1, 2. Edieke akade ebiet emi akanam mûkaha, ntak emi ọfọnde etiene owo emi ọdiọn̄ọde usụn̄, ndien didie ke esịt nnyịn etie nte owo emi owụtde nnyịn usụn̄?

AWAT nsụn̄ikan̄ awat ebe akwa inyan̄ibom, isopke usụn̄. Owo asan̄a ikpọn̄ ke ata akamba wilderness ebe, isopke usụn̄. Awat ubomofụm awat oto anyan idụt aka en̄wen, isopke usụn̄. Ndi ọmọfiọk se in̄wamde mmọ? Enyene se iwụtde mmọ usụn̄, mîdịghe ntre mmọ ẹkpesop usụn̄.

² Da nte ke oyom ndika ebiet emi akanam mûkaha, ndien asan̄a ye owo emi ọdiọn̄ọde usụn̄. Enye esikaka do, ntre emenịm ke enye oyowụt fi usụn̄. Udusopke usụn̄ edieke etienede enye. Esịt emi Abasi ọnọde nnyịn onyụn̄ etie nte owo emi owụtde nnyịn usụn̄. Ata eti enọ ke Jehovah ọnọ nnyịn emi. (James 1:17) Uwem nnyịn ikpọwọrọke n̄kpọ edieke Abasi mîkpọnọhọ nnyịn esịt. Edieke iyakde esịt nnyịn owụt nnyịn usụn̄ nte Abasi oyomde, iyọdiọn̄ọ nte ikpodude uwem. Ntre, ẹyak ise se esịt oro ẹtịn̄de mi edide, ye se enye ekemede ndinam nnọ nnyịn. Ekem iyeneme akpan n̄kpọ ita emi: (1) Nte ikpekpepde esịt nnyịn ndibiere n̄kpọ, (2) ntak emi nnyịn mîkpanamke n̄kpọ emi edifịnade mbon en̄wen, ye (3) mme ufọn emi idibọde edieke esịt mîbiomke nnyịn.

3. Nso ke esịt owo ekeme ndinam?

³ Esịt esinam owo ọdiọn̄ọ m̀mê se imọ inamde ọfọn  m̀mê ifọnke, esinyụn̄ amia owo ufen mîdịghe anam owo okop inemesịt ke se enye akanamde. Owo itiehe nte unam m̀mê mme n̄kpọ eken emi Abasi okobotde sia Abasi ama ọnọ nnyịn esịt emi esinamde ifiọk se inende ye se mînenke. Esịt ekeme ndinam ifiak itie ikere m̀mê se ikanamde, se iketịn̄de, ye se ikekerede ọfọn m̀mê ifọnke. Mbemiso inamde n̄kpọ, enye ekeme ndin̄wam nnyịn ibiere nnennen n̄kpọ emi ikpanamde mîdịghe odụri nnyịn utọn̄ edieke iyomde ndinam se mîfọnke. Ima inam n̄kpọ oro, esịt ekeme ndinem nnyịn edieke edide se ikanamde ama ọfọn, mîdịghe amia nnyịn ufen edieke edide ikọfọnke.

4, 5. (a) Isan̄a didie ifiọk ke esịt ama afịna Adam ye Eve, ndien nso ke mmọ mîkekemeke ndinam ke ẹma ẹkebiat ibet Abasi? (b) Nso iwụt ke esịt nti ikọt Abasi ke eset ama anam mmọ ẹdiọn̄ọ m̀mê se mmọ ẹnamde ọfọn m̀mê ọdiọk?

⁴ Abasi okobot owo ntre toto ke editọn̄ọ; Adam ye Eve ẹma ẹnyene utọ esịt emi n̄ko. Itịn̄ ntem sia bụt ama anam mmọ ke mmọ ẹma ẹkenam idiọkn̄kpọ ẹma. (Genesis 3:​7, 8) Esịt ama obiom mmọ ikpe, edi oro ikenyeneke aba ufọn koro mmọ ẹkekokoi ẹbiat ibet Abasi, ẹkekokoi ẹsọn̄ ibuot ye Jehovah Abasi. Sia edide mmọ ẹma ẹfọn ẹma, mmọ ẹma ẹfiọk se mmọ ẹkenamde. Ntem, mmọ ikekemeke aba ndifiak ntiene Abasi.

