ΕΝΑΣ άντρας που έχασε κάποιον δικό του γράφει: «Στην Αγγλία όπου μεγάλωσα, διδάχτηκα από παιδί να μην εκφράζω ανοιχτά τα αισθήματά μου. Θυμάμαι πως ο πατέρας μου, πρώην στρατιωτικός, μου έλεγε με σφιγμένα τα δόντια ‘Μην κλαις!’ όταν κάτι μου είχε προξενήσει πόνο. Δεν μπορώ να θυμηθώ αν η μητέρα μου φίλησε ή αν αγκάλιασε ποτέ κάποιο από εμάς τα παιδιά (ήμασταν τέσσερα αδέλφια). Σε ηλικία 56 ετών, είδα τον πατέρα μου να πεθαίνει. Ήταν φοβερή η αίσθηση απώλειας που ένιωσα. Και όμως, στην αρχή, δεν μπορούσα να κλάψω».

Σε μερικούς πολιτισμούς, οι άνθρωποι εκφράζουν ανοιχτά τα αισθήματά τους. Είτε είναι χαρούμενοι είτε λυπημένοι, οι άλλοι γνωρίζουν πώς αισθάνονται. Όμως, σε άλλα μέρη του κόσμου, ιδιαίτερα στη βόρεια Ευρώπη και στη Βρετανία, οι άνθρωποι, και ιδίως οι άντρες, έχουν διαπλαστεί έτσι ώστε να κρύβουν αυτό που νιώθουν, να πνίγουν τα συναισθήματά τους, να δείχνουν ψυχραιμία και να μην εκδηλώνονται. Όταν, όμως, χάσετε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, μήπως είναι εσφαλμένο να εκφράσετε τη θλίψη σας; Τι λέει η Αγία Γραφή;

Η Αγία Γραφή έχει γραφτεί από Εβραίους από την ανατολική Μεσόγειο, οι οποίοι ήταν εκδηλωτικά άτομα. Περιέχει πολλά παραδείγματα ατόμων που έδειχναν φανερά τη θλίψη τους. Ο Βασιλιάς Δαβίδ θρήνησε το χαμό του δολοφονημένου γιου του, του Αμνών. Μάλιστα, ‘έκλαυσε κλαυθμόν μέγαν σφόδρα’. (2 Σαμουήλ 13:28-39) Ένιωσε θλίψη ακόμη και για το χαμό του δόλιου γιου του, του Αβεσσαλώμ, ο οποίος προσπάθησε να σφετεριστεί τη βασιλεία του. Η Γραφική αφήγηση μας λέει: «Και εταράχθη ο βασιλεύς [Δαβίδ] και ανέβη εις το υπερώον της πύλης, και έκλαυσε· και ενώ επορεύετο, έλεγεν ούτως· Υιέ μου Αβεσσαλώμ, υιέ μου, υιέ μου Αβεσσαλώμ· είθε να απέθνησκον εγώ αντί σου, Αβεσσαλώμ, υιέ μου, υιέ μου»! (2 Σαμουήλ 18:33) Ο Δαβίδ θρήνησε όπως θα θρηνούσε οποιοσδήποτε φυσιολογικός πατέρας. Πόσες φορές, μάλιστα, δεν έχουν ευχηθεί οι γονείς να μπορούσαν να είχαν πεθάνει εκείνοι αντί των παιδιών τους! Φαίνεται τόσο αφύσικο να πεθαίνει ένα παιδί πριν από το γονέα.

Πώς αντέδρασε ο Ιησούς στο θάνατο του φίλου του, του Λαζάρου; Έκλαψε όταν πλησίασε το μνήμα του. (Ιωάννης 11:30-38) Αργότερα, η Μαρία η Μαγδαληνή έκλαψε καθώς πλησίαζε τον τάφο του Ιησού. (Ιωάννης 20:11-16) Είναι αλήθεια ότι ο Χριστιανός που έχει κατανόηση της ελπίδας της ανάστασης, η οποία εκτίθεται στην Αγία Γραφή, δεν θλίβεται απαρηγόρητα, όπως συμβαίνει με μερικά άτομα που δεν έχουν ξεκάθαρη Γραφική βάση για τις πεποιθήσεις  τους σχετικά με την κατάσταση των νεκρών. Αλλά, ως άνθρωπος με φυσιολογικά αισθήματα, ο αληθινός Χριστιανός, παρά την ελπίδα της ανάστασης, νιώθει θλίψη και θρηνεί για την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου.​—1 Θεσσαλονικείς 4:13, 14.

