Be ka se isịnede

Be ka se isịnede

Ibuot Duopeba

Enye Ama Ada Abasi Esie Ọdọn̄ Idem Esịt

Enye Ama Ada Abasi Esie Ọdọn̄ Idem Esịt

1, 2. Nso iketịbe ke usen emi ekedide ata akpan usen ke uwem Elijah?

ELIJAH ke ekefehe itọk ke edịm ke adan̄aemi enyọn̄ ekenen̄erede ekịm. Ama ada enye ini ndisịm Jezreel sia enye ikedịghe aba akparawa. Kpa ye oro, enye ama efehe ikpaha mba, koro ‘ubọk Jehovah ama odu’ ye enye. Jehovah akanam enye okop utọ odudu emi enye mîkokopke akpa mi tutu enye ebem chariot Edidem Ahab iso ekesịm Jezreel.—Kot 1 Ndidem 18:46.

2 Enye ekefehe itọk emi ikpọn̄ aka anyan usụn̄ emi. Kere nte enye efehede ke edịm, ke efehe ke ọkwọhọde iso, ke onyụn̄ ekere se iketịbede usen oro, emi akanam enye mîkwe. Usen emi ke ẹkewụt ke Jehovah Abasi Elijah edi ata Abasi, n̄ko ke enye ikpọn̄ ikpọn̄ ke ẹkpetuak ibuot ẹnọ. Enyọn̄ ama enen̄ede ekịm, ndien Elijah ama enen̄ede aka anyan tutu idaha aba ikụt Obot Carmel, kpa ebiet emi Jehovah ọkọnọde enye odudu esuene Baal. Ke obot emi ke ẹkeyarade ediwak prọfet Baal nte ata ndiọi nsunsu prọfet ẹnyụn̄ ẹwot mmọ. Ekem Elijah ama ọbọn̄ akam ọnọ Jehovah ete anam edịm emi ama eketre ndidep ke isua ita ye ubak edep. Edịm ama onyụn̄ edep!—1 Ndi. 18:18-45.

3, 4. (a) Nso ikpakanam Elijah ekere ke n̄kpọ ọmọn̄ okpụhọde ke ini enye okosụk efehede aka Jezreel? (b) Mme mbụme ewe ke idineme?

3 Ekeme ndidi Elijah ama ekere ediwak n̄kpọ nte enye okosụk efehede itọk emi edidade enye kilomita 30 ndikesịm Jezreel. Anaedi enye ama ekere ke sia ẹma ẹkewot mme prọfet Baal, ke n̄kpọ ọmọn̄ okpụhọde ye nte ke Ahab oyokpụhọde, akpan akpan ke emi enye ama okokụt se iketịbede. Ekeme ndidi enye ama ekere ke Ahab idituakke aba ibuot inọ Baal, idinyụn̄ iyakke Jezebel an̄wan esie aka iso atuak ibuot ọnọ Baal onyụn̄ ọkọbọ mme asan̄autom Jehovah.

““Elijah . . . efehe ebem Ahab iso ekesịm Jezreel”

4 Nnyịn imesitọn̄ọ ndinen̄ede nnyene idotenyịn ini ekededi oro etiede nte n̄kpọ ọtọn̄ọ ndidi nte ikekerede. Imekeme ndikere ke n̄kpọ ọmọn̄ aka iso ọfọn ye nnyịn, ye nte ke se ikenen̄erede ifịna nnyịn ebe efep. Idem ikpaha nnyịn edieke edide se Elijah ekekerede edi oro, sia enye “ekedi owo emi n̄kpọ esitụkde nte nnyịn.” (Jas. 5:17) Edi ke nditịn̄ akpanikọ, mfịna Elijah akakam ọtọtọn̄ọ. Ata idiọk ndịk ọmọn̄ anam Elijah ke mîbịghike, esịt ọmọn̄ onyụn̄ etịmede enye tutu enye ọdọhọ n̄kpa edida imọ. Nso iyom nditịbe, ndien didie ke Jehovah edin̄wam prọfet esie afiak enyene mbuọtidem ye uko? Ẹyak ise ise.