⁵ Ediwak owo itiehe nte Adam ye Eve. Kpa ye oro mmọ mîfọnke ima, mmọ isinamke se idinamde esịt afịna mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, Job emi ekedide ata owo Abasi ọkọdọhọ ete: “Mmomụm edinen ido mi n̄kama, nditopke enye nduọk; esịt idifịnake mi ke baba usen kiet.” (Job 27:6) Job eketịn̄ akpanikọ! Enye ikesinamke se esịt ọdọhọde enye ke ifọnke. Ntak edi oro enye ekekemede nditịn̄ ke ofụri esịt ete ke bụt inamke imọ, esịt inyụn̄ ibiomke imọ. Eke David-e? Ke ini David ekesịbede utọn̄ ọfọn̄ Edidem Saul, ‘esịt ama obiom enye.’  (1 Samuel 24:5) Emi ama ekpep David n̄kpọ. Enye ama edikụt ke akpakana ikpono owo emi Jehovah eyetde aran. Enye ikonyụn̄ ifiakke inam utọ n̄kpọ oro aba.

6. Nso iwụt ke idịghe ikọt Jehovah kpọt ke esịt esiteme se ẹkpenamde?

⁶ Ndi ikọt Jehovah kpọt ke esịt esiteme se ẹkpenamde? Edisana spirit ama anam apostle Paul ewet ete: “Ini ekededi emi mbon idụt emi mînyeneke ibet ẹnamde se ibet etemede ke ndammana usụn̄, mmọ emi, okposụkedi mînyeneke ibet, ẹdi ibet ẹnọ idemmọ. Mmọ emi ẹwụt se idude ke ibet emi ẹwetde ke esịt mmọ, ke adan̄aemi ubieresịt mmọ etienede mmọ edi ntiense, ndien ke ekikere mmọ, esịt obiom mmọ ikpe mîdịghe etebe mmọ ikpe.” (Rome 2:​14, 15) Ndusụk ini, esịt esinam idem mbon emi mîdiọn̄ọke ibet Jehovah ẹnam nnennen n̄kpọ.

7. Didie ke esịt ekeme ndibian̄a nnyịn ndusụk ini?

⁷ Edi esịt ekeme ndibian̄a owo ndusụk ini. Didie? Ti uwụtn̄kpọ oro ikọnọde ke ntọn̄ọ iban̄a nte asan̄ade ye owo aka ebiet emi akanam mûkaha. Emekeme ndisop usụn̄ edieke owo emi afo akakam ekerede ke ọdiọn̄ọ usụn̄ efrede usụn̄, mîdịghe edieke edide enye ọdọhọ yak mbufo ẹdụk nnasia, afo aka okodụk ufien. Kpasụk ntre, edieke isiode esịt isịn ke n̄kpọ emi mîfọnke, esịt ekeme ndibian̄a nnyịn. Edieke nnyịn mînyụn̄ iyakke Ikọ Abasi ada nnyịn usụn̄, ọyọsọn̄ nnyịn ndidiọn̄ọ se ifọnde ye se idiọkde ke ini iyomde ndibiere akpan n̄kpọ. Esịt ayan̄wam nnyịn idiọn̄ọ nnennen n̄kpọ emi ikpanamde edieke iyakde spirit Jehovah ada nnyịn usụn̄. Paul ekewet ete: ‘Ubieresịt [m̀mê esịt] mi etiene mi etie ntiense ke edisana spirit.’ (Rome 9:1) Ikpanam nso man se esịt nnyịn ọdọhọde inam edi ukem ye se edisana spirit Jehovah oyomde? Ana ikpep esịt nnyịn ndibiere n̄kpọ.

8. (a) Nso ikeme nditịbe edieke isịnde esịt ikaha ke se idọn̄de nnyịn, ndien nso ke nnyịn ikpesikere mbemiso ibierede n̄kpọ? (b) Ntak emi esịt nditre ndifịna owo mîwọrọke ke se enye anamde enen? (Se ikọ idakisọn̄.)