Τι μπορεί να λεχτεί για τις αντιδράσεις μας σήμερα; Μήπως το να εκδηλώνετε τα αισθήματά σας σάς είναι δύσκολο ή σας φέρνει σε αμηχανία; Τι συνιστούν μερικοί σύμβουλοι; Οι σύγχρονες απόψεις τους συνήθως αντανακλούν απλώς την πανάρχαια θεόπνευστη σοφία της Αγίας Γραφής. Αυτοί λένε ότι πρέπει να εκφράζουμε, και όχι να καταπνίγουμε, τη θλίψη μας. Αυτό μας θυμίζει τους πιστούς άντρες των αρχαίων χρόνων, όπως ήταν ο Ιώβ, ο Δαβίδ και ο Ιερεμίας, εκφράσεις θλίψης των οποίων βρίσκονται στην Αγία Γραφή. Αυτοί, ασφαλώς, δεν κατέπνιγαν τα αισθήματά τους. Συνεπώς, δεν είναι σοφό να απομονώνετε τον εαυτό σας από τους άλλους ανθρώπους. (Παροιμίαι 18:1, ΜΝΚ) Βέβαια, το πένθος εκφράζεται με διάφορους τρόπους σε διάφορους  πολιτισμούς, πράγμα που εξαρτάται και από τις επικρατούσες θρησκευτικές πεποιθήσεις. *

Τι πρέπει να κάνετε, ωστόσο, αν νιώθετε την ανάγκη να κλάψετε; Το να κλαίει κανείς είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης. Θυμηθείτε και πάλι την περίπτωση του θανάτου του Λαζάρου, κατά την οποία ο Ιησούς «στέναξε στο πνεύμα και . . . δάκρυσε». (Ιωάννης 11:33, 35) Με τον τρόπο αυτόν, ο Ιησούς έδειξε ότι το κλάμα αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στο θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου.

Αυτό το γεγονός επιβεβαιώνεται και από την περίπτωση μιας μητέρας, της Αν, η οποία έχασε το μωρό της, τη Ρέιτσελ, από Σύνδρομο Αιφνίδιου Βρεφικού Θανάτου (SIDS). Ο σύζυγός της έκανε τα εξής σχόλια: «Το παράδοξο ήταν ότι στην κηδεία δεν κλάψαμε, ούτε εγώ ούτε η Αν. Όλοι έκλαιγαν εκτός από εμάς». Η Αν αποκρίθηκε λέγοντας: «Ναι, αλλά εγώ έχω κλάψει αρκετά και για τους δυο μας. Νομίζω ότι το πόσο πραγματικά μου είχε στοιχίσει φάνηκε όταν τελικά βρέθηκα μόνη στο σπίτι, λίγες εβδομάδες μετά την τραγωδία. Έκλαιγα όλη την ημέρα. Πιστεύω όμως πως αυτό με βοήθησε. Αισθάνθηκα καλύτερα. Είχα ανάγκη να θρηνήσω το χαμό του μωρού μου. Πιστεύω ακράδαντα ότι πρέπει να αφήνει κανείς αυτούς που νιώθουν θλίψη να κλαίνε. Βέβαια, είναι φυσικό οι άλλοι να λένε ‘Μην κλαις’, όμως αυτό στην πραγματικότητα δεν βοηθάει».

Πώς αντέδρασαν μερικοί οι οποίοι ένιωσαν απόγνωση εξαιτίας του χαμού ενός αγαπημένου τους προσώπου; Για παράδειγμα, ας εξετάσουμε την περίπτωση της Χουανίτας. Αυτή γνωρίζει πώς είναι να χάνεις το μωρό σου. Είχε ήδη κάνει πέντε αποβολές. Τώρα ήταν και πάλι έγκυος. Έτσι, όταν ένα αυτοκινητικό ατύχημα την ανάγκασε να εισαχτεί στο νοσοκομείο, ήταν λογικό να ανησυχεί. Δυο εβδομάδες αργότερα, την έπιασαν οι πόνοι​—πρόωρα. Σύντομα γεννήθηκε η μικρή Βανέσα​—που ζύγιζε μόλις λίγο πάνω από 900 γραμμάρια. «Ήμουν τόσο συγκινημένη», θυμάται η Χουανίτα. «Επιτέλους ήμουν μητέρα!»

Αλλά η ευτυχία της δεν κράτησε πολύ. Τέσσερις ημέρες αργότερα η Βανέσα πέθανε. Η Χουανίτα θυμάται: «Αισθανόμουν ένα μεγάλο κενό. Είχα στερηθεί τη μητρότητά μου. Αισθανόμουν ελλιπής. Ήταν επώδυνο να επιστρέψω σπίτι στο δωμάτιο που είχα  ετοιμάσει για τη Βανέσα και να αντικρίζω τα μικρά εκείνα φανελάκια που της είχα αγοράσει. Τους επόμενους ένα-δυο μήνες, ξαναζούσα την ημέρα της γέννησής της. Δεν ήθελα να βλέπω κανέναν».

