Ανταρκτική​—Η Τελευταία Ανέπαφη Γη

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ

ΣΕ ΟΡΙΣΜΕΝΑ μέρη της Ανταρκτικής μπορεί να κάνει τόσο κρύο, λέει ένας συγγραφέας, «ώστε αν ρίξεις κάτω μια ατσαλένια ράβδο είναι δυνατόν να θρυμματιστεί σαν γυαλί, . . . και αν τραβήξεις ένα ψάρι μέσα από μια τρύπα στον πάγο, εντός πέντε δευτερολέπτων θα έχει γίνει κατεψυγμένο». Λόγω των ακραίων συνθηκών της και της σουρεαλιστικής, γυμνής ομορφιάς της​—που μερικές φορές γίνεται ακόμη μεγαλύτερη χάρη στο μαγευτικό θέαμα του νότιου σέλαος—​η Ανταρκτική θα μπορούσε να θεωρηθεί κάτι το απόκοσμο.

Αλλά η Ανταρκτική είναι κομμάτι του δικού μας κόσμου. Μάλιστα, έχει παρομοιαστεί με ένα τεράστιο φυσικό εργαστήρι για τη μελέτη της γης και της ατμόσφαιράς της, καθώς και των παγγήινων περιβαλλοντικών αλλαγών, περιλαμβανομένων και εκείνων που σχετίζονται με τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Αυτές οι τελευταίες μελέτες κάνουν τους επιστήμονες ολοένα και πιο ανήσυχους. Παρατηρούν δυσοίωνα καινούρια φαινόμενα στις περιοχές του Νότιου Πόλου και αυτά δείχνουν πως κάτι δεν πάει καλά. Αρχικά, όμως, ας δούμε γιατί είναι η Ανταρκτική μια μοναδική ήπειρος.

Πρώτα πρώτα, η Ανταρκτική​—η πιο απομονωμένη ήπειρος στον κόσμο—​είναι γεμάτη αντιθέσεις. Είναι εξαιρετικά όμορφη και ανέπαφη, αλλά και φοβερά αφιλόξενη. Είναι το πιο ανεμοδαρμένο και το πιο ψυχρό μέρος της γης, αλλά είναι επίσης αφάνταστα ευπαθής και ευαίσθητη. Έχει τις μικρότερες ποσότητες ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων από όλες τις άλλες ηπείρους, αλλά οι πάγοι της αντιπροσωπεύουν το 70 τοις εκατό του γλυκού νερού του πλανήτη. Το μέσο πάχος των πάγων είναι περίπου 2.200 μέτρα, πράγμα που καθιστά την Ανταρκτική την ήπειρο με το μεγαλύτερο υψόμετρο στη γη​—κατά μέσο όρο 2.300 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Είναι επίσης η πέμπτη σε μέγεθος ήπειρος της γης, αλλά δεν έχει μόνιμους κατοίκους που να είναι μεγαλύτεροι από ένα είδος άπτερης μύγας μήκους ενός εκατοστού.

Σαν να Βρίσκεστε στον Άρη!

Καθώς αποτολμάτε να προχωρήσετε στα βάθη της Ανταρκτικής, συναντάτε ολοένα και λιγότερα ίχνη ζωής, ιδιαίτερα όταν φτάνετε στις περιοχές που ονομάζονται ξηρές κοιλάδες. Αυτές οι πολικές έρημοι, έκτασης περίπου 3.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, βρίσκονται ως επί το πλείστον ψηλά στα Διανταρκτικά Όρη​—μια αλυσίδα οροσειρών που διασχίζει την ήπειρο ξεπερνώντας σε μερικά σημεία το υψόμετρο των 4.300 μέτρων. Παγωμένοι άνεμοι σαρώνουν τις ξηρές κοιλάδες απομακρύνοντας αμέσως όλο το χιόνι που πέφτει. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι το έδαφος αυτών των κοιλάδων μοιάζει όσο κανένα άλλο μέρος της γης με την επιφάνεια του Άρη. Γι’ αυτό, θεωρήθηκαν κατάλληλη τοποθεσία για τη διεξαγωγή δοκιμών διαστημικού εξοπλισμού πριν από την εκτόξευση των διαστημοπλοίων Βίκινγκ που στάλθηκαν στον Άρη.

Εντούτοις, ακόμη και στις ξηρές κοιλάδες υπάρχει ζωή! Μέσα στους πορώδεις βράχους, σε μικροσκοπικούς θύλακες αέρα, ζουν εξαιρετικά ανθεκτικές μορφές βακτηρίων, αλγών και μυκήτων. Επιβιώνουν εκεί όπου υπάρχουν έστω και ελάχιστα ίχνη υγρασίας. Εξωτερικά, ο σουρεαλιστικός τους κόσμος αποτελείται από γυμνούς σχηματισμούς βράχων, τους λεγόμενους αιολικούς λίθους, οι οποίοι έχουν αποκτήσει το εκκεντρικό σχήμα και τη στιλπνότατη επιφάνειά τους από τους ακατάπαυστους ανέμους που σφυροκοπούν την Ανταρκτική εδώ και αναρίθμητους αιώνες.

