mme usiakifia oro ẹbuanade nnennen kpọt, n̄kpọ nte utom 400,000 ẹbuana ke U.S. ye 750,000 ke Europe. Edi ye ọkpọsọn̄ udọn̄, nte ifiọk ye ukeme ubot n̄kpọekọn̄ ẹkọride, ata mbụme oro ẹbụpde m̀mê mme andibot n̄kpọekọn̄ ẹmi ẹmebọhọ mfọn mfọn edi se ẹkpọnọrede ẹnịm edem edem.” Ẹsinyene akamba udori nte ẹnyamde mme bọm ye mme n̄kpọekọn̄ eken ke ofụri ererimbot, idem ẹnyamde ẹnọ mbon oro ẹkemede ndidi mme asua. Usen kiet mme bọm mmọ ẹkeme ndifiak edem ke ikan̄ ikan̄ nsobo n̄kowot mme andinyam mmọ. Nso enyene-ntuaha n̄kpọ! Se idianade ke emi edi idiọk udori oro ọyọhọde usiakifia ubot n̄kpọekọn̄. Ke United States ikpọn̄, nte n̄wed oro Spectator etịn̄de, “kpukpru isua n̄kpọekọn̄ ye n̄kpọutom oro ekọmurua ẹdide miliọn $900 ẹsisop ke Pentagon ke usụn̄ oro owo mîkemeke ndinam an̄wan̄a.” Idịghe n̄kpọ n̄kpaidem nte ẹtịn̄de se idiọkde ẹban̄a mbonurua isọn̄ ke Ediyarade!
20. Nso uwụtn̄kpọ iwụt ebuana oro ido ukpono enyenede ke ndiọi usụn̄ unam mbubehe?
20 Nte ubọn̄ ubọn̄ angel oro ekebemde iso etịn̄, ido ukpono amabuana ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ ke utọ ndiọi usụn̄ unam mbubehe oro. Ke uwụtn̄kpọ, Ukara pope ama abuana ke iduọ oro Banco Ambrosiano ọkọduọde ke 1982. Ikpe oro ama ọnyọni tutu ke ofụri iduọk isua 1980, mbụme oro owo mîkọbọrọke edi: Okụk oro akaka m̀mọ̀n̄? Ke February 1987, mme ayara-iwat Milan ẹma ẹnọ uyo ẹte ẹmụm ọkwọrọ ederi ita eke Ukara pope, esịnede archbishop owo America kiet, ke ikpe oro ẹkekotde mmọ nte ẹkenyenede ubọk ke udia n̄wo, edi Ukara pope ama esịn ndiyak mbon ẹmi nnọ. Ke July 1987, kpa ye ofụri ndutịme oro akasan̄ade ye mfan̄a, Akwa Esopikpe eke Italy ama abiat ikpe oro efep ke ntak akani ediomi emi Ukara pope okodụkde ye ukara Italy.
21. Nnyịn isan̄a didie ifiọk ite ke Jesus ikenyeneke ebuana ndomokiet ye mme eyịghe eyịghe usụn̄ unam mbubehe eke eyo esie, edi nso ke nnyịn ikụt mfịn ye ido ukpono Babylon?
21 Nte Jesus ama enyene ebuana ye mme eyịghe eyịghe usụn̄ unam mbubehe eke eyo esie? Baba. Enye ikakam idịghe owo inyene, koro enye “i[ke]nyeneke ọtọ eke odoride ibuot Esie.” Jesus ama ọnọ ekpri ọbọn̄ inyene kiet item ete: “Nyam kpukpru se enyenede, deme nọ mme ubuene, ndien eyenyene inyene ke heaven: nyụn̄ di disan̄a ye Ami.” Oro ekedi eti item, koro oro okpokosụn̄ọ ke enye ndibọhọ kpukpru editịmede esịt mban̄a n̄kpọ ke mbubehe. (Luke 9:58; 18:22) Ke okpụhọrede ye oro, ido ukpono Babylon ediwak ini esinyene mbukpo ebuana ye ikpọ mbubehe. Ke uwụtn̄kpọ, ke 1987, Albany Times Union ama ọtọt ete ke esenyịn okụk ke mbahade obio ukara Catholic ke Miami, Florida, U.S.A., ama onyịme ete ke ufọkederi enyene mme n̄kpọurua ke mme usiakifia ubot n̄kpọekọn̄ nuclear, mme ndise cinema oro mîdịghe se n̄kpri owo ẹsede, ye mme sika.