Μήπως πρόκειται για υπερβολική αντίδραση; Ίσως είναι δύσκολο για άλλους να το καταλάβουν αυτό, αλλά εκείνοι που, όπως η Χουανίτα, το έχουν ζήσει εξηγούν ότι θλίβονται για το μωρό τους όπως ακριβώς θα λυπούνταν για κάποιον που έχει ζήσει επί αρκετό χρονικό διάστημα. Πολύ πριν γεννηθεί το μωρό, λένε τα άτομα αυτά, οι γονείς του το αγαπούν. Υπάρχει ένας ιδιαίτερος δεσμός ανάμεσα στη μητέρα και στο μωρό. Όταν το μωρό πεθαίνει, η μητέρα νιώθει ότι έχει χαθεί ένα πραγματικό πρόσωπο. Και αυτό είναι εκείνο που πρέπει να καταλάβουν οι άλλοι.

Μια άλλη μητέρα εξέφρασε ποια ήταν τα αισθήματά της όταν της είπαν ότι ο εξάχρονος γιος της είχε πεθάνει ξαφνικά από κάποιο καρδιακό πρόβλημα που είχε εκ γενετής. «Πέρασα από μια σειρά αντιδράσεων​—παράλυση, άρνηση να πιστέψω το συμβάν, ενοχή και θυμό ο οποίος στρεφόταν εναντίον του συζύγου μου και του γιατρού, επειδή αυτοί δεν είχαν αντιληφτεί πόσο σοβαρή ήταν η κατάστασή του».

Ο θυμός μπορεί να είναι ένα ακόμη σύμπτωμα της θλίψης. Ίσως να πρόκειται για θυμό που στρέφεται εναντίον των γιατρών και των νοσοκόμων, υποκινούμενος από το αίσθημα ότι αυτά τα άτομα θα έπρεπε να είχαν κάνει περισσότερα για τη φροντίδα του ατόμου που πέθανε. Ή μπορεί να είναι θυμός που στρέφεται εναντίον φίλων και συγγενών, οι οποίοι, φαινομενικά, λένε ή κάνουν κάτι το εσφαλμένο. Μερικοί θυμώνουν με τον εκλιπόντα επειδή αμελούσε την υγεία του. Η Στέλλα επαναφέρει στο νου τα εξής: «Θυμάμαι πως ήμουν θυμωμένη με το σύζυγό μου, επειδή γνώριζα ότι τα πράγματα μπορούσαν να είχαν έρθει διαφορετικά. Ήταν πολύ άρρωστος· όμως, αγνοούσε τις προειδοποιήσεις των γιατρών». Και μερικές φορές υπάρχει ο θυμός που στρέφεται εναντίον του νεκρού εξαιτίας του βάρους που δημιουργεί ο θάνατός του για τον επιζώντα.

Μερικοί άνθρωποι αισθάνονται ενοχή εξαιτίας του θυμού​—δηλαδή, ίσως να καταδικάζουν τον εαυτό τους επειδή νιώθουν θυμό. Άλλοι κατηγορούν τον εαυτό τους για το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου. «Δεν θα είχε πεθάνει», πείθουν τον εαυτό τους, «αν τον είχα αναγκάσει να πάει νωρίτερα στο γιατρό» ή «αν τον είχα αναγκάσει να πάει να δει κάποιον άλλο γιατρό» ή «αν τον είχα αναγκάσει να φροντίζει καλύτερα την υγεία του».

Για άλλους, η ενοχή προχωρεί πέρα από αυτό, ιδιαίτερα αν το αγαπημένο τους πρόσωπο έχει πεθάνει  ξαφνικά, απρόσμενα. Αρχίζουν να θυμούνται περιπτώσεις κατά τις οποίες είχαν θυμώσει με τον εκλιπόντα ή είχαν λογομαχήσει μαζί του. Ή μπορεί να αισθάνονται ότι δεν του είχαν συμπαρασταθεί πραγματικά όσο έπρεπε.

Τα στάδια της θλίψης που διαρκούν μεγάλο διάστημα, από τα οποία περνούν πολλές μητέρες, υποστηρίζουν αυτό που λένε πολλοί ειδικοί, ότι, δηλαδή, ο χαμός ενός παιδιού δημιουργεί μόνιμο κενό στη ζωή των γονέων, ιδίως στη μητέρα.

Ο χαμός του γαμήλιου συντρόφου αποτελεί διαφορετικού είδους τραύμα, ιδιαίτερα αν οι δύο σύντροφοι ζούσαν μια δραστήρια ζωή. Ο θάνατος του ενός μπορεί να σημάνει το τέλος ενός ολόκληρου τρόπου ζωής που μοιράζονταν οι δυο τους, των ταξιδιών τους, της εργασίας τους, της ψυχαγωγίας τους και της αλληλεξάρτησής τους.