Se Elijah Mîkodorike Enyịn Etịbe

5. Ndi se iketịbede ke Obot Carmel ama ekpep Ahab ndinen̄ede mbak Jehovah, nnyịn isan̄a didie ifiọk?

5 Ndi Ahab ama owụt ke imakabade esịt ke enye ama ekesịm ufọk ubọn̄ esie ke Jezreel? Akpa Ndidem 19:1 ọdọhọ ete: “Ahab emen kpukpru se Elijah akanamde ye nte enye okowotde kpukpru mme prọfet ke akan̄kan̄ etịn̄ ọnọ Jezebel.” Ndi omokụt ke Ahab iketịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a Jehovah Abasi Elijah? Ahab ikadaha ke Jehovah akanam utịben̄kpọ oro, edi ọkọdọhọ ke ‘Elijah akanam.’ Emi enen̄ede owụt ke se iketịbede emi ikekpepke Ahab ndibak Jehovah Abasi. Ndien nso ke abak ibak an̄wan esie akanam?

6. Nso etop ke Jezebel ọkọdọn̄ ẹketobo Elijah, ndien nso ke emi ọkọwọrọ?

6 Esịt ama ofụt Jezebel tutu enye ọdọn̄ ẹkedọhọ Elijah ẹte: “Mme abasi ẹkpekam ẹnam ntem, ẹnyụn̄ ẹdọdiọn̄ ẹnam, edieke n̄kpọn̄ adan̄aemi ami mmendinamke ukpọn̄ fo etie nte ukpọn̄ mmọ kiet kiet!” (1 Ndi. 19:2) Emi ekedi ata idiọk ikọ ndịghe. Ikọ Jezebel ọkọwọrọ yak imọ ikpa edieke imọ mîwotke Elijah edem usen oro ke usiene mme prọfet Baal oro enye okowotde. Kere nte Elijah edemerede ke ekpri ufọk esie ke Jezreel ke utọ ọkpọsọn̄ edịm oro, edikop utọ enyene-ndịk etop oro. Eketie enye didie ke idem?

Ndịk ye Mmemidem Ẹmen Enye Ẹmen

7. Didie ke ikọ ndịghe Jezebel okotụk Elijah, ndien nso ke Elijah akanam?

7 Edieke Elijah okodoride enyịn ke en̄wan imọ ye Baal okụre, ọwọrọ idotenyịn esie ama akpa mfụhọ. Se iketịbede ikokpụhọkede Jezebel. Idiọk ọbọn̄ an̄wan emi ama owowot ediwak prọfet Abasi, ndien eketie Elijah nte ke imọ ke ẹyom ndiwot isan̄ emi. Bible ọdọhọ ke ‘idem ama enyek enye.’ Ndi Elijah ama etie ekere aban̄a ibak ibak usụn̄ emi Jezebel ediwotde enye? Edieke edide ntre, anaedi oro akanam idem ọtọn̄ọ ndinyek enye. Edide enye ama ekere m̀mê ikekereke, Bible ọdọhọ ke enye ama “efehe man anyan̄a ukpọn̄ esiemmọ.”—1 Ndi. 18:4; 19:3.

Edieke nnyịn mîyomke ndịk anam nnyịn, inaha itie ikere mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam idem enyek nnyịn

8. (a) Nso mfịna ke Elijah ye Peter ẹkenyene? (b) Nso ke ikeme ndikpep nto Elijah ye Peter?

8 Idịghe Elijah edi n̄kukụre owo Abasi emi ndịk akanamde. Ndịk ama anam apostle Peter n̄ko. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini Jesus akanamde enye etiene imọ asan̄a ke enyọn̄ mmọn̄, apostle emi ama ‘ese oyobio oro.’ Emi ama anam ndịk anam enye, ndien enye ama ọtọn̄ọ ndiden̄. (Kot Matthew 14:30.) Se iketịbede inọ Elijah ye Peter ekpep nnyịn akpan n̄kpọ. Edieke nnyịn mîyomke ndịk anam nnyịn, inaha itie ikere mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam idem enyek nnyịn. Utu ke oro, ikpakam ikere iban̄a se Jehovah anamde man ọnọ nnyịn idotenyịn ye odudu.