‘Mbufo Ikọt Mi, Ẹwọn̄ọ ke Esịt Esie’
22. (a) Nso ke uyo otode enyọn̄ ọdọhọ? (b) Nso ikada isịm idara ke n̄kan̄ ikọt Abasi ke 537 M.E.N. ye ke 1919 E.N.?
22 Mme udiana ikọ John ẹnyan ubọk ẹwụt mbiet ikọ prọfesi oro akade iso ndisu: “Ndien n̄kop uyo en̄wen nte otode ke heaven ete, Mbufo ikọt Mi, ẹwọn̄ọ ke esịt, mbak mbufo ẹdibuana ke idiọk-n̄kpọ esie, ẹdinyụn̄ ẹtiene ẹbọ mme ufen esie.” (Ediyarade 18:4) Mme prọfesi ẹban̄ade iduọ Babylon eset ke N̄wed Abasi eke usem Hebrew n̄ko ẹsịne ewụhọ oro Jehovah ọkọnọde ikọt esie ete: “Mbufo ẹdan̄a ke ufọt Babylon ẹfen̄e.” (Jeremiah 50:8, 13) Kpasụk ntre, ke ikerede iban̄a nsobo Akwa Babylon oro edide ke iso, ẹkpak ikọt Abasi idahaemi ndifehe mbọhọ. Ke 537 M.E.N. ifet edifehe n̄wọrọ ke Babylon ama ada ekese idara ọsọk mme anam-akpanikọ nditọ Israel. Ke ukem usụn̄ oro, edisana ikọt Abasi nyak ke itie-ufụn eke Babylon ke 1919 ama ada osịm idara ke n̄kan̄ mmọ. (Ediyarade 11:11, 12) Ndien ọtọn̄ọde ke ini oro ediwak miliọn mbon eken ẹma ẹsụk ibuot ẹnọ ewụhọ oro ẹkenọde ẹte ẹfehe ẹwọrọ.
23. Didie ke uyo otode enyọn̄ ọsọn̄ọ owụt nte edifehe n̄wọrọ ke Akwa Babylon edide usọp usọp n̄kpọ?
23 Nte edifehe n̄wọrọ ke Akwa Babylon enen̄ede edi ata usọp usọp n̄kpọ, ndisịbe ebuana ye mme ido ukpono ererimbot nnyụn̄ ndianade idem ofụri ofụri n̄kpọn̄? Enye edi usọp usọp n̄kpọ, koro oyom nnyịn inyene ekikere Abasi ke nte enye esede ubi ubi akani ido ukpono emi, Akwa Babylon. Abasi ikeduehe ikọ ke ndikot enye akwa akpara. Ntre idahaemi uyo otode enyọn̄ afiak etịn̄ ikọ ọnọ John aban̄a akpara oro ete: “Koro mme idiọkn̄kpọ esie ẹma ẹboho ẹkon̄ ẹsịm enyọn̄, Abasi omonyụn̄ eti mme ukwan̄n̄kpọ esie. Nọ enye usiene kpa nte enye ọkọnọde, nyụn̄ nọ enye ubiomikpe esie utịm ikaba, nte ekemde ye se enye akanamde. Ke cup emi enye akabuakde n̄kpọ ke esịt ẹbuak ẹnọ enye utịm ikaba. Adan̄a nte enye akatan̄de idem, onyụn̄ odude uwem edinem-edinem [“okonyụn̄ odude uwem inyene unana iso o-bụt,” NW], kpasụk ntre nọ enye ndutụhọ ye eyet. Koro enye ọdọhọ ke esịt esie ete, Ntie okịm nte ọbọn̄an̄wan, ndịghe ebe-akpa, ndinyụn̄ n̄kwe ntuan̄a. Mmọdo ke usen kiet ke mme ufen ẹdibuat enye, n̄kpan̄a ye ntuan̄a ye akan̄; ẹyenyụn̄ ẹfọp enye ke ikan̄; koro Ọbọn̄ Abasi, emi ekpede ikpe ye enye, edide Ọkpọsọn̄.”—Ediyarade 18:5-8.
