Ibuot 11

‘Kpukpru Usụn̄ Esie Ẹdi Edinen’

1, 2. (a) Nso ata ukwan̄ikpe ke Joseph okosobo? (b) Didie ke Jehovah ekenen̄ede ukwan̄ikpe oro?

 EKEDI ata ukwan̄ikpe. Ediye akparawa oro ikabiatke ibet ndomokiet, edi enye ama okụt idemesie ke n̄kịmn̄kịm ufọk-n̄kpọkọbi idakisọn̄, ẹdoride enye ikọ ẹte ke okoyom ndidan̄ owo ke n̄kanubọk. Edi idịghe akpa ini emi enye okosobode ukwan̄ikpe ekedi oro. Ediwak isua ko-o, ke ini enye ekedide isua 17 ke emana, nditọete esie oro ẹkekperede ndiwot enye ẹma ẹsu nsu ẹdori akparawa emi, Joseph. Ekem ẹma ẹnyam enye nte ofụn ẹnọ aka esenidụt. Do ke enye ekesịn etabi n̄wan eteufọk esie. N̄wan emi ẹkesịnde mi ama etịbi nsunsu edori ikọ, ndien ntem ke Joseph akasan̄a okodu ke ufọk-n̄kpọkọbi. Ke ndiọkiso, eketie nte Joseph inyeneke owo ndomokiet nditịn̄ ikọ ke ibuot esie.

² Nte ededi, Abasi emi “[amade] eti ido ye edinen ikpe” ke ekese. (Psalm 33:5) Jehovah ama anam n̄kpọ ndinen̄ede ukwan̄ikpe oro, anamde n̄kpọ man ẹsana Joseph ẹyak ke akpatre. Ke akande oro, nte ini akakade ẹma ẹmenede Joseph—emi ẹkesịnde ke ‘ufọk-n̄kpọkọbi’—ẹdori ke akamba itie ẹnyụn̄ ẹnọ enye n̄wọrọnda ukpono. (Genesis 40:15; 41:41-43; Psalm 105:17, 18) Ke akpatre, ẹma ẹtebe Joseph ikpe, ndien enye ama ada n̄kokon̄ idaha esie anam uduak Abasi.—Genesis 45:5-8.

3. Ntak emi mîdịghe n̄kpọ n̄kpaidem kpukpru nnyịn ndiyom ẹnam n̄kpọ ye nnyịn ke edinen usụn̄?

³ Utọ mbụk oro otụk esịt nnyịn, nte itụkke? Anie ke otu nnyịn akanam mîkwe ukwan̄ikpe m̀mê ndisobo enye? Ke akpanikọ, ọdọn̄ kpukpru nnyịn nte ẹnam n̄kpọ ye nnyịn  ke edinen usụn̄ oro mîsan̄ake ye asari. Emi idịghe n̄kpọ n̄kpaidem, sia Jehovah ọnọde nnyịn mme edu oro ẹbietde mme edu esie, ndien unenikpe edi kiet ke otu akpan edu emi. (Genesis 1:27) Man itịm ifiọk Jehovah, nnyịn inyene ndifiọk ekikere esie kaban̄a unenikpe. Do nnyịn iyetịm ifiọk mme utịbe utịbe usụn̄ esie ndien oro oyonụk nnyịn ndinen̄ede nsan̄a n̄kpere enye.

Nso Idi Unenikpe?

4. Ke idaha ekikere owo, ẹsiwak ndida unenikpe nte nso?

⁴ Ke idaha ekikere owo, ẹsiwak ndidọhọ ke unenikpe edi edida mbet nnam n̄kpọ ye unana asari. N̄wed oro Right and Reason—Ethics in Theory and Practice ọdọhọ ke “unenikpe enyene ebuana ye ibet, mbiomo, unen, ye mme utom, onyụn̄ ọnọ mme utịp esie ye unana asari m̀mê nte ekemde ye se owo anamde.” Nte ededi, unenikpe Jehovah aka anyan akan ikpîkpu edida ibet nnam n̄kpọ eto eto m̀mê nte mbiomo.

5, 6. (a) Nso ke mme akpasarade ikọ usem oro ẹkabarede “unenikpe” ẹwọrọ? (b) Nso ke Abasi ndidi edinen ọwọrọ?