“Ekem Ndien!”

9. Tịn̄ nte Elijah ekefehede ye se ikanamde enye efehe.

9 Ndịk ama anam Elijah efehe kilomita 150 aka Beer-sheba ko ke usụk usụk adan̄a Judah. Do ke enye ọkọkpọn̄ asan̄autom esie efehe ikpọn̄ aka wilderness. Bible ọdọhọ ke enye akada ofụri “usen kiet” efehe. Ndien etie nte enye akababak ọtọn̄ọ itọk emi, ikamake udia m̀mê n̄kpọ ndomokiet. Ọkpọsọn̄ mfụhọ ye ndịk ẹma ẹnam enye efehe isehe edem, ọduọ adaha ada ke idiọk usụn̄ wilderness oro ye anainai eyo. Idem ama emem enye nte eyo ọkọtọn̄ọde ndikụt. Ntre, enye ama osụhọde etie ke idak eto ndiyan̄—kpa n̄kukụre n̄kpọ emi enye ekekemede ndidak ibuot ke wilderness oro.—1 Ndi. 19:4.

10, 11. (a) Akam emi Elijah ọkọbọn̄de ọnọ Jehovah ọkọwọrọ nso? (b) Da se idude ke mme itie N̄wed Abasi oro ẹsiakde ke ikpehe ekikere tịn̄ nte eketiede mme asan̄autom Abasi eken oro ẹkefụhọde ke idem.

10 Nnanenyịn ama anam Elijah ọbọn̄ akam ete n̄kpa edida imọ. Enye ọkọdọhọ ete: “Ami [mfọnke] n̄kan mme ete ete mi.” Enye ama ọfiọk ke mme ete ete imọ ẹma ẹkabade ntan ke udi, ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet nnọ owo ekededi. (Eccl. 9:10) Enye ekekere ke imọ inyụn̄ itie ntre, inyeneke ufọn. Ntak edi oro enye okofioride ete: “Ekem ndien!” Oro edi, ufọn uwem imọ?

11 Ndi akpa fi idem ndikop ke asan̄autom Abasi ekeme ndifụhọ ntre? Kûyak idem akpa fi. Bible asiak ediwak mme asan̄autom Abasi, iren ye iban—utọ nte Rebekah, Jacob, Moses, ye Job—oro ẹkefụhọde tutu ẹkere ke n̄kpa ọfọn akan uwem mmimọ.—Gen. 25:22; 37:35; Num. 11:13-15; Job 14:13.

12. Edieke ofụhọde, didie ke afo ekpekpebe uwụtn̄kpọ Elijah?

12 Sia idude uwem ke “ndiọkeyo emi ọsọn̄de ndiyọ,” ikpakpaha nnyịn idem edieke ediwak mme anam-akpanikọ asan̄autom Abasi ẹfụhọde ndusụk ini. (2 Tim. 3:1) Edieke ofụhọde, nam se Elijah akanamde: Tịn̄ nte etiede fi ke idem nọ Abasi. N̄kọ ọmọfiọk ke Jehovah edi “Abasi kpukpru ndọn̄esịt.” (Kot 2 Corinth 1:3, 4.) Ndi enye ama ọdọn̄ Elijah esịt?

Jehovah Ama Ese Aban̄a Prọfet Esie

13, 14. (a) Didie ke Jehovah akada angel owụt ke imọ imekere iban̄a asan̄autom imọ emi esịt eketịmerede? (b) Ntak emi edide n̄kpọ inemesịt ndikpono Abasi emi ọfiọkde nnyịn owo kiet kiet onyụn̄ ọfiọkde ukeme nnyịn?

