1, 2. (a) Nso ke isikere ndusụk ini mme owo ẹma ẹdọ ndọ obufa, ndien ntak-a? (b) Mme mbụme ewe ke idibọrọ ke ibuotikọ emi?

NDI emesima ndika ndọ? Ediwak owo ẹsima ndika sia ndọ esinem etieti. N̄wan ye ebe ẹsisịne ọfọn̄ ata ediye ediye ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹkop inemesịt. Iso mmọ ẹsitie imam imam. Esitie nte mmọ idinyeneke mfịna tutu amama.

² Edi mfịna okpon etieti ke ndọ mfịn. Kpa ye oro isiyomde n̄kpọ ọfọn mbufa mme ọdọ ndọ, ndusụk ini imesikere: ‘Ndi mmọ ẹyeka iso ẹkop inemesịt? Ndi ndọ mmọ eyebịghi?’ Mmọ ẹyeka iso ẹkop inemesịt, ndọ mmọ oyonyụn̄ ebịghi edieke mmọ ẹbuọtde idem ye Abasi ẹnyụn̄ ẹnamde item oro enye ọnọde mme ọdọ ndọ. (Kot Mme N̄ke 3:​5, 6.) Se idinamde Abasi aka iso ama mmọ edi oro. Ẹyak ise nte Bible ọbọrọde mbụme inan̄ emi: Ntak emi oyomde ndidọ ndọ? Edieke oyomde ndidọ ndọ, anie ke ọkpọdọ? Didie ke ekpetịm idem eben̄e ndọ? Nso ikeme ndinam n̄wan ye ebe ẹka iso ẹkop inem ndọ mmọ?

3. Ntak emi mîfọnke owo ọdọ ndọ ke ini enye mînyeneke eti ntak?

³ Ndusụk owo ẹkere ke ndọ esinam owo okop ata inemesịt ye inem uwem. Ata nsu edi oro! Jesus ikọdọhọ ndọ, enye okonyụn̄ ọdọhọ ke owo nditre ndidọ ndọ edi enọ, yak owo eke ekemede nditie ntre, etie. (Matthew 19:​11, 12) Apostle Paul n̄ko ama etịn̄ ufọn editre ndidọ ndọ. (1 Corinth 7:​32-38) Edi Jesus ye Paul ikọdọhọke owo  okûdọ ndọ. Bible ọdọhọ ke “[ndikpan] owo ndidọ ndọ” edi “ukpepn̄kpọ mme demon.” (1 Timothy 4:​1-3) Kpa ye oro, nditre ndidọ ndọ esifọn ye mbon oro ẹyomde ndisịn ofụri ini mmọ ke utom Abasi. Ikpọfọnke owo ọdọ ndọ ke ini enye mînyeneke eti ntak, utọ nte ndidọ sia okụtde mbon en̄wen ẹdọde.

4. Nso ke eti ndọ esinam ọnọ nditọ emi ẹmanade ẹdi?

⁴ Edi ndi enyene eti ntak emi akpanamde owo oyom ndidọ ndọ? Ih. Ndọ edi enọ edima Abasi nnyịn. (Kot Genesis 2:18.) Ndọ enyene ufọn esie, enye onyụn̄ ekeme ndinam owo okop inemesịt. Ke uwụtn̄kpọ, eti ndọ esinam ẹnyene eti ubon. Esinem nditọ ndidu ke ubon emi mfịna mîdụhe, ndinyene ete ye eka emi ẹmade mmọ, ẹtụnọde mmọ, ẹnyụn̄ ẹtemede mmọ se anade mmọ ẹnam. (Psalm 127:3; Ephesus 6:​1-4) Edi idịghe unyene nditọ kpọt esinam owo ọdọ ndọ.

5, 6. (a) Ecclesiastes 4:​9-12 ọdọhọ ke nti ufan ẹsinam nso ẹnọ kiet eken? (b) Nso idinam ndọ etie nte urụk eke ẹfiakde ita ita?