⁵ Ẹkeme nditịm mfiọk ubom ye utụn̄ọ unenikpe Jehovah ebe ke ndikere mban̄a mme akpasarade ikọ usem oro ẹkedade ke Bible. Enye abuana akpan ikọ ita ke N̄wed Abasi Usem Hebrew. Ikọ oro ẹsiwakde ndikabade nte “unenikpe” ekeme n̄ko ndiwọrọ “se inende.” (Genesis 18:25) Ẹsiwak ndikabade ikọ iba eken nte “edinen ido.” Ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek, ikọ oro ẹkabarede “edinen ido” ọwọrọ “idaha oro ọfọnde m̀mê enende.” Ke ofụri ofụri, ukpụhọde idụhe ke ufọt edinen ido ye unenikpe.—Amos 5:24.

⁶ Ntem, ke ini Bible ọdọhọde ete ke Abasi edi edinen, enye asian nnyịn ete ke enye anam se inende ye se ifọnde kpukpru ini, ye unana asari. (Rome 2:11) Ntem, owo ikemeke ndikere ke enye oyokpụhọde. Anam-akpanikọ Elihu  ọkọdọhọ ete: “Nsa Abasi, enye idiọkke. Nsa Abasi Ibom, enye inamke ukwan̄-n̄kpọ”! (Job 34:10) Ke akpanikọ, Jehovah ikemeke ‘ndinam ukwan̄-n̄kpọ.’ Ntak-a? Kaban̄a akpan ntak iba.

7, 8. (a) Ntak emi Jehovah mîkemeke ndinam ukwan̄n̄kpọ? (b) Nso inụk Jehovah ndinam se inende?

⁷ Akpa kan̄a, enye edi edisana. Nte nnyịn ima ikokụt ke Ibuot 3, Jehovah enen̄ede asana onyụn̄ enen. Ke ntre, enye ikemeke ndinam ukwan̄n̄kpọ, m̀mê se mînenke. Kere se oro ọwọrọde. Edisana idaha Ete nnyịn eke heaven ọnọ nnyịn eti ntak ndinyene mbuọtidem nte ke enye idinamke n̄kpọ ye nditọ esie ke idiọk usụn̄. Jesus ama enyene utọ mbuọtidem oro. Ke akpatre okoneyo uwem esie ke isọn̄, enye ama ọbọn̄ akam ete: “Edisana Ete, da enyịn̄ Fo kama mmọ [mme mbet].” (John 17:11) Ke N̄wed Abasi ikọ oro—“Edisana Ete”—enyene Jehovah kpọt. Emi odot koro idụhe ete eke owo ndomokiet oro ẹtiede nte Enye ke edisana idaha. Jesus ama enyene ọyọhọ mbuọtidem nte ke Ete, emi edide ata edisana ye ediden̄i onyụn̄ adade san̄asan̄a ọkpọn̄ kpukpru idiọkn̄kpọ, eyekpeme mme mbet imọ.—Matthew 23:9.

⁸ Udiana, ima unana ibụk edi akpan edu Abasi. Utọ ima oro onụk enye ndinam se inende ye mbon en̄wen. Edi ukwan̄ikpe ke nsio nsio uduot esie—esịnede usua eke orụk ye asari—esiwak ndito idiọkitọn̄ ye ibụk, emi ẹdide isio isio n̄kpọ ye ima. Kaban̄a Abasi ima, Bible ọsọn̄ọ ọnọ nnyịn ete: “Koro edinen Jehovah amade se inende.” (Psalm 11:7) Jehovah etịn̄ aban̄a idemesie ete: “Ami Jehovah, mmama [unenikpe].” (Isaiah 61:8) Nte idịghe n̄kpọ ndọn̄esịt ndifiọk nte ke Abasi nnyịn amama ndinam se inende?—Jeremiah 9:24.

 Mbọm ye Mfọnmma Unenikpe Jehovah

9-11. (a) Nso ebuana idu ke ufọt unenikpe Jehovah ye mbọm esie? (b) Didie ke unenikpe Jehovah ọkọrọ ye mbọm esie ẹwụt idem ke usụn̄ oro enye anamde n̄kpọ ye mme anamidiọk ubonowo?