13 Afo ekere ke eketie Jehovah didie ke idem nditie ke heaven n̄kụt nte edima prọfet esie anade ke idak eto ke wilderness oyom n̄kpa? Imọfiọk ke ikenemke enye. Ke idap ama ekemen Elijah, Jehovah ama ọdọn̄ angel ebịne enye. Angel oro ama otụk enye sụn̄sụn̄, edemede enye onyụn̄ ọdọhọ enye ete: “Daha da, dia udia.” Enye ama anam ntre. Angel oro ama ọnọ enye ufiop ufiop uyo ye mmọn̄. Ndi Elijah ama akam eti ndikọm angel oro? N̄kukụre se Bible ọdọhọde edi ke enye ama ata uyo oro, ọn̄wọn̄ mmọn̄, onyụn̄ afiak ede. Ndi nnanenyịn ama ọbọ enye uyo? Nnyịn ifiọkke. Se idiọn̄ọde edi ke angel oro ama afiak edemede enye, ndien etie nte ekedi ke eyo ama ekesiere. Ekem angel emi ama afiak ọdọhọ Elijah ete: “Daha da, dia udia,” onyụn̄ etịn̄ ntak ete, “koro usụn̄ isan̄ emi oyomde akan fi.”—1 Ndi. 19:5-7.

14 Abasi ama anam angel esie ọdiọn̄ọ ebiet emi Elijah okoyomde ndika. Enye ama ọfiọk n̄ko ke Elijah idikemeke ndika utọ anyan ebiet oro ke odudu idemesie. Edi n̄kpọ inemesịt ndikpono Abasi emi ọfiọkde ukeme nnyịn ye se iduakde akan nte nnyịn ke idem nnyịn ifiọkde. (Kot Psalm 103:13, 14.) Ndi udia oro ama enyene ufọn ọnọ Elijah?

15, 16. (a) Udia oro Jehovah ọkọnọde Elijah akan̄wam enye anam nso? (b) Ntak emi ikpowụtde esịtekọm iban̄a usụn̄ oro Jehovah esisede aban̄a mme asan̄autom esie mfịn?

15 Akpa Ndidem 19:8 ọdọhọ ete: “Enye adaha ada, adia udia onyụn̄ ọn̄wọn̄ mmọn̄, enye onyụn̄ ada odudu udia oro asan̄a uwemeyo aba ye okoneyo aba, tutu ekesịm Horeb, kpa obot ata Abasi.” Elijah ama etre udia okoneyo 40 ye uwemeyo 40, ukem nte Moses emi okodude uwem n̄kpọ nte isua 600 mbemiso eyo esie ye Jesus emi okodude uwem n̄kpọ nte isua 1,000 ke Elijah ama akakpa. (Ex. 34:28; Luke 4:1, 2) Udia oro iketreke kpukpru mfịna esie, edi ama ọsọn̄ọ enye idem ke ata utịbe utịbe usụn̄. Kere nte akanieren emi akakpade mba mi akasan̄ade n̄kpọ nte ọfiọn̄ kiet ye ubak ke wilderness emi mînyeneke ukpọk afan̄usụn̄!

16 Jehovah ke ese aban̄a ikọt esie mfịn, idịghe ke ndinọ mmọ udia ke utịbe utịbe usụn̄, edi ke usụn̄ emi akam akande oro. Enye ọnọ ikọt esie udia eke spirit. (Matt. 4:4) Ndida Bible ye mme n̄wed ikọ Abasi eken n̄kpep n̄kpọ mban̄a Abasi esisọn̄ọ nnyịn idem anam ika iso ikpono Jehovah. Ndikpep Bible ye mme n̄wed emi idimenke kpukpru mfịna nnyịn ifep, edi ekeme ndinam nnyịn ikeme ndiyọ mme mfịna emi nnyịn mîkpekemeke ndiyọ. Ekeme n̄ko ndinam inyene “nsinsi uwem.”—John 17:3.