24. (a) Ana ikọt Abasi ẹfehe ẹwọrọ ke Akwa Babylon man ẹfep nso? (b) Mbon oro ẹkpude ndifehe n̄wọrọ ke Akwa Babylon ẹbuana ye enye ke mme idiọkn̄kpọ ewe?
24 N̄kpọsọn̄ ikọ ẹdi oro! Ntre oyom ẹnam n̄kpọ. Jeremiah ama akpak nditọ Israel ke eyo esie ndinam n̄kpọ, ọdọhọde mmọ ẹte: “Mbufo ẹto ke ufọt Babylon ẹfen̄e, . . . koro ini usiene Jehovah edi emi; Enye [Jehovah] eyenọ enye utịp. O ikọt mi, mbufo ẹwọn̄ọ enye ke esịt, mbufo kpukpru kiet kiet ẹnyụn̄ ẹnyan̄a uwem mbufo, mbak ikan̄ iyatesịt Jehovah.” (Jeremiah 51:6, 45) Ke mbiet usụn̄ oro, uyo otode heaven odụri ikọt Abasi utọn̄ mfịn ndifehe n̄wọrọ ke Akwa Babylon mbak mmọ ẹdibọ ubak ufen esie. Idahaemi ke ẹtan̄a mme ubiereikpe Jehovah oro ẹbietde ufen ẹdori ererimbot emi ke idem, esịnede Akwa Babylon. (Ediyarade 8:1–9:21; 16:1-21) Oyom ikọt Abasi ẹdianade idemmọ ẹkpọn̄ nsunsu ido ukpono edieke mmọ ke idemmọ mîyomke ndibọ ufen ẹmi nnyụn̄ ntiene enye n̄kpa ke akpatre. Adianade do, edikaiso ndu ke esịt esop oro akpanam mmọ ẹbuana ke idiọkn̄kpọ esie. Mmọ ẹkpenyene ubiomikpe ukem nte enye enyenede ke efịbe eke spirit ye uduọkiyịp “kpukpru mmọ emi owo ẹkewotde ke isọn̄.”—Ediyarade 18:24; men Ephesus 5:11; 1 Timothy 5:22 domo.
25. Ke nso usụn̄ ke ikọt Abasi ẹkewọrọ ke Babylon eset?
25 Ikọt Abasi ẹsan̄a didie, ndien, ẹwọrọ ke Akwa Babylon? Ke n̄kan̄ Babylon eset, mme Jew ẹkenyene ndinam ata isan̄ nto ke obio Babylon mfiak nnyọn̄ Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Edi ama esịne se ikande oro. Isaiah ebede ke prọfesi ama ọdọhọ nditọ Israel ete: “Mbufo ẹdan̄a! ẹdan̄a! ẹwọn̄ọ ke esịt! ẹkûtụk n̄kpọ ndek: ẹwọn̄ọ enye ke ufọt; mbufo ẹmi ẹbiomde n̄kpọutom Jehovah, ẹnam idem mbufo ẹsana.” (Isaiah 52:11) Ih, mmọ ẹkenyene ndikpọn̄ mme ndek ndek edinam ido ukpono Babylon oro ẹkpesabarede utuakibuot oro mmọ ẹtuakde ẹnọ Jehovah.
