1, 2. (a) Nso isisọn̄ ndusụk ini ndinam? (b) Mme mbụme ewe ke idibọrọ?

NDI akanam omokụt eyenọwọn̄ emi ẹdọn̄de enye utom emi enye mîyomke ndika? Enye esimiahade iso. Enye okop se ete m̀mê eka esie etịn̄de onyụn̄ ọfiọk ke akpana inam se ẹdọn̄de imọ, edi enye iyomke ndinam. Kpukpru nnyịn imesinam nte eyen oro ndusụk ini.

² Idịghe kpukpru ini ke esimem utom ndikpono ukara m̀mê mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄. Ndi esisọn̄ fi ndikpono mmọ ndusụk ini? Edieke edide ntre, idịghe afo ikpọn̄ ke esisọn̄. Nnyịn idu uwem ke ini emi mme owo mîkponoke ukara m̀mê mbon emi ẹdade usụn̄. Edi Bible ọdọhọ ke ana ikpono mbon oro ẹkarade nnyịn m̀mê ẹdade nnyịn usụn̄. (Mme N̄ke 24:21) Ana inam emi man Abasi aka iso ama nnyịn. Emi ekeme ndinam ibụp: Ntak emi esisọn̄de ndusụk ini ndikpono ukara m̀mê mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄? Ntak emi Jehovah oyomde ikpono mmọ? Nso idin̄wam nnyịn inam emi? Didie ke ikeme ndiwụt ke imokpono mmọ?

3, 4. (a) Didie ke idiọkn̄kpọ ye unana mfọnmma ọkọtọn̄ọ? (b) Didie ke idiọkn̄kpọ emi ikadade-da imana esinam ọsọn̄ nnyịn ndikpono ukara m̀mê mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄?

³ Ẹyak ise n̄kpọ iba emi ẹsinamde ọsọn̄ nnyịn ndikpono ukara m̀mê mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄. Akpa,  nnyịn ifọnke ima. Ọyọhọ iba, mmọ n̄ko inyụn̄ ifọnke ima. Idiọkn̄kpọ ye unana mfọnmma ọkọtọn̄ọ anyan ini ko ke In̄wan̄ Eden ke ini Adam ye Eve ẹkesọn̄de ibuot ye Abasi, inyịmeke enye akara mmimọ aba. Ntre, ata akpa idiọkn̄kpọ ekedi nsọn̄ibuot. Tọn̄ọ oro, nsọn̄ibuot esesịne nnyịn ke iyịp.​—Genesis 2:​15-17; 3:​1-7; Psalm 51:5; Rome 5:12.

⁴ Sia nnyịn mîfọnke ima, ediwak nnyịn imesisọp itan̄ idem. Isimemke utom ndisụhọde idem, ntre ana in̄wana nte ikekeme man ikeme ndisụhọde idem. Idem owo emi ama akanam n̄kpọ Abasi ebịghi ekeme nditan̄ idem onyụn̄ ọsọn̄ ibuot. Uwụtn̄kpọ owo kiet edi Korah. Enye ama ọsọn̄ọ ada ye ikọt Jehovah ke ini nsio nsio afanikọn̄. Edi ekem, enye ama oyom akamba itie onyụn̄ ọsọn̄ esịt anam mme owo ẹtiene enye ẹsọn̄ ibuot ye Moses, emi okosụhọrede idem akan kpukpru owo ke ererimbot ini oro. (Numbers 12:3; 16:​1-3) Kere n̄ko ban̄a Edidem Uzziah, emi akatan̄de idem adaha odụk temple Jehovah akanam n̄kpọ emi akanade mme oku kpọt ẹnam. (2 Chronicle 26:​16-21) Korah ye Uzziah ẹma ẹbọ utịp nsọn̄ibuot mmọ. Ẹkewet mbụk mmọ ẹnịm man ẹda ẹkpep nnyịn n̄kpọ. Inaha itan̄ idem ke usụn̄ ndomokiet sia emi idiyakke ikpono mbon emi ẹkarade nnyịn m̀mê mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄.