⁸ Didie ke ikpebiere mme n̄kpọ emi anade owo ada esịt esie ebiere? Etie nte ndusụk owo ẹsinam se idọn̄de mmọ, ekem ẹdọhọ ‘ke esịt ifịnake mmimọ.’ Owo ekeme ndisio esịt nsịn ke n̄kpọ emi ọdọn̄de enye tutu enye ikwe ke n̄kpọ oro ọdiọk. Bible ọdọhọ ete: “Esịt abian̄a akan n̄kpọ efen ekededi onyụn̄ anam n̄kpọ ke mbrenyịn. Anie ekeme ndifiọk enye?” (Jeremiah 17:9) Ntre inaha nnyịn iyak se idọn̄de nnyịn edi ata akpan n̄kpọ. Se nnyịn ikpesikam ibemde iso ikere ekpedi m̀mê se iyomde ndinam eyenem Jehovah Abasi esịt. *

9. (a) Nso ke ndibak Abasi ke ofụri esịt ọwọrọ? (b) Edieke ibakde Abasi ntre, nso ke idisinam?

⁹ Edieke ikpepde esịt nnyịn n̄kpọ ọfọn, se idibierede ndinam oyowụt ke imabak Abasi, ke nnyịn inamke sụk se idọn̄de nnyịn. Se uwụtn̄kpọ kiet mi. Nehemiah ekedi eti andikara. Enye ama enyene unen ndibọ mbon Jerusalem tax ye se obio ẹsinọde andikara. Edi enye ikọbọhọ, sia enye ikoyomke ndifịk ikọt Abasi mbak Jehovah ediyat esịt. Enye ọkọdọhọ ke ikanam emi “ke ntak mbak Abasi.” (Nehemiah 5:15) Ana ibak Abasi ke ofụri esịt, emi ọwọrọ ke nnyịn idiyomke ndinam n̄kpọ ekededi emi ediyatde Ete nnyịn eke heaven esịt. Edieke  ibakde Abasi ntre, iyesise se Ikọ esie etịn̄de mbemiso ibierede n̄kpọ.

10, 11. Mme itie Bible ewe ikeme ndin̄wam owo ebiere m̀mê iyọn̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn, ndien idinam nso man Abasi an̄wam nnyịn?

¹⁰ Yak ida n̄kpọ un̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn inọ uwụtn̄kpọ. Ke ini ikade ekpri mboho m̀mê usọrọ, ndien mmịn odu, ediwak nnyịn imesikere m̀mê ikpọn̄wọn̄wọn̄ m̀mê ikpọn̄wọn̄ke. Ọkpọfọn ibem iso idiọn̄ọ se Bible etịn̄de aban̄a mmịn. Bible ikpanke owo ndin̄wọn̄ mmịn idaha idaha, enye ọdọhọ ke Jehovah ọnọ nnyịn wine. (Psalm 104:​14, 15) Edi Bible akpan ọkpọsọn̄ un̄wọn̄ mmịn ye uyom uyom usọrọ. (Luke 21:34; Rome 13:13) Enye abat ukpammịn esịn ke otu ikpọ idiọkn̄kpọ nte use. *​—1 Corinth 6:​9, 10.

¹¹ Utọ ikọ Abasi ntem ke isida ikpep esịt nnyịn n̄kpọ man enye esisọp eteme nnyịn se ikpanamde ye se nnyịn mîkpanamke. Ke ini iyomde ndibiere m̀mê iyọn̄wọn̄ mmịn ke itie usọrọ, ọfọn ibụp idem nnyịn: ‘Nso utọ usọrọ ke edidi? Ndi ẹkeme ndinam n̄kpọ mbe ubọk tutu enye editie uyom uyom? Ndi mmesima mmịn? Ndi nsida mmịn mfre uwa, m̀mê esidi mmen̄wọn̄ke mmịn n̄kemeke ntie? Ndi nsida enye mmụm idem n̄kama? Ndi mmesikeme ndidọhọ idemmi ke ndin̄wọn̄ke mmịn awak, nnyụn̄ nnam ntre?’ Nte isụk itiede ikere se Bible etịn̄de ye nsio nsio mbụme emi enye anamde ibụp idem nnyịn, ọfọn ibọn̄ akam n̄ko iben̄e Jehovah an̄wam nnyịn inam nnennen n̄kpọ. (Kot Psalm 139:​23, 24.) Ima inam ntre, ọwọrọ idọhọ Jehovah anam edisana spirit esie ada nnyịn usụn̄. Ọwọrọ n̄ko ke nnyịn ke ikpep esịt nnyịn ndima se Abasi amade nnyụn̄ nsua  se enye asuade. Edi odu n̄kpọ en̄wen oro anade ikere iban̄a ke ini iyomde ndibiere n̄kpọ.