⁹ Unenikpe Jehovah, ukem nte mme anana-mbiet edu esie eken, edi mfọnmma, inanake baba n̄kpọ kiet. Ke otorode Jehovah, Moses ekewet ete: “Akwa itiat, utom esie ọfọn ama: koro kpukpru usụn̄ esie ẹnende: Abasi akpanikọ emi mînamke ukwan̄n̄kpọ, enye edi eti ye edinen.” (Deuteronomy 32:3, 4) Ofụri edinam unenikpe Jehovah inyeneke ndo—imemke-mem ikaha, inyụn̄ itiehe nsọn̄ido nsọn̄ido ikaha.

¹⁰ N̄kpet n̄kpet ebuana odu ke ufọt unenikpe Jehovah ye mbọm esie. Psalm 116:5 ọdọhọ ete: “Jehovah ọfọn ido, onyụn̄ enen; Abasi nnyịn onyụn̄ enyene esịt mbọm.” Ih, Jehovah edi edinen onyụn̄ enyene esịtmbọm. Edu iba emi ituahake ye kiet eken. Mbọm esie inamke unenikpe esie emem nte n̄kpọ eke unenikpe esie ọsọn̄de akaha. Utu ke oro, enye esiwak ndiwụt edu iba oro ke ukem ini, idem ke ukem edinam. Kere ban̄a uwụtn̄kpọ emi.

¹¹ Kpukpru owo ẹkedada idiọkn̄kpọ ẹmana, ntem ẹdotde ndibọ utịp idiọkn̄kpọ—n̄kpa. (Rome 5:12) Edi n̄kpa ndiọi owo inemke Jehovah esịt. Enye edi “Abasi edidahado, ye mfọn, ye mbọm.” (Nehemiah 9:17) Edi sia enye edide edisana, enye ikemeke ndifụmi ukwan̄n̄kpọ. Didie, ndien, ke enye ekpekeme nditua mme owo oro ẹdade-da idiọkn̄kpọ ẹmana, mbọm? Ẹkụt ibọrọ ke kiet ke otu ata ọsọn̄urua akpanikọ oro odude ke Ikọ Abasi: ndutịm ufak oro Jehovah anamde ndida nnyan̄a ubonowo. Nnyịn iyekpep ekese iban̄a ima ima ndutịm emi ke ọyọhọ Ibuot 14. Enye n̄ko enen̄ede enen onyụn̄ owụt akakan mbọm. Ebede ke enye, Jehovah ekeme ndiwụt mme anamidiọk oro ẹkabarede esịt ima ima mbọm esie ke adan̄aemi ọsọn̄ọde omụm idaha mfọnmma unenikpe esie akama.—Rome 3:21-26.

 Unenikpe Jehovah Etie Inem Inem

12, 13. (a) Ntak emi unenikpe Jehovah odụride nnyịn ekpere enye? (b) Nso ubiere ke David ekesịm kaban̄a unenikpe Jehovah, ndien didie ke emi ekeme ndinọ nnyịn ndọn̄esịt?

¹² Unenikpe Jehovah idịghe mbịtmbịt edu oro anamde nnyịn ida nsannsan ikpọn̄ enye, edi edi eti edu oro odụride nnyịn ekpere enye. Bible etịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ aban̄a mbọm mbọm edu unenikpe, m̀mê edinen ido Jehovah. Ẹyak nnyịn ikere iban̄a ndusụk inem inem usụn̄ oro Jehovah owụtde unenikpe esie.

¹³ Mfọnmma unenikpe Jehovah onụk enye ndinam akpanikọ nnọ mme asan̄autom esie. David andiwet psalm ama edifiọk nnennen nnennen aban̄a ikpehe unenikpe Jehovah emi. Ọkọn̄ọde ke ifiọk eyouwem esie ye enye ndikpep mban̄a mme usụn̄ Abasi, nso ubiere ke David ekesịm? Enye ọkọdọhọ ete: “Koro Jehovah amade edinen ikpe, ndien ikpọn̄ke mbon-ima esie; eyekpeme mmọ ke nsinsi.” (Psalm 37:28) Nso akama ndọn̄esịt nsọn̄ọ! Abasi nnyịn idikpọn̄ke mbon oro ẹnamde akpanikọ ẹnọ enye tutu amama. Ke ntre nnyịn imekeme ndinyene mbuọtidem ke n̄kpet n̄kpet itie ebuana esie ye ke ima ima ukpeme esie. Unenikpe esie ọsọn̄ọ emi!—Mme N̄ke 2:7, 8.