⁵ Kere ban̄a se itien̄wed oro odude ke ntọn̄ọ ibuotikọ emi etịn̄de. Tọn̄ọ ke ufan̄ikọ usụkkiet ọdọhọ ete: “Owo iba ẹfọn ẹkan owo kiet, koro mmọ ẹnyenede eti utịp ke ọkpọsọn̄ utom mmọ. Koro edieke owo mmọ kiet ọduọde, enye eken ekeme ndimenede nsan̄a esie. Edi editie didie ye owo kiet emi ọduọde ke ini owo mîdụhe ndimenede enye? Akan oro, edieke owo iba ẹnade ọtọkiet, mmọ ẹyekop ufiop; edi owo kiet ekeme didie ndikop ufiop? Ndien edieke owo akande ikpọn̄ owo, owo iba ẹkeme ndidiana kiet n̄n̄wana ye enye. Ndien urụk emi ẹfiakde ita ita ikemeke ndisọp n̄kịbe.”​—Ecclesiastes 4:​9-12.

⁶ Itie Bible emi etịn̄ aban̄a nte nti ufan ẹsin̄wamde mme ufan mmọ. N̄wan ye ebe ẹtie nte ata nti ufan iba. Itie oro owụt ke mmọ ẹkeme ndisin̄wam kiet eken, ndọn̄ kiet eken esịt, inyụn̄ iyakke n̄kpọ anam kiet eken. Edi enyene n̄kpọ en̄wen emi mmọ ẹkpenamde man mmọ ẹnen̄ede  ẹkpere. Itie Bible oro owụt ke ẹkeme ndisọp n̄kịbi urụk eke ẹfiakde iba, edi edisọsọn̄ ndikịbi enye emi ẹfiakde ita ita. Edieke n̄wan ye ebe ẹsidade ndinem Jehovah esịt nte ata akpan n̄kpọ, ndọ mmọ etie nte urụk eke ẹfiakde ita ita. Jehovah odu ke ndọ mmọ, ntre edisọsọn̄ n̄kpọ ndibiat ndọ mmọ.

7, 8. (a) Nso item ke Paul ọkọnọ mme Christian emi mîdọhọ ndọ oro ẹsụk ẹn̄wanade ndimụm idem n̄kama? (b) Bible ọdọhọ ke nso isitịbe ke ndọ?

⁷ Eren ye n̄wan emi ẹma ẹkenam ndọ kpọt ke Abasi enyịme ẹnyene ebuana idan̄, ndien mmọ ẹsikop inem ebuana emi, esịt ifịnake mmọ. (Mme N̄ke 5:18) Enyene se Bible okotde “ini nsehe uyen,” oro edi, ini emi idan̄ esinen̄erede ọdọn̄ owo. Edi idan̄ osụk ekeme ndidọn̄ owo emi okponde ebe ini emi. Edieke enye mîmụmke idem ikama, enye ekeme ndinam oburobụt m̀mê obukpo ido. Emi ekesịn Abasi anam Paul ọnọ mbon oro mîdọhọ ndọ item, ete: “Edieke mmọ mînyeneke mfara ke idem, yak mmọ ẹdọ ndọ, koro ọfọn ndidọ ndọ akan ndikpa udọn̄.”​—1 Corinth 7:​9, 36; James 1:15.

⁸ Se ededi oro akpanamde owo oyom ndidọ ndọ, akpana enye ọfiọk ke idịghe kpukpru ini ke n̄kpọ edifọn. Mbon oro ẹdọde ndọ “ẹyekụt ukụt ke obụkidem” nte Paul ọkọdọhọde. (1 Corinth 7:28) Mbon oro ẹdọde ndọ ẹnyene mfịna oro mbon emi mîdọhọ mînyeneke. Edieke aduakde ndidọ ndọ, nso ke akpanam man ndọ fo enem, mfịna okûnyụn̄ uwak? N̄kpọ kiet edi ndida eti ibuot mmek owo emi edidọde.

9, 10. (a) Didie ke Paul okowụt ke ndidọ owo emi mîdịghe asan̄autom Jehovah asan̄a ye afanikọn̄? (b) Nso isiwak nditịbe edieke owo esịnde ndinam item Bible emi ọdọhọde idọ asan̄autom Jehovah kpọt?