12, 13. Nso ikeme ndinam nditọete ẹda n̄kpọ nsio nsio, ndien nso ke nnyịn mîkpanamke?

¹² Esịt owo edi nsio nsio. Esịt eyenete kiet ekeme ndiyak enye anam n̄kpọ, edi esịt eyenete efen iyakke. Emi ekeme ndikpa fi idem. Enyene n̄kpọ emi owo kiet ekemede ndidọhọ ke ọdiọk etieti, edi owo en̄wen ama n̄kpọ oro inyụn̄ ikwe se idiọkde do. Ke uwụtn̄kpọ, owo ekeme ndisima nditie ye mme ufan esie n̄n̄wọn̄ mmịn ke mbubreyo, edi owo en̄wen ete, ‘M̀mê nso ikpanam eyenete esinam utọ n̄kpọ oro?’ Nso ikpanam nditọete iba ẹkere n̄kpọ nsio nsio ntre? Didie ke ndidiọn̄ọ emi akpan̄wam nnyịn isibiere n̄kpọ?

¹³ Owo ye owo idịghe ukem. Enyene nte uwem ndusụk owo eketiede nte mmọ ẹsụk ẹkọride. Ke uwụtn̄kpọ, ndusụk owo ẹsiti ke enyene n̄kpọ emi ọkọsọn̄de mmimọ nditre, ke ekedi itre mfịn, ifiak ikanam n̄kpọn̄. (1 Ndidem 8:​38, 39) Yak idọhọ ke ama ọsọn̄ owo etieti nditre ndisin̄wọn̄ mmịn n̄kaha. Utọ owo oro ama okụt mmịn, enye esinen̄ede ekpeme idem mbak idifiak iduọ idụk se enye ama eketre. Edieke enye edide ufọk fo yak ọnọ enye mmịn, ekeme ndidi esịt esie idiyakke enye ọn̄wọn̄. Ndi ayayat esịt? Ndi eyeyịre enye ete osụk ọn̄wọn̄? Ifọnke anam ntre. M̀mê ọmọfiọk se inamde enye esịn m̀mê ufiọkke, m̀mê enye etịn̄ ntak ọnọ fi m̀mê itịn̄ke, sia amade enye, udûkpakke enye ute osụk ọn̄wọn̄.

14, 15. Ewe n̄kpọ ke esịt akanam mme Christian ke eyo mme apostle ẹda nsio nsio, ndien nso item ke Paul ọkọnọ?

¹⁴ Ke eyo apostle Paul, Paul ama okụt ke esịt ama  esiwak ndinam mme Christian ẹda n̄kpọ ata nsio nsio. Esịt ama esifịna ndusụk mmọ ke ntak ndusụk n̄kpọ emi mmọ ẹkediọn̄ọde ke ẹma ẹwa ẹnọ ndem. (1 Corinth 10:25) Edi esịt ikafịnake Paul ke utọ n̄kpọ oro, edieke edide ẹkemen ẹdinyam ke urua. Ke enyịn Paul, ndem ikedịghe n̄kpọ ndomokiet, enye ikadaha nte ke ndem enyene mme n̄kpọ oro sia Jehovah okobot kpukpru n̄kpọ. Kpa ye oro, Paul ama ọfiọk ke mbon en̄wen idaha ntre. Etie nte ndusụk mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹdụk ẹnyịne ke ukpono ndem mbemiso ẹtọn̄ọde ndinam n̄kpọ Jehovah. Ntem mmọ ẹma ẹsua n̄kpọ ekededi emi mmọ ẹdiọn̄ọde ke ẹma ẹda ẹnam n̄kpọ ẹnọ ndem, idem ekpededi owo idaha n̄kpọ oro inam n̄kpọ inọ ndem aba. Nso item ke Paul ọkọnọ ke n̄kpọ emi?