14. Didie ke ẹkụt edikere mban̄a oro Jehovah enyenede ọnọ mbon unana ke Ibet emi enye ọkọnọde Israel?

¹⁴ Unenikpe Abasi ekere aban̄a se mbon ukụt ẹyomde. Ẹkụt uyarade edikere mban̄a oro Jehovah enyenede ọnọ mbon unana ke Ibet oro enye ọkọnọde Israel. Ke uwụtn̄kpọ, Ibet oro ama anam san̄asan̄a ndutịm ndikụt nte ke ẹse ẹban̄a nditọakpa ye mme ebeakpa. (Deuteronomy 24:17-21) Ke ọfiọkde nte uwem ekemede ndisọn̄ ye utọ mbon oro, Jehovah ke idemesie ama akabade edi ete oro edide Ebiereikpe ye Andikpeme mmọ, enye oro “ekpede edinen ikpe ọnọ eyen-akpa ye ebe-akpa.” (Deuteronomy 10:18; Psalm 68:5) Jehovah ama odụri nditọ Israel  utọn̄ ete ke edieke mmọ ẹfịkde iban ye nditọwọn̄ oro mînyeneke un̄wam, ke imọ iditreke ndikop eseme utọ mbon oro. Enye ọkọdọhọ ete: “Iyatesịt mi oyonyụn̄ obụmede.” (Exodus 22:22-24) Okposụkedi iyatesịt mîdịghe kiet ke otu n̄wọrọnda edu Jehovah, edikokoi n̄kwan̄a ikpe esidemede iyatesịt esie ke edinen usụn̄, akpan akpan ke ini mbon oro ẹfịkde ẹdide mme usụhọde owo ye mbon oro ẹnanade un̄wam.—Psalm 103:6.

15, 16. Nso idi ata n̄wọrọnda uyarade nte ke Jehovah inamke asari?

¹⁵ N̄ko-n̄ko, Jehovah ọnọ nnyịn nsọn̄ọ nte ke imọ ‘iten̄eke owo baba kiet enyịn, inyụn̄ ibọhọ enọ [“ubọkedem,” NW].’ (Deuteronomy 10:17) Ke mîbietke ediwak owo oro ẹnyenede odudu, Jehovah isehe inyene obụkidem m̀mê nte owo etiede ke enyọn̄ enyọn̄ idem. Enye inamke asari m̀mê nditen̄e owo enyịn. Kere ban̄a ata n̄wọrọnda uyarade unana asari Jehovah. Enye iberekede ifet edikabade ndi mme ata andituak ibuot nnọ enye, ye idotenyịn anana-utịt uwem inọ sụk ibat ibat ọwọrọiso owo. Utu ke oro, “ke kpukpru idụt Enye adadara owo ekededi eke abakde Enye onyụn̄ anamde nti ido.” (Utom 10:34, 35) Utịbe utịbe idotenyịn emi odu ọnọ kpukpru owo inamke n̄kpọ m̀mê nso idi idaha mmọ ke n̄kaowo, uduot ikpọkidem, m̀mê idụt oro mmọ ẹdụn̄de. Nte oro idịghe ata mfọnn̄kan unenikpe?

¹⁶ Odu ikpehe mfọnmma unenikpe Jehovah efen oro odotde nnyịn ikere iban̄a inyụn̄ ikpono: usụn̄ oro enye anamde n̄kpọ ye mbon oro ẹbiatde ndinen idaha esie.

Iyakke Mbon Isop Ẹbọhọ

17. Nam an̄wan̄a nte mme ukwan̄n̄kpọ emi ẹdude ke ererimbot emi mîbiọn̄ọke unenikpe Jehovah ke baba usụn̄ kiet.

¹⁷ Ndusụk owo ẹkeme ndikere ẹte: ‘Sia Jehovah mîmaha ukwan̄n̄kpọ, didie ke nnyịn ikeme ndinam an̄wan̄a se idide ntak ofụri ndutụhọ oro mîdotke ye ndiọi edinam oro ẹyọhọde mfịn ke ererimbot?’ Mme utọ ukwan̄n̄kpọ  oro ibiọn̄ọke unenikpe Jehovah ke baba usụn̄ kiet. Ediwak ukwan̄ikpe oro ẹdude ke idiọk ererimbot emi ẹdi utịp idiọkn̄kpọ oro mme owo ẹkedade ẹmana ẹto Adam. Ke ererimbot emi mme anana-mfọnmma owo ẹmekde idiọk usụn̄ uwem mmọ, ukwan̄ikpe ọyọyọhọ—edi idibịghike.—Deuteronomy 32:5.