⁹ Abasi ama anam Paul ewet akpan n̄kpọ emi owo mîkpefreke  ke ini oyomde ndimek owo emi enye ọkpọdọde. Enye ọkọdọhọ ete: “Ẹkûdian idem utịn̄e utịn̄e ye mmọ eke mînịmke ke akpanikọ.” (2 Corinth 6:14) Ikọ emi ẹkabarede “ẹkûdian idem utịn̄e utịn̄e” aban̄a nte ẹkesidiande unam iba ẹda ẹnam utom in̄wan̄. Edieke ẹdiande unam iba oro mîdaha ukem ukem mînyụn̄ inyeneke odudu ukem ukem, mmọ mbiba ẹyebọ ufen. Esinyụn̄ etie ntre asan̄autom Jehovah ama ọdọ owo emi mîdịghe asan̄autom Jehovah. Edieke owo kiet oyomde ndinam n̄kpọ Jehovah, edi enye eken idọn̄ke enyịn, mfịna ekeme ndidu sia se ibehede owo kiet ibeheke enye eken. Oro akanam Paul ọdọhọ mme Christian ẹdọ owo “Ọbọn̄ ikpọn̄-ikpọn̄.”​—1 Corinth 7:39.

¹⁰ Ndusụk ini, mme Christian emi mîdọhọ ndọ ẹsikere ke ndidọ owo emi mîdịghe asan̄autom Jehovah ọfọn akan ndobo oro mmimọ ikopde. Ndusụk mmọ ẹsisịn ndinam item Bible, ẹdaha ẹkedọ owo emi mînamke n̄kpọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹsịn idem ke fehesan̄. Mmọ ẹsidikụt ke mmimọ ikemeke nditie ntre nneme mban̄a mme n̄kpọ emi ẹdide ata akpan n̄kpọ ke uwem emi. Ndobo oro mmọ ẹdikopde ekeme ndikan enye oro mmọ ẹkekopde ini mmọ mîkọdọhọ ndọ. Edi ata ediwak nditọete nnyịn iren ye iban emi mîdọhọ kan̄a ndọ ke ẹbuọt idem ye Abasi ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam item esie. (Kot Psalm 32:8.) Mmọ ẹdori enyịn ndidọ ndọ usen kiet, ke ẹnyụn̄ ẹbet tutu ẹkụt asan̄autom Jehovah Abasi.

11. Nso idin̄wam fi ada eti ibuot emek owo emi ọkpọdọde? (Se n̄ko ekebe “ Anie Ke N̄kpọdọ?”)

¹¹ Emi iwọrọke ke owo ama ededi asan̄autom Jehovah, ke emekeme ndidọ. Ke ini oyomde ndimek owo emi edidọde, yom owo emi enyenede mme edu emi amade, owo emi aduakde ndinam ukem n̄kpọ emi afo aduakde ndinam nnọ Abasi, onyụn̄ amade Abasi  nte afo. Ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄ ewet ediwak n̄kpọ aban̄a n̄kpọ ndọ emi. Ntre ọkpọfọn ọbọn̄ akam, ada ini etie ekere item N̄wed Abasi emi mmọ ẹnọde ke n̄kpọ emi, onyụn̄ anam item emi ke ini oyomde ndimek owo emi ọkpọdọde. *​—Kot Psalm 119:105.

12. Ke ndusụk obio, mmanie ẹsimek n̄wan m̀mê ebe emi owo ọkpọdọde, ndien ewe mbụk Bible owụt se ẹkpenamde?

¹² Ke ediwak itie, mme ete ye eka ẹsimek n̄wan m̀mê ebe ẹnọ eyen mmọ. Mme owo do ẹkere ke ete ye eka ẹdiọn̄ọ n̄kpọ ẹkan nditọ, ntre ke ọfọn mmọ ẹmek. Ndusụk ini, utọ ndọ emi esifọn nte ọkọfọnde ke eyo Bible. Mme ete ye eka emi ẹdude ke utọ obio oro ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto uwụtn̄kpọ Abraham emi ọkọdọn̄de asan̄autom esie akada n̄wan ọsọk Isaac eyen esie. Idịghe okụk ye uwọrọetop ekedi akpan n̄kpọ ọnọ Abraham. Enye ama anam se enye ekekeme man okụt ete ke ẹka ẹkeda n̄wan emi okponode Jehovah ẹsọk Isaac. *​—Genesis 24:​3, 67.