¹⁵ Paul ọkọdọhọ ete: “Nnyịn emi isọn̄de idem ikpobiom mmemidem mbon oro mîsọn̄ke idem, ikponyụn̄ inemke idem nnyịn esịt. Koro Christ ikenemke idemesie esịt.” (Rome 15:​1, 3) Ikọ Paul ọkọwọrọ ke akpana ibem iso ikere iban̄a nditọete nnyịn nte Christ akanamde. Ke ini enye akafiakde etịn̄ aban̄a n̄kpọ emi, enye ọkọdọhọ ke edieke ndita unam oyomde ndinam eyenete imọ emi Christ akakpade ọnọ atuak ukot ọduọ, ke imọ iditaha unam aba.​—Kot 1 Corinth 8:13; 10:​23, 24, 31-33.

16. Ntak emi mbon oro esịt esisọpde afịna mîkpadaha se esịt ọdọhọde mmọ ibiere ikpe inọ mbon en̄wen?

¹⁶ Edi ikpanaha mbon emi esịt esisọpde afịna ẹda mbon eken nte idiọk owo, ẹnyụn̄ ẹkere ke akpana kpukpru owo ẹse n̄kpọ nte mmimọ isede. (Kot Rome 14:10.) Ikpakam ida esịt nnyịn ibiere se nnyịn idinamde ye se nnyịn mîdinamke, utu ke ndida enye mbiere n̄kpọ nnọ mbon en̄wen. Ti ke Jesus ọkọdọhọ ete: “Ẹtre ndibiere ikpe nnọ owo mbak owo edibiere ikpe ọnọ mbufo.” (Matthew 7:1) Ikpanaha owo ndomokiet ayak se  esịt esie enyịmede enye anam m̀mê se mînyịmeke enye anam ada ikọ edi ke esop. Ikpakam inam n̄kpọ man ika iso ima kiet eken, idiana kiet, inyụn̄ isọn̄ọ kiet eken idem, utu ke nditie mbiat owo.​—Rome 14:19.

17. Esịt ediwak owo mfịn etie didie?

¹⁷ Apostle Peter ekewet ete: “Ẹnyene eti ubieresịt.” (1 Peter 3:16) Ndinyene esịt emi n̄kpọ mîbiomke ke enyịn Jehovah Abasi edi ata eti n̄kpọ. Esịt ata ediwak owo mfịn itiehe ntre. Paul ọkọdọhọ ke enyene mbon emi esịt mmọ “odorode ufiọn nte n̄kpọ eke ẹdade ufiop ukwak ẹnịm mbọn.” (1 Timothy 4:2) Itie emi ata ufiop ukwak atade owo enịm mbọn ekeme ndikpụp, owo inyụn̄ ikopke ubiak ke itie oro aba. Esịt ediwak owo ke  ererimbot emi okpụp mîdịghe akpa tutu ikemeke aba ndidọhọ mmọ ke se mmọ ẹyomde ndinam ọdiọk. Esịt isifịnake mmọ, isimiaha mmọ ufen, isinyụn̄ inamke bụt anam mmọ ke ini mmọ ẹnamde idiọkn̄kpọ. Enenem ediwak owo mfịn ndinyene utọ esịt oro.

18, 19. (a) Esịt ndibiom owo ikpe m̀mê ndinam owo okop bụt ekeme ndinyene nso ufọn? (b) Nso ke ikpanam edieke esịt osụk afịnade nnyịn ke ima ikakabade esịt?

¹⁸ Ke ini esịt obiomde nnyịn, oro ekeme ndiwọrọ ke se ikanamde ikọfọnke. Edieke emi anamde owo akabade esịt, Abasi eyefen ọnọ owo oro ọkpọkọm enye akanam ata akwa idiọkn̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, Edidem David ama anam akwa idiọkn̄kpọ, edi Abasi ama efen ọnọ enye sia enye ama atua n̄kpọfiọk ke ofụri esịt onyụn̄  akabade esịt. David ama asua idiọkn̄kpọ emi enye akanamde onyụn̄ ebiere tọn̄ọde ke ini oro nditịn̄ enyịn nnịm mme ibet Abasi. Emi ama anam enye okụt ke Jehovah ‘ọfọn, onyụn̄ enyịme ndifen nnọ’ mme anamidiọk. (Psalm 51:​1-19; 86:5) Edi nso ke ikpanam edieke esịt osụk afịnade nnyịn, bụt onyụn̄ anamde nnyịn idem ke ima ikakabade esịt yak ẹfen ẹnọ nnyịn?