17. M̀mọ̀n̄ ke Elijah akaka, ndien ntak emi ebiet oro ekedide ata akpan ebiet?

17 Elijah ama asan̄a n̄kpọ nte kilomita 320 mbemiso esịmde Obot Horeb. Obot Horeb ekedi ata akpan ebiet, koro do ke angel Jehovah okowụt Moses idem ke edemeikan̄ ke eto n̄kukịm, do n̄ko ke Jehovah ọkọnọ nditọ Israel Ibet ediomi. Elijah ama odụk abaitiat do okosụhọde anana.

Jehovah Ọdọn̄ Prọfet Esie Esịt Onyụn̄ Ọsọn̄ọ Enye Idem

18, 19. (a) Nso ke angel oro Jehovah ọkọdọn̄de eketịn̄ ikọ ye Elijah okobụp enye, ndien nso ke Elijah ọkọbọrọ? (b) Elijah ọkọdọhọ ke nso n̄kpọ ita ẹnam imọ ifụhọ?

18 Uyo Jehovah ama esịm Elijah ke abaitiat oro ete: “Elijah, afo anam nso mi?” Etie nte angel Jehovah okobụp Elijah mbụme emi. Etie nte owo ikobụpke mbụme emi ikọ ikọ, sia Elijah akada emi nte ifet nditịn̄ se isịnede imọ ke esịt, ndien enye ama etịn̄ esịt esie. Enye ọkọdọhọ ete: “Mmenen̄ede mfịbe ufụp etieti nnọ Jehovah Abasi mme udịm; koro nditọ Israel ẹmekpọn̄ ediomi fo, mmọ ẹmewụri mme itieuwa fo, ẹmenyụn̄ ẹwot mme prọfet fo ke akan̄kan̄, ndien ami ikpọn̄ nsụhọ; ndien mmọ ke ẹyom ndida ukpọn̄ mi.” (1 Ndi. 19:9, 10) Se Elijah eketịn̄de emi owụt n̄kpọ ita emi akanamde enye ofụhọ.

19 Akpa n̄kpọ edi ke Elijah ekekere ke ibọ ufen ikpîkpu. Eketie Elijah nte ke n̄kpọ akakam etetịm ọdiọk kpa ye ofụri isua oro enye ‘okofụbede ufụp ọnọ Jehovah’ ke ndinam mme owo ẹfiọk edisana enyịn̄ Abasi ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ Enye. Nditọ Israel ẹkesụk ẹnanana mbuọtidem ẹnyụn̄ ẹsọn̄ ibuot, ukpono ndem okonyụn̄ etetịm ọsọn̄ ubọk. Ọyọhọ iba, Elijah ekekere ke imọ ‘ikpọn̄ isụhọ’ ke ofụri Israel nte andituak ibuot nnọ Jehovah. Ọyọhọ n̄kpọ ita edi ke ndịk ama anam Elijah. Ẹma ẹwot ata ediwak prọfet, ndien enye ekekere ke imọ ke ẹdiwot isan̄ enye emi. Ekeme ndidi ikememke utom inọ enye ndisio kpukpru emi ntịn̄, edi enye ikayakke ntan̄idem m̀mê bụt akpan enye. Elijah ama enịm ata eti uwụtn̄kpọ ọnọ mme asan̄autom Abasi ndisitịn̄ ofụri se isịnede mmọ ke esịt nnọ Abasi ke ini ẹbọn̄de akam.—Ps. 62:8.

20, 21. (a) Tịn̄ se Elijah akadade ke inua abaitiat ke Obot Horeb okụt. (b) Nso ke odudu emi Jehovah akadade nsio nsio n̄kpọ-obot owụt ekekpep Elijah?