26. Didie ke mme Christian mbon Corinth ẹkenịm ewụhọ oro, ‘Ẹwọn̄ọ ke otu mmọ, ẹkûtụk n̄kpọ ndek baba kiet’?
26 Apostle Paul ama okot oto ikọ Isaiah ke n̄wed emi enye ọkọnọde ẹsọk mbon Corinth, ọdọhọde ete: “Ẹkûbọp idem utịn̄e utịn̄e ye mmọ eke mînịmke ke akpanikọ. Nso udeme ke edinen ido enyene ye ukwan̄ido? Nso ebuana ke un̄wana enyene ye ekịm? . . . Mmọdo, Jehovah ọnọ uyo ete, Ẹwọn̄ọ ke otu mmọ, ẹnyụn̄ ẹdianade ẹda. Ẹkûnyụn̄ ẹtụk n̄kpọ ndek baba kiet.” Mme Christian mbon Corinth ikenyeneke ndiwọrọ n̄kpọn̄ Corinth man otodo mmọ ẹnịm ewụhọ oro. Nte ededi, mmọ ẹkenyene ndifep idem ata edifefep ke mme ndedehe temple eke nsunsu ido ukpono, ọkọrọ ye edidianade idemmọ ke n̄kan̄ eke spirit n̄kpọn̄ mme ndek ndek edinam mme okpono ndem. Ke 1919 ikọt Abasi ẹma ẹtọn̄ọ ndifehe n̄wọrọ ke Akwa Babylon ke utọ usụn̄ emi, ẹyetde ndedehe ukpepn̄kpọ ye edinam ekededi oro ẹsụhọde ẹfep ke idemmọ ẹnam asana. Ntem, mmọ ẹma ẹkeme ndinam n̄kpọ esie nte ikọt esie ẹmi ẹkenamde ẹsana.—2 Corinth 6:14-17; 1 John 3:3.
27. Mme mbiet n̄kpọ ewe idu ke ubiomikpe Babylon eset ye eke Akwa Babylon?
27 Iduọ Babylon eset ye nsobo ke akpatre ẹkedi ufen ẹnọde ke idiọkn̄kpọ esie. “Koro ikpe esie omosịm enyọn̄.” (Jeremiah 51:9) Ukem ntre, mme idiọkn̄kpọ Akwa Babylon “ẹma ẹboho ẹkon̄ ẹsịm enyọn̄,” tutu ke iso Jehovah ke idemesie. Enye enyene ubiomikpe ke ntak ukwan̄ikpe, ukpono ndem, oburobụt ido, ufịk, inọ, ye uwotowo. Iduọ Babylon eset, ke ubak ubak, ekedi usiene ke se enye akanamde temple Jehovah ye mme ata andituak ibuot nnọ Abasi. (Jeremiah 50:8, 14; 51:11, 35, 36) Iduọ Akwa Babylon ye nsobo esie ke akpatre ke ukem usụn̄ oro edi edisio usiene ke se enye akanamde mme ata andituak ibuot ke mme isua ikie ẹmi ẹkebede. Ke akpanikọ, akpatre nsobo esie edi ntọn̄ọ “usen usiene Abasi nnyịn.”—Isaiah 34:8-10; 61:2; Jeremiah 50:28.