5. Nso iwụt ke mbon emi ẹkamade ukara ẹsiwak ndida odudu mmọ nnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄?

⁵ Mfịna en̄wen edi ke sia mbon emi ẹkarade nnyịn mîfọnke ima, mmọ ẹsinam n̄kpọ emi mîyakke mme owo ẹkpono mmọ. Ediwak mmọ ẹkara owo ke ibak, ẹfiomo ẹnyụn̄ ẹfịk mme owo. Mbụk owụt ke toto ke eset, ke ediwak mbon emi ẹkamade ukara ẹsida odudu mmọ ẹnam mbon en̄wen ibak. (Kot Ecclesiastes 8:9.) Ke uwụtn̄kpọ, Saul ama ọfọn onyụn̄ osụhọde idem ini Jehovah ekemekde enye edidem. Edi nte ini akakade, enye ama ọtọn̄ọ  nditan̄ idem, ofụbe ufụp, onyụn̄ ọkọbọ David emi ọkọsọn̄ọde ada ye Abasi. (1 Samuel 9:​20, 21; 10:​20-22; 18:​7-11) Ekem ko David ama akabade ata eti edidem, edi nte ini akade enye ama ọbọ Uriah owo Hittite n̄wan; anam ẹsio Uriah emi mîkeduehe n̄kpọ ndomokiet ẹsịn ke iso ekọn̄ yak ẹwot. (2 Samuel 11:​1-17) Emi owụt ke idiọkn̄kpọ emi ikadade imana esinam ọsọn̄ mme owo ndida odudu oro ẹnọde mmọ nnam n̄kpọ ọfọn. Esikam ọdiọk akan edieke owo emi akamade ukara mîkponoke Jehovah. Akwa owo ukara Britain kiet ama etịn̄ nte ndusụk pope Ufọkabasi Catholic ẹkenamde ẹtọn̄ọ ndikọbọ mme owo ke ediwak ebiet, ekem ọdọhọ ke odudu esibabiat owo, ke ẹma ẹnọ owo odudu ẹkaha, ke oro esibiat owo ofụri ofụri. Kpa ye emi mme owo ẹwakde ndida odudu mmọ nnam se mîfọnke, ntak emi ikpokponode ukara m̀mê mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄?

6, 7. (a) Ima oro imade Jehovah anam inam nso, ndien ntak-a? (b) Nso ke nsụkibuot esinam owo anam?

⁶ Ata akpan ntak emi isikponode ukara m̀mê mbon emi ẹdade usụn̄ edi sia imama Jehovah, ima mbon en̄wen, inyụn̄ ima idem nnyịn. Sia edide Jehovah ke ima ikan owo m̀mê n̄kpọ ekededi, iyom esịt adat enye. (Kot Mme N̄ke 27:11; Mark 12:​29, 30.) Toto ke In̄wan̄ Eden ke Satan ọkọtọn̄ọ ndinam mme owo ẹkere ke Jehovah inyeneke unen ndikara, ndien ata ediwak owo ẹda ye Satan inyụn̄ inyịmeke Jehovah akara mmimọ. Edi enenem nnyịn ndida ye Jehovah. Se isikotde ke Ediyarade 4:11 esinen̄ede otụk nnyịn. Imokụt ke Jehovah ikpọn̄ enyene unen ndikara ofụri ekondo! Imama ukara Esie, imonyụn̄ inyịme Enye eteme nnyịn nte ikpodude uwem kpukpru usen.

 ⁷ Isinam se Abasi ọdọhọde ke ofụri esịt sia ikponode enye inyụn̄ imade enye. Edi enyene ini emi edisọn̄de nnyịn. Ama etịbe ntre, ana ikpep ndisụk ibuot nnọ enye, ukem nte anade ekpri eyen oro iketịn̄de do ke ntọn̄ọ ekpep ndisụk ibuot. Imeti ke Jesus okosụk ananam se Ete esie ọkọdọn̄de enye idem ke ini ọkọsọn̄de enye ndinam. Enye ọkọdọhọ Ete esie ete: “Yak okûdi uduak mi, edi yak edi uduak fo ada itie.”​—Luke 22:42.