20 Nso ke Jehovah akanam aban̄a se ikafịnade Elijah? Angel oro ama ọdọhọ Elijah ọwọrọ edida ke inua abaitiat. Enye ama ọwọrọ edida, idiọn̄ọke se iyomde nditịbe. Ata ọkpọsọn̄ ofụm ama ofụme. Anaedi ofụm emi akasan̄a ye ata ọkpọsọn̄ uyom sia ama asiak mme obot onyụn̄ obom ikpọ itiat. Kere nte Elijah edide, fiọk okpofụk iso, fiọk okpomụm ndodobi ọfọn̄ emi enye ekesịnede mbak ofụm edinam awan̄a enye ke ukot. Ndien enye ke akan̄wana n̄ko ndimụm n̄kpọ man ididuọ ke ntak unyekisọn̄. Oro ikakam ikụreke ima ke ini akwa ikan̄ ekedide edibe anam enye efehe odụk esịt abaitiat ekedịbe mbak ufiop ikan̄ oro.—1 Ndi. 19:11, 12.

Jehovah akada akwa odudu esie ọdọn̄ Elijah esịt onyụn̄ esịn udọn̄ ọnọ enye

21 Mme n̄kpọ-obot emi ẹkenen̄ede ẹwụt odudu Jehovah, edi Bible ọdọhọ ke Jehovah ikodụhe ke mme n̄kpọ emi. Elijah ama ọfiọk ke Jehovah itiehe nte Baal emi mme andituak ibuot nnọ enye ẹkedade nte abasi edịm, emi esisan̄ade ke obubịt enyọn̄. Jehovah okobot kpukpru mme enyene-odudu n̄kpọ-obot ke ererimbot, edi enye enyene odudu akan kpukpru se enye okobotde. Heaven ikam ikemke enye! (1 Ndi. 8:27) Didie ke mme n̄kpọ oro Elijah okokụtde do ẹkenyene ufọn ẹnọ enye? N̄kọ emeti se ikanamde enye okop ndịk? Elijah ndikokụt adan̄a odudu emi Jehovah Abasi esie enyenede ama anam enye okụt ke ufọn idụhe ndifehe utọ owo nte Ahab ye Jezebel.—Kot Psalm 118:6.

22. (a) Didie ke “sụn̄sụn̄ ekpri uyo” oro okowụt Elijah ke enye enyene ufọn? (b) “Sụn̄sụn̄ ekpri uyo” oro ekpedi uyo anie? (Se ikọ idakisọn̄.)

22 Kpukpru ebiet ama odobo ke ikan̄ oro ama ekebe, ndien Elijah ama okop “sụn̄sụn̄ ekpri uyo.” Uyo oro ọkọdọhọ Elijah afiak etịn̄ mfịna esie, ndien enye ama afiak etịn̄ ofụri se ikafịnade enye. * Ekeme ndidi emi ama anam afiak efere enye ke idem. Se “sụn̄sụn̄ ekpri uyo” emi eketịn̄de ama enen̄ede ọdọn̄ enye esịt n̄ko. Jehovah ama anam Elijah ọfiọk ke enye enyene ufọn. Didie? Abasi ama anam enye ọfiọk kpukpru se imọ iyomde ndinam Baal ye mme andituak ibuot nnọ Baal ke Israel. Emi owụt ke Elijah ikọbọhọ ufen ikpîkpu, koro Abasi okosụk adaduak ndisobo Baal. Ke adianade do, Jehovah okosụk adada Elijah nte prọfet esie, ntre Jehovah ama ọdọhọ enye afiak ọkọtọn̄ọ utom esie. Jehovah ama etịn̄ nnennen nnennen se enye edinamde isan̄ enye emi.—1 Ndi. 19:12-17.