13-15. (a) Didie ke Mme N̄ke 24:27 ekeme ndin̄wam erenowo emi oyomde ndidọ n̄wan? (b) Didie ke n̄wan ekpetịm idem ọnọ ndọ?

¹³ Edieke oyomde ndidọ ndọ, bem iso bụp idemfo ete: ‘Ndi mmenen̄ede mben̄e idem?’ Ekeme ndidi ọdọn̄ fi ndinyene owo ima, ndinyene ada nsan̄a, ndinyene ebuana idan̄, m̀mê ndinyene nditọ. Edi idịghe emi kpọt akpanam ekere ke emeben̄e idem ndidọ ndọ. Enyene mme  n̄kpọ emi akpanade owo emi oyomde ndidọ ndọ ekere aban̄a.

¹⁴ Ana erenowo emi oyomde ndidọ n̄wan enen̄ede ekere aban̄a ikọ Bible emi: “Tịm nam utom fo ke an̄wa, nyụn̄ tịm n̄kpọ nọ idemfo ke in̄wan̄. Ke oro okụrede, bọp ufọk fo.” (Mme N̄ke 24:27) Nso ke oro ọwọrọ? Ke eyo Bible, ekesidi owo ama oyom nditọn̄ọ ubon, enye ekere kan̄a m̀mê imọ iyekeme ndise mban̄a n̄wan ye nditọ imọ. Akana enye esịn idem ọtọ in̄wan̄. Ikọ Bible oro osụk eyenyene ufọn mfịn. Ana owo emi oyomde ndidọ n̄wan eben̄e idem ndinam ofụri se akpanade ebe anam. Adan̄a nte n̄kpọ mînamke enye ubọk ye ukot, ana enye anam utom. Ikọ Abasi owụt ke owo emi mîsehe iban̄a ikọtufọk esie, mîkpepke mmọ Ikọ Abasi, mîkereke iban̄a nte etiede mmọ ke idem, mînyụn̄ inamke mmọ ẹkop inemesịt ọdiọk akan owo emi mînịmke ke akpanikọ!​—Kot 1 Timothy 5:8.

¹⁵ Ana n̄wan emi oyomde ndidọ ebe eben̄e idem n̄ko ndinam ediwak utom. Bible abat nti edu emi n̄wan ekpenyenede ye nti n̄kpọ emi enye akpanamde man an̄wam ebe esie onyụn̄ ese aban̄a ufọk. (Mme N̄ke 31:​10-31) Mbon oro ẹbụmerede ẹdọ ndọ ke ini mîben̄eke idem ndinam se anade mme ọdọ ndọ ẹnam ẹyom ufọn idemmọ kpọt, ikereke se mmọ ẹkpenamde ẹnọ owo emi mmọ ẹyomde ndidọ. Ata akpan n̄kpọ en̄wen edi ke ana owo emi oyomde ndidọ ndọ eben̄e idem ndinam se Ikọ Abasi ọdọhọde mme ọdọ ndọ ẹnam.

16, 17. Mme itie Bible ewe ke mbon oro ẹyomde ndidọ ndọ ẹkpetie ẹkere?

¹⁶ Ndiben̄e idem nnọ ndọ esịne nditie n̄kere se Abasi ọdọhọde ebe ye n̄wan ẹnam. Ana erenowo ọfiọk se ndidi ibuot ufọk ọwọrọde, ke iwọrọke ke ana enye akakara n̄wan ye nditọ esie. Utu ke oro, ana enye ekpebe nte  Christ anamde n̄kpọ ye esop emi enye edide ibuot ọnọ. (Ephesus 5:23) Ana n̄wan n̄ko ọdiọn̄ọ ke se Abasi oyomde iban ẹnam isụhọkede iban itie. Ndi enye eyenyịme ndisụk ibuot nnịm “ibet ebe esie”? (Rome 7:2) Enye enenịm ibet Jehovah ye eke Christ. (Galatia 6:2) Edi ibet en̄wen emi anade enye enịm edi “ibet ebe esie.” Ndi enye eyebere ye ebe esie onyụn̄ osụk ibuot ọnọ enye kpa ye oro ebe esie esinamde ndudue? Edieke n̄wan mîben̄eke idem ndinam kpukpru emi, yak enye okûdọ ebe.