8. (a) Nso idiwụt ke imosụk ibuot inọ Jehovah mfịn, ndien inam didie idiọn̄ọ ke enye iyomke isọn̄ ibuot ye mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄? (b) Nso idin̄wam nnyịn ikop item inyụn̄ ibọ ntụnọ? (Se ekebe  “Kop Item Nyụn̄ Bọ Ntụnọ”.)

⁸ Idahaemi, Jehovah itịn̄ke ikọ inọ owo kiet kiet; enye ada Bible ye mbon oro ẹdade usụn̄ ke esop esie mi ke isọn̄ etịn̄. Ntre, ima ikpono mbon emi Jehovah emekde ete ẹda nnyịn usụn̄ m̀mê mbon emi enye ayakde ẹka iso ẹda nnyịn usụn̄, oro owụt ke nnyịn imosụk ibuot inọ enye. Edieke isọn̄de ibuot isịn item ye ntụnọ oro mmọ ẹdade N̄wed Abasi ẹnọ nnyịn, Abasi idinemke esịt. Ini nditọ Israel ẹkesụkde Moses uyo ẹnyụn̄ ẹsọn̄de ibuot ye enye, Jehovah ọkọdọhọ ke mmọ ẹnam kpukpru oro ye imọ.​—Numbers 14:​26, 27.

9. Ntak emi idọhọde ke ndima mbon en̄wen ayanam ikpono mbon oro ẹdade nnyịn usụn̄? Nọ uwụtn̄kpọ.

⁹ Ntak en̄wen emi isikponode ukara m̀mê mbon emi ẹdade usụn̄ edi ke imama mbon en̄wen. Da nte ke edi owoekọn̄. Edieke kpukpru mbufo ẹkponode ẹnyụn̄ ẹkopde uyo etubom ekọn̄ mbufo, ẹmekeme ndikan ke ekọn̄. Edi edieke ndusụk mbufo mînamke se enye ọdọhọde, mbonekọn̄ eken ẹkeme ndibọ ufen. Imọdiọn̄ọ ke mbonekọn̄ ẹbak ibak etieti ke ererimbot emi. Edi udịmekọn̄ Jehovah ẹsinam se ifọnde ye mme owo. Bible okot Abasi ediwak ini “Jehovah mme udịm.” (1 Samuel 1:3) Enye akara akwa udịm mme angel emi ẹkopde odudu. Ndusụk ini, Jehovah esimen mme asan̄autom esie ke  isọn̄ odomo ye akwa udịmekọn̄. (2 Timothy 2:3; Ezekiel 37:​1-10) Edieke isọn̄de ibuot ye mbon oro Jehovah emekde ete ẹda nnyịn usụn̄, imekeme ndisịn nditọete nnyịn ke mfịna. Ke ini eyenete ọsọn̄de ibuot ye mbiowo, mbon eken ke esop ẹkeme nditiene mbọ ufen. (1 Corinth 12:​14, 25, 26) Ke ini eyenọwọn̄ ọsọn̄de ibuot, kpukpru owo ke ufọk ẹkeme ndibọ ufen. Ntre, edieke imade mbon en̄wen, ana ikpono mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄ inyụn̄ inam se mmọ ẹdọhọde.

10, 11. Nso ufọn ke idibọ ima ikpono mbon oro ẹdade usụn̄?