18, 19. Nso iwụt nte ke Jehovah idiyọhọ mbon oro ẹbiatde ndisana ibet esie ke nsinsi?

¹⁸ Ke adan̄aemi Jehovah owụtde mbon oro ẹsan̄ade ẹkpere enye ke ofụri esịt akwa mbọm, enye idiyọhọ idaha oro adade esuene ọsọk edisana enyịn̄ esie ke nsinsi. (Psalm 74:10, 22, 23) Owo ikemeke ndida Abasi unenikpe nnam mbubru; enye idiyakke mbon oro ẹkoide-koi ẹnam idiọk ẹbọhọ ubiomikpe oro odotde ye usụn̄ uwem mmọ. Jehovah edi “Abasi mbọm, ye mfọn, ye anyan ime, awak ima ye akpanikọ, . . . edi iyakke mbon-isop ẹbọhọ.” (Exodus 34:6, 7) Ke n̄kemuyo ye ikọ emi, ndusụk ini Jehovah esikụt ete ke oyom ẹnọ mbon oro ẹkoide-koi ẹbiat ndinen ibet esie ufen.

¹⁹ Da mme edinam Abasi ye Israel eset ke uwụtn̄kpọ. Idem ke ini mmọ ẹma ẹkedụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, nditọ Israel ẹma ẹtre ndinam akpanikọ ediwak ini. Okposụkedi mbiara usụn̄ uwem mmọ ‘akayatde Jehovah esịt,’ enye ikesịnke mmọ ke ndondo oro. (Psalm 78:38-41) Utu ke oro, enye ke mbọm ama ọnọ mmọ ifet ndikpụhọde usụn̄ uwem mmọ. Enye ama ekpe ye mmọ ete: “N̄kpa idiọk owo inemke mi esịt, edi idiọk owo akam akabade ọkpọn̄ usụn̄ esie, ndien odu uwem: mbufo, O ufọk Israel, ẹkabade, ẹkabade; koro nsinam mbufo ẹkpekpan̄a?” (Ezekiel 33:11) Sia abatde uwem ke ọsọn̄urua, Jehovah ama ọdọn̄ mme prọfet esie ediwak ini man nditọ Israel ẹwọn̄ọde ẹkpọn̄ mme idiọk usụn̄ mmọ. Edi ke ofụri ofụri, mbon isọn̄esịt emi ẹma ẹsịn ndikpan̄ utọn̄ nnyụn̄ n̄kabade esịt. Ke akpatre, ke ntak edisana enyịn̄ esie ye se enyịn̄ oro  adade aban̄a, Jehovah ama ayak mmọ esịn mme asua mmọ ke ubọk.—Nehemiah 9:26-30.

20. (a) Nso ke mme edinam Jehovah ye Israel ẹkpep nnyịn ẹban̄a enye? (b) Ntak emi lion edide idiọn̄ọ oro odotde ọnọ unenikpe Jehovah?