¹⁷ N̄ko, ana ebe eben̄e idem ndise mban̄a mme akpan n̄kpọ oro n̄wan esie oyomde, n̄wan onyụn̄ anam kpa ntre ye ebe esie. (Kot Philippi 2:4.) Paul ekewet ete: “Yak owo mbufo kiet kiet enen̄ede ama n̄wan esie nte enye amade idem esie; ke n̄kan̄ eken, yak n̄wan enen̄ede okpono ebe esie.” Abasi ama anam Paul ọfiọk ke esinenem ebe n̄wan esie ama enen̄ede okpono enye, ke esinyụn̄ enenem n̄wan ebe esie ama enen̄ede ama enye.​—Ephesus 5:​21-33.

18. Ntak emi mbon oro ẹsụk ẹsede m̀mê ikpọdọdọ kiet eken ẹkpemụmde idem ẹkama?

¹⁸ Ini emi eren ye n̄wan ẹsụk ẹsede m̀mê ikpọdọdọ kiet eken edi ata akpan ini, idịghe ini udia uwem kpọt. Akpana mmọ ẹda ini emi ẹkpep nte mmọ ẹdisinamde n̄kpọ ye kiet eken, ẹse m̀mê iyekeme ndidụn̄ kiet, ẹnyụn̄ ẹkpep ndimụm idem n̄kama. Edieke mmọ mîkpemeke, ima ekeme ndifiop tutu mmọ ẹtụk kiet eken ebiet emi n̄wan ye ebe kpọt ẹkpetụkde. Edi edieke mmọ ẹnen̄erede ẹma kiet eken, owo mmọ ndomokiet idinamke owo enye eken anam n̄kpọ emi Abasi mîmaha. (1 Thessalonica 4:6) Edieke edide enyene owo emi osụk esede m̀mê ọkpọdọdọ, kpep ndimụm idem n̄kama. Emi ayan̄wam fi ke ofụri uwem fo, m̀mê ọmọdọ ndọ m̀mê udọhọ.

19, 20. Ntak emi mme Christian mîkpadaha ndọ nte mbon ererimbot ẹdade? Nọ uwụtn̄kpọ.

¹⁹ Edieke ebe ye n̄wan ẹyomde ndọ mmọ ebịghi, ana mmọ ẹdiọn̄ọ ndinen̄ede nsịn esịt ke ndọ mmọ. Mme n̄wed mbụk ima ye fim ẹsinam etie nte ke owo ama ọdọdọ ndọ, ke ama uwa. Edi idịghe ntre. Owo oro ọdọde ndọ akam ọtọtọn̄ọ n̄kpọ oro Jehovah oyomde ebịghi. (Genesis 2:24) Ata ediwak owo mfịn idaha ndọ ntre. Ke ndusụk obio, mme owo ẹsidọhọ ke ndọ etie nte urụk emi etebede ẹsio ekpụk. Ekeme ndidi mmọ idiọn̄ọke ke ikọ oro owụt nte ata ediwak owo ke ererimbot ẹdade ndọ. Ekpụk oro ẹtebede ọfọn ekeme ndibịghi nte ẹyomde enye ebịghi, edi ẹkeme n̄ko nditat enye mmemmem mmemmem ini ekededi.

²⁰ Ediwak owo mfịn ẹkere ke owo ekeme ndifehe ndụk ndọ mfehe n̄wọrọ. Mmọ ẹsibụmede ẹdụk ndọ sia ẹkerede ke oro ayanam mmimọ inyene se iyomde, ẹnyụn̄ ẹkere ke imekeme ndiwọrọ ndondo oro n̄kpọ mîtiehe nte mmimọ ikekerede. Edi kûfre ke Bible ọdọhọ ke ndọ etie nte urụk oro ẹfiakde-fiak, nte urụk nsụn̄ikan̄. Ẹsinam urụk nsụn̄ikan̄ ọsọn̄ man ebịghi, okûkịbe m̀mê nditara ekpedi oyobio enye oro efịme nte nso! Kpasụk ntre, Abasi oyom ndọ ebịghi. Ti ke Jesus ọkọdọhọ ete: “Se Abasi ama akadian yak baba owo kiet okûdian̄ade.” (Matthew 19:6) Edieke edide ọmọdọ ndọ, da ndọ fo ntre. Ndi ndida ndọ ntre ayanam ndọ akakak owo? Ihih.