¹⁰ Ndikpono mbon oro ẹdade nnyịn usụn̄ edi ke ufọn nnyịn n̄ko. Ke ini Jehovah ọdọhọde ikpono mmọ, enye esiwak nditịn̄ n̄ko mme ufọn oro idibọde. Ke uwụtn̄kpọ, enye ọdọhọ nditọ ẹkop uyo mme ete ye eka mmọ man ọkpọfọn ye mmọ, mmọ ẹkpenyụn̄ ẹdu uwem ẹbịghi. (Deuteronomy 5:16; Ephesus 6:​2, 3) Enye ọdọhọ ikpono mbiowo, sia edieke nnyịn mînamke ntre, nnyịn ididịghe  ufan imọ aba. (Mme Hebrew 13:​7, 17) Enye ọdọhọ ikop uyo inọ ukara mbak nnyịn ididụk mfịna.​—Rome 13:4.

¹¹ Ndidiọn̄ọ ntak emi Jehovah oyomde ikpono ukara m̀mê mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄ esinam emem nnyịn utom ndinam oro. Ẹyak ineme nte Abasi oyomde inam emi ke ubon, ke esop, inyụn̄ inam ye mbon ukara.

12. Nso utom ke Jehovah ọnọ ebe m̀mê ete, ndien didie ke enye akpanam utom esie?

¹² Jehovah ọkọtọn̄ọ ubon. Sia enye edide Abasi ndutịm toto ke editọn̄ọ, enye ama anam ndutịm ke ubon man n̄kpọ asan̄a ọfọn. (1 Corinth 14:33) Enye emek ebe m̀mê ete ibuot ufọk. Ebe ediwụt ke imokpono Christ edieke enye ekpebede nte Christ, emi edide Ibuot ọnọ enye, adade usụn̄ ke esop. (Ephesus 5:23) Ntem, inaha enye ọkpọn̄ utom esie ọnọ owo en̄wen, edi ana enye anam utom esie nte erenowo. Ikpanaha enye etie ukara ukara m̀mê ọsọn̄ ido, edi akpana enye enyene ima, enyene eti ibuot, onyụn̄ ọfọn ido. Ana enye esiti ke odudu imọ enyene adan̄a, ke ikponke nte eke Jehovah.

13. Didie ke n̄wan akpanam n̄kpọ ke ubon man enem Jehovah esịt?

¹³ Akpana n̄wan an̄wam ebe esie onyụn̄ edi nsan̄a  eke ekemde ye enye. Ẹnọ enye n̄ko odudu ke ufọk, sia Bible etịn̄ aban̄a ‘ibet eka.’ (Mme N̄ke 1:8) Edi odudu esie ikponke nte eke ebe esie. N̄wan emi edide Christian owụt ke imokpono ebe imọ edieke enye an̄wamde ebe esie anam utom esie nte ibuot ufọk. Enye idisehe ebe esie ke usụhọde, idinamke n̄kpọ ye enye n̄kari n̄kari, idinyụn̄ inamke nte imọ ikam idi ibuot ufọk. Enye edikam in̄wan̄wam ebe esie onyụn̄ ebere ye enye. Ke ini enye mîmaha se ebe esie ebierede, enye ekeme nditịn̄ ekikere esie ukpono ukpono, onyụn̄ aka iso osụk ibuot ọnọ ebe esie. Edieke ebe mîdịghe Ntiense Jehovah, ekeme ndidi uwem idimemke ye enye ndusụk ini. Edi edieke enye osụkde ibuot ọnọ ebe esie, ebe esie ekeme ndidinam n̄kpọ Jehovah.​—Kot 1 Peter 3:1.

14. Nditọ ẹkpenam nso man esịt adat ete ye eka mmọ ye Jehovah?

¹⁴ Esịt esinem Jehovah nditọ ẹma ẹkop uyo mme ete ye eka mmọ. Esinem mme ete ye eka mmọ n̄ko, emi esinyụn̄  anam ẹkpono mme ete ye eka mmọ. (Mme N̄ke 10:1) Ke ubon emi ete m̀mê eka ikpọn̄ odude, enen̄ede ọfọn nditọ ẹkop uyo ete m̀mê eka oro, sia mmọ ẹdiọn̄ọde ke enye enen̄ede oyom mmọ ẹn̄wam imọ ẹnyụn̄ ẹdiana ye imọ. Ke ufọk emi kpukpru owo ẹnamde se Abasi oyomde owo kiet kiet anam, emem esidu, kpukpru owo ẹsikop inemesịt. Emi esinam ẹtoro Jehovah Abasi emi ọkọtọn̄ọde ubon.​—Ephesus 3:​14, 15.