¹⁹ Ndusụk ini, esịt ekeme ndika iso mbiom owo anyan ini ke owo ama akakabade esịt, ayarade idiọkn̄kpọ esie yak ẹfen ẹnọ enye. Edieke utọ n̄kpọ emi ọwọrọde fi, ti idemfo ke Jehovah okpon akan esịt nnyịn, ke enye isehe nnyịn ntre. Ukem nte isidọhọde mbon en̄wen ke Abasi ama mmọ, ke enye efen ọnọ mmọ, ana nnyịn n̄ko inịm ke Abasi ama nnyịn, onyụn̄ efen ọnọ nnyịn. (Kot 1 John 3:​19, 20.) Esịt emi n̄kpọ mîbiomke esinam ekikere ana owo sụn̄, anam owo enyene emem, ye ata idatesịt emi ọsọn̄de ndinyene ke ererimbot emi. Ediwak owo emi ẹkenamde akwa idiọkn̄kpọ ẹkụt ke emi edi akpanikọ. Mmọ ke ẹnam n̄kpọ Jehovah mfịn, esịt inyụn̄ ifịnake mmọ aba.​—1 Corinth 6:11.

20, 21. (a) Ẹsio n̄wed emi man an̄wam fi anam nso? (b) Nso ifụre ke nnyịn mme Christian inyene, edi nso ke nnyịn ikpada ifụre emi inam?

²⁰ N̄wed emi ayan̄wam fi enyene utọ idatesịt oro onyụn̄ enyene esịt emi n̄kpọ mîbiomke ke usen ifan̄ emi osụhọde ọnọ idiọk ererimbot Satan emi. Edi idịghe kpukpru ibet ye kpukpru n̄kpọ emi Bible etịn̄de, emi anade ekere aban̄a onyụn̄ ada odu uwem kpukpru usen, ke ẹneme ke n̄wed emi. Kûnyụn̄ ukere ke ẹyetịn̄ se akpanamde ke mme n̄kpọ emi anade enyene-idem ada esịt esie ebiere. Ẹsio n̄wed emi man an̄wam fi ọdiọn̄ọ nte akpanamde se Ikọ Abasi etịn̄de kpukpru usen, onyụn̄ anam esịt fo esisọp eteme fi nnennen n̄kpọ  emi akpanamde. “Ibet Christ” itiehe nte Ibet Moses sia “ibet Christ” oyom mme Christian ẹda esịt mmọ ye se Bible etịn̄de ẹbiere n̄kpọ. Ibet Christ idịghe udịm udịm ibet emi ẹwetde-wet nte Ibet Moses. (Galatia 6:2) Ata ata ifụre ke Jehovah ọnọ mme Christian oro. Edi Ikọ Abasi ọdọhọ yak ‘ikûkama ifụre nnyịn ida ifụk idiọkn̄kpọ.’ (1 Peter 2:16) Ifụre emi akam anam nnyịn inyene eti ifet ndiwụt Jehovah ke imama enye.

²¹ Ama ọbọn̄ akam etie ekere nte akpadade se Bible etịn̄de odu uwem, ekem anam se ebierede, ayaka iso ama Jehovah nte akamade enye ke ini ekedide edifiọk enye. Ntem ke edisikpep idemfo ndibiere nnennen n̄kpọ emi akpanamde. (Mme Hebrew 5:14) Edieke ekpepde ndiyak Ikọ Abasi akara esịt fo, esịt fo ayan̄wam fi anam se ifọnde kpukpru usen uwem fo. Ukem nte owo emi ọdiọn̄ọde usụn̄ ekemede ndida fi n̄kesịm ebiet emi akanam mûkaha, esịt emi ọdiọn̄ọde usụn̄ Abasi oyowụt fi nte okpodude uwem emi edinemde Jehovah esịt. Emi ayanam Abasi aka iso ama fi.