21. Nso ke ana ebe ye n̄wan ẹsinam, ndien nso idin̄wam mmọ ẹnam oro?

²¹ Ana ebe ye n̄wan ẹsikere nti n̄kpọ ẹban̄a kiet eken. Edieke mmọ ẹsidomode ndikụt nti edu ye nti n̄kpọ oro owo enye eken anamde, mmọ ẹyekop inemesịt, ndọ mmọ oyonyụn̄ enem. Ndi owụt ifiọk owo ndisio enyịn  mfep ke n̄kpri n̄kpri n̄kpọ oro n̄wan m̀mê ebe esie mînamke ọfọn? Jehovah isiwụkke enyịn ke ndudue nnyịn, isinyụn̄ ibọbọn̄ akam ite enye okûse ndudue nnyịn. Andiwet Psalm ama obụp ete: “Edieke ekpedide ndudue ke afo ese, O Jah, O Jehovah, anie ekpekeme ndida?” (Psalm 130:3) Ana ebe ye n̄wan ẹsisio enyịn efep ke n̄kpri ndudue ukem nte Jehovah, ẹnyụn̄ ẹsifen ẹnọ kiet eken.​—Kot Colossae 3:13.

22, 23. Didie ke Abraham ye Sarah ẹkenịm eti uwụtn̄kpọ ẹnọ mme ọdọ ndọ mfịn?

 ²² Ndọ ekeme ndisụk nnen̄ede nnem, inamke n̄kpọ m̀mê ebịghi didie. Bible anam idiọn̄ọ nte ndọ Abraham ye Sarah eketiede ke mmọ ẹma ẹkesọn̄. Uwem ama ọsọn̄ ye mmọ ndusụk ini. Kere nte eketiede Sarah emi ekemede ndidi ama ebe isua 60 ndikpọn̄ ediye ufọk mmọ ke Ur​—akwa obio uforo​—nsan̄a ndụn̄ ke tent tutu esịm usen emi enye akpade. Edi enye okosụk ososụk ibuot ọnọ ebe esie. Sarah ama enen̄ede ọfọn ye Abraham, esin̄wam enye onyụn̄ ebere ye enye man enye okụt unen. Nsụkibuot esie ikedịghe n̄kpọ enyịn owo. Enye ama esikot ebe esie ọbọn̄ mi, idem ke “esịt esie.” (Genesis 18:12; 1 Peter 3:6) Enye okokpono Abraham ke ofụri esịt.

²³ Edi emi iwọrọke ke Abraham ye Sarah ẹkesikere n̄kpọ ukem ukem kpukpru ini. Enyene n̄kpọ emi Sarah ọkọdọhọde Abraham anam, emi ‘akayatde Abraham esịt etieti.’ Edi Jehovah ama ọdọhọ Abraham okop uyo n̄wan esie; Abraham ama osụhọde idem anam ntre; utịt utịt n̄kpọ oro ama ọfọn ye ubon mmọ. (Genesis 21:​9-13) Mfịn, mme ebe ye iban mmọ, idem mbon oro ẹma ẹkedọ ndọ ke ediwak isua, ẹkeme ndikpep ediwak n̄kpọ nto Abraham ye Sarah.

24. Nso utọ ndọ isinọ Jehovah Abasi ubọn̄? Nọ ntak.

²⁴ Ke esop Abasi, esịt enem nnyịn ndikụt ediwak owo ẹkopde inem ndọ mmọ. Iban ke ẹnen̄ede ẹkpono mme ebe mmọ; mme ebe ke ẹma ẹnyụn̄ ẹkpono iban mmọ, ndien mmọ ke ẹdiana kiet ẹnam uduak Jehovah. Ntre, edieke ebierede ndidọ ndọ, da eti ibuot mek owo emi edidọde, nen̄ede ben̄e idem, nyụn̄ nyịme ndinam n̄kpọ man emem okpodu ke ufọk mbufo, ndọ mbufo okponyụn̄ anam mme owo ẹnọ Jehovah Abasi ubọn̄. Edieke anamde emi, ndọ fo ayanam Abasi aka iso ama fi.