15. (a) Nso ke ikpanam ke esop man iwụt ke imokpono Jehovah? (b) Ewe itie Bible ikeme ndin̄wam nnyịn ikop uyo mbon oro ẹdade nnyịn usụn̄ ke esop? (Se ekebe  “Ẹkop Uyo Ẹnọ Mbon Oro Ẹdade Usụn̄”.)

¹⁵ Jehovah emek Eyen esie edi Ibuot esop Christian. (Colossae 1:13) Jesus onyụn̄ emek “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄” ete an̄wam ikọt Abasi ẹnam n̄kpọ Abasi. (Matthew 24:​45-47) Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Mme Ntiense Jehovah ẹdi ofụn oro. Ukem nte ekedide ke mme esop ke eyo mme apostle, otu emi ẹsinọ mbiowo item ye ndausụn̄, mîdịghe ẹdọhọ mme esenyịn circuit m̀mê mbon eken oro ẹdade ke ibuot mmọ ẹnọ. Ima inam se mbiowo ẹdọhọde, nnyịn ikop uyo inọ Jehovah.​—Kot 1 Thessalonica 5:12; Mme Hebrew 13:17.

16. Ntak emi ẹdọhọde ke ẹsida edisana spirit ẹmek mbiowo?

¹⁶ Mbiowo ye mme asan̄autom unamutom ifọnke ima. Mmọ ẹsinam ndudue kpa nte nnyịn isinamde. Kpa ye oro, mbiowo ẹdi “irenowo” oro Abasi ọnọde nnyịn “nte enọ” man ẹn̄wam nnyịn ika iso inam n̄kpọ esie. (Ephesus 4:8) Edisana spirit ke ẹsida ẹmek mmọ. (Utom 20:28) Ntak idọhọde ntre? Ẹkeda edisana spirit ẹwet Bible. Ndien mbemiso ẹmekde owo ebiowo, ana enye anam se Bible ọdọhọde owo anam man odot. (1 Timothy 3:​1-7, 12; Titus 1:​5-9) Ntak en̄wen edi ke otu mbiowo ẹsinen̄ede ẹbọn̄ akam ẹben̄e Abasi edisana spirit an̄wam mmọ  ini mmọ ẹsopde idem man ẹdụn̄ọde Ikọ Abasi ẹse m̀mê owo odot se ẹmekde ebiowo.

17. Ntak emi nditọete iban ẹsibọbọde ọfọn̄ibuot ke ini ẹnamde ndusụk n̄kpọ ke esop?

¹⁷ Ekeme ndinyene ini emi mbiowo ye mme asan̄autom unamutom mîdụhe ndinam utom mmọ ke esop, utọ nte ndinịm mbono an̄wautom. Ama etịbe ntre, irenowo eken oro ẹma ẹkena baptism ẹkeme ndinam utom oro. Edieke utọ irenowo oro mîdụhe, nditọete iban oro ẹdotde ẹkeme ndin̄wam. Edi ke ini n̄wan anamde n̄kpọ emi erenowo oro ama akana baptism akpanamde, ana enye ọbọbọ ọfọn̄ibuot. * (1 Corinth 11:​3-10) Emi iwọrọke ke ẹsọsụhọde iban itie. Edi akam ọnọ mmọ ifet ndiwụt ke imokpono mbon oro Jehovah emekde ẹda usụn̄ ke ubon ye ke esop.

18, 19. (a) Didie ke akpanam se idude ke Rome 13:​1-7 an̄wan̄a? (b) Didie ke ikpowụt ke imokpono ukara?