²⁰ Mme edinam Jehovah ye Israel ekpep nnyịn ekese aban̄a enye. Nnyịn imekpep nte ke enyịn esie emi ẹdude ke kpukpru ebiet ẹkụt ukwan̄n̄kpọ ye nte ke se enye okụtde enen̄ede otụk enye. (Mme N̄ke 15:3) Edi n̄ko n̄kpọ inemesịt ndifiọk nte ke enye esiyom ndiwụt mbọm edieke isọn̄ odude ndinam ntre. Ke adianade do, nnyịn imekpep nte ke unenikpe esie itiehe ibụmede ibụmede. Ke ntak anyanime Jehovah, ediwak owo ẹsịm ukwan̄ ubiere nte ke tutu amama enye idinọhọ mme anamidiọk ufen. Edi oro ikam idịghe akpanikọ ke usụn̄ ndomokiet, koro edinam Abasi ye Israel ekpep nnyịn n̄ko nte ke ime Abasi enyene adan̄a. Jehovah enyene iwụk ọnọ edinen ido. Ke mîbietke mme owo, emi mîsiwakke ndinyene iwụk nnọ unenikpe, akananam enye inanake uko ndisọn̄ọ nda nnọ se inende. Nte odotde, ẹsida lion oro edide idiọn̄ọ unenikpe oro asan̄ade ye uko ẹtịn̄ ẹban̄a Abasi ye ebekpo esie. a (Ezekiel 1:10;  Ediyarade 4:7) Ntem nnyịn imekeme ndinịm ke akpanikọ nte ke enye oyosu un̄wọn̄ọ esie aban̄ade edisio ukwan̄ikpe mfep ke isọn̄. Ih, ẹkeme nditịn̄ mban̄a usụn̄ ukpe ikpe esie ke ibio ibio ẹte: iwụk ke ebiet ẹyomde, mbọm ke ebiet odotde.—2 Peter 3:9.

Ndisan̄a N̄kpere Abasi Unenikpe

21. Ke ini nnyịn itiede ikere nte Jehovah owụtde unenikpe, nso ke nnyịn ikpekere iban̄a enye, ndien ntak-a?

²¹ Ke ini nnyịn ikerede iban̄a nte Jehovah owụtde unenikpe, nnyịn ikpenyeneke ndikere mban̄a enye nte ọsọn̄ido ebiereikpe oro ananade esịtmbọm emi ekerede aban̄a sụk edibiere ikpe nnọ mme anamidiọk. Utu ke oro, nnyịn ikpenyene ndikere mban̄a enye nte ima ima Ete oro enyenede iwụk emi esiwakde ndinam n̄kpọ ye nditọ esie ke mfọnn̄kan usụn̄. Kpa nte eti, m̀mê edinen Ete, Jehovah ada ukem ukem ke ndinyene iwụk nnọ se inende ye ke ndiwụt esịtmbọm mban̄a nditọ esie eke isọn̄, emi ẹyomde un̄wam ye edifen nnọ.—Psalm 103:10, 13.

22. Ke n̄kemuyo ye unenikpe esie, nso idotenyịn ke Jehovah anam nnyịn ikeme ndinyene, ndien ntak emi enye anamde n̄kpọ ye nnyịn ke utọ usụn̄ emi?

²² Nnyịn ikeme ndiwụt esịtekọm didie ntem nte ke unenikpe Abasi esịne ekese akan edibiere ikpe nnọ mme anamidiọk! Ke anamde n̄kpọ nte ekemde ye unenikpe esie, Jehovah anam nnyịn ikeme ndinyene idotenyịn oro enen̄erede akama nduaidem—kpa mfọnmma nsinsi uwem ke ererimbot oro ‘edinen ido edidụn̄de.’ (2 Peter 3:13) Abasi nnyịn anam n̄kpọ ye nnyịn ke utọ usụn̄ emi sia unenikpe esie oyomde usụn̄ ndinyanyan̄a owo utu ke ndibobiom ikpe. Ke akpanikọ, nnennen ifiọk aban̄ade nte unenikpe Jehovah okponde odụri nnyịn ekpere enye! Ke mme ibuot oro ẹditienede, nnyịn iyenen̄ede idụn̄ọde nte Jehovah owụtde ata n̄kokon̄ edu emi.

[Ikọ idakisọn̄]

Mme Mbụme Nditie N̄kere

Jeremiah 18:1-11 Didie ke Jehovah ekekpep Jeremiah nte ke Imọ isọpke ndibiom owo ikpe?

Habakkuk 1:1-4, 13; 2:2-4 Didie ke Jehovah akafiak ọsọn̄ọ ọnọ Habakkuk nte ke imọ idiyọhọ ukwan̄ikpe ke nsinsi?

Zechariah 7:8-14 Didie ke Jehovah ekere aban̄a mbon oro ẹbiatde unen mbon efen?

Rome 2:3-11 Nso isọn̄ ke Jehovah ada ebiere ikpe ọnọ mme owo ye mme idụt?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

 [Ndise ke page 111]

Joseph ama ọbọ ufen ke ukwan̄ usụn̄ ke ‘ufọk-n̄kpọkọbi’