28. Nso edumbet unenikpe ke Jehovah ada esịn ke edinam kaban̄a Akwa Babylon, ndien ntak-a?
28 Ke idak Ibet Moses, edieke eyen Israel okoyịpde n̄kpọ ekemmọ owo, enye ekenyene ndikpe ke nsụhọde n̄kaha, utịm ikaba ke usiene. (Exodus 22:1, 4, 7, 9) Ke nsobo Akwa Babylon emi edide ke iso, Jehovah eyeda mbiet edumbet unenikpe oro esịn ke edinam. Ke udomo oro enye ọkọnọde, enye enyene ndibọ utịm ikaba. Owo idiwụtke mbọm ndomokiet sia Akwa Babylon mîkatuaha mbon unọmọ esie mbọm. Enye ama adia mbon ererimbot man akaiso enyene “inyene unana iso o-bụt.” Idahaemi enye eyekụt ufen ye ntuan̄a. Babylon eset ekekere ete ke imọ idu ke ata itie ifụre, obụrede mbụre ete: “Ami . . . nditiehe nte ebe-akpa, ndifiọkke unana nditọ.” (Isaiah 47:8, 9, 11) Akwa Babylon n̄ko ekere ete ke imọ imenyene ifụre. Edi nsobo esie, emi Jehovah “edide Ọkpọsọn̄” owụkde, eyedi usọp usọp, nte n̄kpọ eke edide “ke usen kiet”!
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ekebe ke page 263]
“Ndidem . . . Ẹkenyụn̄ Ẹnam Use ye Enye”
Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1800 mbonurua ẹtode Europe ke ẹkemen uwak n̄kpọsọn̄ ibọk ẹkotde opium ẹdụk China ndịbe ndịbe. Ke March 1839 mbon ukara China ẹma ẹdomo nditre idiọk usụn̄ unyamurua emi ke ndibọ mbonurua Britain ekebe n̄kpọsọn̄ ibọk 20,000. Emi ama ada osịm nsịn̄ede ke ufọt Britain ye China. Nte itie ebuana ke ufọt idụt iba ẹmi akakade iso ọdiọk akan, ndusụk isụn̄utom mbon Protestant ẹma ẹkpak Britain ndika ekọn̄, ye mme utọ ikọ ẹtienede mi:
“Mme afanikọn̄ ẹmi enem mi esịt didie ntem koro ami n̄kere nte ke ukara Mbakara eyeyat esịt, ndien Abasi, ke odudu Esie eyebụn̄ mme ọkọ ẹmi ẹkpande gospel Christ ndibe ndụk China.”—Henrietta Shuck, isụn̄utom Baptist eke Edem Usụk.
Ke akpatre, ekọn̄ ama asiaha—kpa ekọn̄ oro ẹdiọn̄ọde mfịn nte Ekọn̄ Opium. Mme isụn̄utom ke ofụri esịt ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ Britain ye mme utọ ikọ ẹtienede mi:
“Ẹnyịk mi ndiwọn̄ọde iso nse nte n̄kpọ ẹkade iso idahaemi, itịmke idi mbubehe opium m̀mê mbubehe mbon Mbakara, nte edide akwa ndutịm oro Abasi otịmde ndinam idiọkido owo edi usụn̄ edisu uduak Esie kaban̄a mbọm enyenede ọnọ China ke ndiwụri ibibene esie oro abaharede enye osio efep.”—Peter Parker, isụn̄utom Congregational.
Isụn̄utom Congregational efen, Samuel W. Williams, ama adian do ete: “Ẹkụt ubọk Abasi ke kpukpru se iyarade mi ke n̄wọrọnda usụn̄, nnyịn inyụn̄ iyịkke ite ke Enyeemi ọkọdọhọde ete ke Imọ ikedi ndisịn ofụt ke isọn̄ idịghe idahaemi ye usọp usọp edisobo mme asua Esie mfep ye ediwụk obio ubọn̄ Esiemmọ. Enye eyewụri onyụn̄ owụri tutu Enye owụk Ọbọn̄ Emem.”
Kaban̄a enyene-ndịk ediwot oro ẹkewotde mbon China, isụn̄utom oro, J. Lewis Shuck ekewet ete: “Ami mbat mme utọ n̄kpọntịbe oro . . . nte nnennen n̄kpọutom Ọbọn̄ ke ndikpọri ndisịme n̄kpọ emi akpande n̄kọri Akpanikọ Abasi mfep.”