¹⁸ Mme ata Christian ẹsida ofụri esịt mmọ ẹnam se idude ke Rome 13:​1-7. (Kot.) Ke itie oro, oyokụt ke ukara ererimbot emi ẹdi “mme odudu oro ẹkponde ẹkan.” Jehovah ayak mmọ ẹkara. Mmọ ẹnyene ufọn, ẹsinyụn̄ ẹdomo ndinam emem odu ke obio. Ima inịm ibet mmọ emi esiwụt ke imokpono mmọ. Imesikpe tax, itịn̄ akpanikọ ke n̄wed ekededi oro ukara ẹdọhọde iwet n̄kpọ, imesinyụn̄ inịm ibet ekededi oro ebehede nnyịn, ubon nnyịn, mbubehe nnyịn, m̀mê inyene nnyịn. Edi nnyịn isikopke uyo inọ ukara ke ini mmọ ẹdọhọde inam se Abasi akpande. Utu ke oro, imesitịn̄ nte mme apostle ite: “Nnyịn inyene ndikop uyo Abasi nte andikara utu ke uyo owo.”​—Utom 5:​28, 29; se ekebe oro, “ Mmanie ke N̄kposụk Ibuot Nnọ?” ke page 42.

 ¹⁹ Imesinam n̄kpọ ndusụk ini ye ikpọ owo ukara, ndien nte inamde n̄kpọ ye mmọ ke isida iwụt n̄ko ke imokpono ukara. N̄kpọ ama anam apostle Paul aka iso Edidem Herod Agrippa ye Festus emi ekedide andikara. Paul ama etịn̄ ikọ ukpono ukpono ye mmọ kpa ye oro mmọ mîkedịghe nti owo. (Utom 26:​2, 25) Imesikpebe Paul inyụn̄ itịn̄ ikọ ye mbon ukara ukpono ukpono, m̀mê mmọ ẹkpon itie m̀mê ikponke. Ke ufọkn̄wed, nditọ emi ẹdide Mme Ntiense Jehovah ẹsikpono mme andikpep, ikpọ owo ufọkn̄wed, ye mbon eken. Idịghe sụk mbon oro ẹmade se inịmde ke isikpono, imesikpono idem mbon oro ẹsuade Mme Ntiense Jehovah. Ana mbon oro mîdịghe ikọt Jehovah ẹkụt ke imesikpono owo.​—Kot Rome 12:​17, 18; 1 Peter 3:15.

20, 21. Nso ye nso iditịbe ke ntak emi ikponode ukara m̀mê mbon emi ẹdade nnyịn usụn̄?

²⁰ Ẹyak nnyịn isikpono kpukpru owo. Apostle Peter ekewet ete: “Ẹkpono kpukpru orụk owo.” (1 Peter 2:17) Mme owo ẹma ẹkụt ke imenen̄ede ikpono mmọ, esinem mmọ tutu sia ọsọsọn̄ ndikụt ẹkponode owo ntre idahaemi. Edieke ikponode mme owo ntre, ọwọrọ imanam ikọ Jesus emi: “Ẹyak un̄wana mbufo ayama ke iso owo, man mmọ ẹkpekụt nti utom mbufo ẹnyụn̄ ẹnọ Ete mbufo emi odude ke heaven ubọn̄.”​—Matthew 5:16.

²¹ Kpa ye ererimbot mîdọn̄ke enyịn ke n̄kpọ Abasi, mbon emi ẹnyenede eti esịt ẹsụk ẹyoyom ndidiọn̄ọ Abasi. Ntem, ke ini ikponode mbon oro ẹdade usụn̄ ke ubon, ke esop, ye mbon ukara, mbon emi ẹnyenede eti esịt ẹkeme ndiditiene nnyịn nnam n̄kpọ Abasi. Ekpenem etieti! Edi ekpededi mmọ itieneke nnyịn inam, imọfiọk ke esinem Jehovah Abasi esịt nnyịn ima ikpono mme owo, ke emi esinyụn̄ anam enye aka iso ama nnyịn. Inyeneke se ifọnde ntre!