23. Siak n̄kpọ iba oro Jehovah akanamde ke ini Elijah ọkọdọhọde ke imọ ikpọn̄ isụhọ.

23 Nso ke Jehovah akanam ke ini Elijah ọkọdọhọde ke imọ ikpọn̄ isụhọ? Jehovah ama anam n̄kpọ iba. Akpa, enye ama ọdọhọ Elijah eyet Elisha aran, emi edidade itie esie nte prọfet. Akparawa emi edisisan̄a ye Elijah onyụn̄ an̄wam enye ke ediwak isua. Ata eti un̄wam ekedi oro. Ọyọhọ iba, Jehovah ama ọnọ enye ata etop inemesịt ete: “Mmayak owo tọsịn itiaba ẹsụhọ ke Israel, kpa kpukpru ẹdọn̄ emi mîtọn̄ọke inọ Baal, ye kpukpru owo eke mîtịmke enye inua.” (1 Ndi. 19:18) Ntre, ọwọrọ ke idịghe Elijah ikpọn̄ okosụhọ. Anaedi esịt ama enem enye ndikop ke ediwak owo ke ẹnanam n̄kpọ Jehovah, ikponoke Baal. Ama enen̄ede oyom Elijah anam akpanikọ ọnọ Jehovah man mme owo emi ẹkpebe nsọn̄ọnda esie ke utọ ini oro ediwak owo ẹkesọn̄de ibuot ye Abasi do. Anaedi ama enen̄ede enem Elijah ndikop se Jehovah Abasi esie ọkọdọn̄de angel editịn̄ ọnọ enye ke “sụn̄sụn̄ ekpri uyo.”

Bible ekeme nditie nte “sụn̄sụn̄ ekpri uyo” oro edieke inamde se enye etịn̄de

24, 25. (a) Didie ke ikeme ndikop “sụn̄sụn̄ ekpri uyo” Jehovah mfịn? (b) Isan̄a didie ifiọk ke Elijah ama ama ndọn̄esịt emi Jehovah ọkọnọde enye?

24 Ekeme ndidi mme n̄kpọ oro Abasi obotde ẹsidoro nnyịn uten̄e ukem nte okodorode Elijah, ndien ntre ke akpana edi. Mme n̄kpọ-obot ẹnen̄ede ẹwụt odudu Andibot. (Rome 1:20) Jehovah osụk amama ndida odudu esie emi mînyeneke adan̄a n̄n̄wam mme anam-akpanikọ asan̄autom esie. (2 Chron. 16:9) Edi ata akpan usụn̄ emi Abasi esidade eneme nneme ye nnyịn edi Ikọ esie, kpa Bible. (Kot Isaiah 30:21.) Bible ekeme nditie nte “sụn̄sụn̄ ekpri uyo” oro edieke inamde se enye etịn̄de. Jehovah ada se idude ke Bible enen̄ede nnyịn, esịn udọn̄ ọnọ nnyịn, onyụn̄ owụt ke imama nnyịn.

25 Ndi Elijah ama ama ndọn̄esịt emi Jehovah ọkọnọde enye ke Obot Horeb? Ih, ama ama. Ikebịghike enye ama afiak ọtọn̄ọ utom esie, onyụn̄ afiak ọtọn̄ọ ndiwụt ke Baal edi nsunsu abasi. Edieke iyakde ikọ “ndọn̄esịt oro N̄wed Abasi ọnọde” odụk nnyịn esịt, nnyịn n̄ko iyenyene mbuọtidem nte Elijah.—Rome 15:4.

^ ikp. 22 Ekeme ndidi kpa angel oro eketịn̄de ikọ ke 1 Ndidem 19:9, emi ẹkedọhọde ke edi “uyo Jehovah,” ekenyene “sụn̄sụn̄ ekpri uyo” emi. Ẹkot angel emi “Jehovah” ke ufan̄ikọ 15. Emi anam iti angel emi Jehovah ọkọdọn̄de akada nditọ Israel usụn̄ ke wilderness, okonyụn̄ ọdọhọde ke ‘enyịn̄ imọ odu enye ke idem.’ (Ex. 23:21) Nnyịn ikemeke ndisọn̄ọ ndọhọ ke angel emi ekedi Jesus, edi imọfiọk ke mbemiso Jesus ekedide isọn̄, ke ẹkesikot enye “Ikọ,” oro edi, akpan owo emi esitịn̄de ikọ ke ibuot Jehovah ọnọ mme asan̄autom Esie.—John 1:1.