Isụn̄utom Congregational, Elijah C. Bridgman ama adian do ete: “Abasi esiwak ndida ọkpọsọn̄ ubọk eke odudu ukara mbio-obio ndidiọn̄ usụn̄ nnọ obio ubọn̄ Esie . . . N̄kpọutom odude ke akpan ini ẹmi edi owo; odudu ndausụn̄ Abasi. Akwa andikara kpukpru idụt amada England nditụnọ nnyụn̄ nnam China osụhọde idem.”—Ikọ ẹkotde ẹto “Ends and Means,” 1974, kpa ikọuto eke Stuart Creighton Miller, emi ẹkemịn̄de ke The Missionary Enterprise in China and America (Ukpepn̄kpọ Harvard emi John K. Fairbank okotịmde).
[Ekebe ke page 264]
“Mbon-urua Isọn̄ . . . Ẹnyụn̄ Ẹkabade Ẹforo”
“Ke ufan̄ 1929 ye ini Ekọn̄ Ererimbot II akasiahade, [Bernadino] Nogara [kpa esenyịn okụk Ukara pope] ama ọnọ ibuot obio Ukara pope ye mme asan̄autom Ukara pope ẹkenam utom ke nsio nsio itieutom ndutịm uforo Italy—akpan akpan ke itieutom unọ ikan̄ ilektrik, itieutom urụk ukopikọ, itie usịn okụk, n̄kpri usụn̄ tren, ye edibot ukwakutom utọin̄wan̄, cement, ye ndidi udọk ọfọn̄. Ediwak mbubehe ẹmi ẹma ẹkpe etieti.
“Nogara ama adia ediwak ufọkutom owụri, ẹsịnede La Società Italiana della Viscosa, La Supertessile, La Società Meridionale Industrie Tessili, ye La Cisaraion. Ke ọtọde mmọemi ọdọn̄ nte ufọkutom kiet, emi enye okosiode enyịn̄ CISA-Viscosa onyụn̄ emende esịn ke ubọk Baron Francesco Maria Oddasso, kpa kiet ke otu owo Ukara pope oro ẹkenen̄erede ẹberi edem, Nogara ndien ama anam obufa ufọkutom emi ebe odụk n̄kponn̄kan itieutom udọk ọfọn̄ ke Italy, SNIA-Viscosa. Ke akpatre udọn̄ Ukara pope ke SNIA-Viscosa ama okpon akamba akamba, ndien nte ini akade Ukara pope ama ọbọ enyene—nte n̄kpọ ntiense nte ke ukperedem Baron Oddasso ama akabade edi udiana adaibuot.
“Ntem ke Nogara akafaha odụk usiakifia udọk ọfọn̄. Enye ama afaha odụk mme usiakifia eken ke mme usụn̄ efen, koro Nogara ama enyene ediwak n̄kari ke idem esie. Ibụk ibụk owo emi . . . iso-ọfọn ama anam ekese ke ndisịn uwem ke ndutịm uforo mbon Italy akan anam-mbubehe owo efen ekededi ke mbụk Italy . . . Benito Mussolini ikedehedei inam n̄kpọ ndinyene ukara emi enye akadabade ke ndap, edi enye ama anam Ukara pope ye Bernadino Nogara ẹkeme nditịbi orụk ukara efen ndi.”—The Vatican Empire, eke Nino Lo Bello, page 71-73.
Emi edi uwụtn̄kpọ kiet kpọt aban̄ade n̄kpet n̄kpet ebuana emi odude ke ufọt mbonurua isọn̄ ye Akwa Babylon. Idịghe n̄kpọ n̄kpaidem mbonurua isọn̄ ẹmi ẹdituan̄ade ke ini nsan̄a mbubehe mmọ mîdidụhe aba!
[Ndise ke page 259]
Nte mme owo ẹkesuanade ẹdụk ofụri iso isọn̄, mmọ ẹma ẹda ido ukpono Babylon ẹsan̄a
[Mme ndise ke page 261]
Otu John, nte owo-ukpeme, amatan̄a ete ke Babylon ọmọduọ
[Ndise ke page 266]
N̄wụre Babylon eset edi idiọn̄ọ nsobo Akwa Babylon oro edide ke iso