Η Γιούνις εξηγεί τι συνέβη όταν ο σύζυγός της πέθανε ξαφνικά από ανακοπή καρδιάς. «Την πρώτη εβδομάδα, ήμουν σε κατάσταση συναισθηματικής παράλυσης, σαν να είχα πάψει να λειτουργώ. Δεν μπορούσα ούτε να γευτώ ούτε να μυρίσω κάτι. Ωστόσο, εξακολουθούσα να έχω τα λογικά μου, αν και κάπως ασυναίσθητα. Επειδή ήμουν δίπλα στο σύζυγό μου όταν προσπαθούσαν να σταθεροποιήσουν την κατάστασή του χρησιμοποιώντας καρδιοαναπνευστική  ανάνηψη και φάρμακα, δεν υπέφερα από τα συνηθισμένα συμπτώματα άρνησης. Παρ’ όλα αυτά, διακατεχόμουν από ένα έντονο αίσθημα απόγνωσης, σαν να έβλεπα ένα αυτοκίνητο να πέφτει στον γκρεμό, χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα».

Έκλαψε η Γιούνις; «Και βέβαια έκλαψα, ιδιαίτερα όταν διάβαζα τις εκατοντάδες συλλυπητήριες κάρτες που είχα λάβει. Έκλαιγα στο διάβασμα της καθεμιάς από αυτές. Αυτό με βοηθούσε να αντιμετωπίσω την υπόλοιπη ημέρα. Ωστόσο, κάθε άλλο παρά υποβοηθητικό ήταν για εμένα να με ρωτούν επανειλημμένα πώς αισθάνομαι. Ήταν ολοφάνερο πως αισθανόμουν απαίσια».

Τι βοήθησε τη Γιούνις να αντεπεξέλθει στη θλίψη της; «Χωρίς να το καταλάβω, είχα πάρει υποσυνείδητα την απόφαση να συνεχίσω να ζω τη ζωή μου», λέει η ίδια. «Εντούτοις, αυτό που μου προξενεί ακόμη οδύνη είναι το να σκέφτομαι ότι ο σύζυγός μου, ο οποίος τόσο αγαπούσε τη ζωή, δεν είναι πια εδώ για να την απολαμβάνει».

Οι συγγραφείς του βιβλίου Αποχωρισμός​—Πότε και Πώς να Λέτε Αντίο (Leavetaking​—When and How to Say Goodbye) συμβουλεύουν: «Μην αφήνετε τους άλλους να σας υπαγορεύουν πώς θα πρέπει να ενεργείτε ή να αισθάνεστε. Τα στάδια της θλίψης ποικίλλουν από άτομο σε άτομο. Οι άλλοι μπορεί να νομίζουν​—και να σας το πουν—​ότι νιώθετε υπερβολική θλίψη ή ότι δεν νιώθετε αρκετή θλίψη. Συγχωρέστε τους και ξεχάστε το. Το να προσπαθείτε να μπείτε δια της βίας σε ένα καλούπι που έφτιαξαν οι άλλοι, ή η κοινωνία γενικά, καθυστερεί την αποκατάσταση της συναισθηματικής σας υγείας».

Φυσικά, διάφοροι άνθρωποι αντιμετωπίζουν με διάφορους τρόπους τη θλίψη τους. Δεν προσπαθούμε να υπονοήσουμε ότι ο ένας τρόπος είναι κατ’ ανάγκη καλύτερος από τον άλλον στην κάθε περίπτωση. Εντούτοις, ο κίνδυνος είναι υπαρκτός όταν παρατηρηθεί στασιμότητα, όταν, δηλαδή, το άτομο που νιώθει θλίψη δεν είναι σε θέση να συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα της κατάστασης. Τότε, μπορεί να έχει ανάγκη το άτομο από τη βοήθεια συμπονετικών φίλων. Η Αγία Γραφή λέει: ‘Ο αληθινός σύντροφος είναι στοργικός πάντοτε, και υπάρχει αδελφός που γεννιέται για καιρό θλίψης’. Συνεπώς, μη φοβάστε να ζητήσετε βοήθεια, να μιλήσετε με κάποιον και να κλάψετε.​—Παροιμίαι 17:17, ΜΝΚ.

Η θλίψη αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στην απώλεια και δεν είναι εσφαλμένο να δείχνετε τη θλίψη σας σε άλλους. Ωστόσο, υπάρχουν περαιτέρω ερωτήματα που χρειάζονται απάντηση: ‘Πώς μπορώ να ζήσω με τη θλίψη μου; Είναι φυσιολογικό να έχω αισθήματα ενοχής και θυμού; Πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσω αυτές τις αντιδράσεις; Τι μπορεί να με βοηθήσει να αντέξω την απώλεια και τη θλίψη;’ Το επόμενο τμήμα θα δώσει απάντηση σε αυτά και σε άλλα ερωτήματα.