Πήρε το Όνομά της Προτού Ανακαλυφτεί

Εικασίες σχετικά με την ύπαρξη μιας γιγαντιαίας έκτασης γης στα νότια διατυπώνονταν από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Ο Αριστοτέλης, λόγου χάρη, ισχυριζόταν ότι θα έπρεπε να υπάρχει μια ήπειρος στα νότια ως αντίποδας των γνωστών χωρών του Βόρειου Ημισφαιρίου. Το βιβλίο Ανταρκτική​—Συναρπαστικές Ιστορίες από την Παγωμένη Ήπειρο (Antarctica​—Great Stories From the Frozen Continent) λέει ότι «επειδή το βόρειο ημισφαίριο  βρίσκεται κάτω από τον αστερισμό της Άρκτου, ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) σκέφτηκε ότι η άγνωστη γη στα νότια πρέπει να είναι ο Ανταρκτικός​—με άλλα λόγια, το ακριβώς αντίθετο»—​δηλαδή ο αντίποδας. Έτσι, η Ανταρκτική έχει ένα μοναδικό χαρακτηριστικό​—πήρε το όνομά της περίπου 2.000 χρόνια προτού ανακαλυφτεί!

Το 1772, ο Βρετανός εξερευνητής πλοίαρχος Τζέιμς Κουκ απέπλευσε προς τα νότια αναζητώντας αυτή την υποτιθέμενη νότια ήπειρο. Μπήκε σε έναν κόσμο από ανεμοδαρμένα νησιά και τεράστια παγόβουνα ή, όπως τα αποκαλούσε, «νησιά πάγου». «Μερικά από αυτά», έγραψε, είχαν «περίμετρο περίπου τρία χιλιόμετρα και ύψος 20 μέτρα, και όμως τα κύματα της θάλασσας ήταν τόσο μανιασμένα και τόσο μεγάλα ώστε τα σκέπαζαν». Αποφασισμένος να μην κάνει πίσω, ο Κουκ συνέχισε νότια και, στις 17 Ιανουαρίου 1773, το σκάφος του, το Ρεζολούσιον, καθώς και το πλοίο που το συνόδευε, το Αντβέντσερ, έγιναν τα πρώτα γνωστά σκάφη που διέσχισαν τον Ανταρκτικό Κύκλο. Εξακολούθησε ακάθεκτος την πορεία του μέσα από την αγέλη πάγου, μέχρις ότου τελικά εγκλωβίστηκε. «Κοιτώντας νότια δεν μπορούσα να δω τίποτε άλλο εκτός από πάγους», έγραψε στο ημερολόγιό του. Στην πραγματικότητα, όταν ξεκίνησε το ταξίδι της επιστροφής απείχε μόλις 120 χιλιόμετρα από το έδαφος της Ανταρκτικής.

Ποιος είδε, λοιπόν, πρώτος την Ανταρκτική; Ποιος πάτησε πρώτος το πόδι του εκεί; Κανείς δεν είναι βέβαιος μέχρι σήμερα. Ίσως να ήταν φαλαινοθήρες ή κυνηγοί φώκιας, διότι όταν ο Κουκ επέστρεψε, είπε ότι βρήκε φώκιες, πιγκουίνους και φάλαινες σε αφθονία, και αυτό έκανε τους κυνηγούς να σπεύσουν σε εκείνη την περιοχή ολοταχώς.

 Αίμα στον Πάγο

Ο Κουκ «βρήκε απροσδόκητα αυτό που κατά πάσα πιθανότητα ήταν η μεγαλύτερη συγκέντρωση άγριας ζωής που υπήρχε στον κόσμο, και ήταν ο πρώτος άνθρωπος που ενημέρωσε τον κόσμο για την ύπαρξή της», έγραψε ο Άλαν Μούρχεντ στο βιβλίο του Η Μοιραία Σύγκρουση (The Fatal Impact). «Για τα ζώα της Ανταρκτικής», λέει ο Μούρχεντ, «[το αποτέλεσμα] ήταν ολοκαύτωμα». Το βιβλίο Ανταρκτική​—Συναρπαστικές Ιστορίες από την Παγωμένη Ήπειρο αναφέρει: «Προς τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, το κυνήγι φώκιας στο νότιο ημισφαίριο έμοιαζε πολύ με τη χρυσοθηρία. Η ακόρεστη ζήτηση για δέρματα που υπήρχε στην Κίνα και στην Ευρώπη εξάντλησε σύντομα όλους τους [μέχρι τότε] γνωστούς βιότοπους της φώκιας, κάνοντας τους κυνηγούς να αναζητούν απελπισμένα νέες περιοχές με ανέπαφες αποικίες».

Όταν οι κυνηγοί φώκιας αποδεκάτισαν τα θηράματά τους, άρχισαν να οργώνουν τις θάλασσες οι φαλαινοθήρες. «Κανείς δεν θα μάθει ποτέ πόσες φάλαινες και φώκιες εξοντώθηκαν στο νότιο ωκεανό», γράφει ο Μούρχεντ. «Δέκα εκατομμύρια, πενήντα εκατομμύρια; Οι αριθμοί χάνουν το νόημά τους. Η εξόντωση συνεχίστηκε μέχρις ότου δεν απέμεινε ουσιαστικά κανένα άλλο θήραμα».

Εντούτοις, σήμερα διεθνείς νόμοι προστατεύουν όλη τη χλωρίδα και την πανίδα της Ανταρκτικής. Επιπλέον, η απουσία χερσαίων αρπακτικών σε συνδυασμό με το άφθονο απόθεμα θαλάσσιας τροφής κάνουν τις ακτές της Ανταρκτικής θερινό καταφύγιο για την άγρια ζωή. Ωστόσο, η Ανταρκτική παρουσιάζει ενδείξεις μιας πιο ύπουλης επίθεσης, μιας επίθεσης την οποία ίσως δεν μπορούν να εμποδίσουν οι διεθνείς συμφωνίες.

 [Πλαίσιο στη σελίδα 15]

ΕΚ ΔΙΑΜΕΤΡΟΥ ΑΝΤΙΘΕΤΟΙ ΠΟΛΟΙ

Αν και έχουν ομοιότητες, ο Βόρειος και ο Νότιος Πόλος είναι “εκ διαμέτρου αντίθετοι”, όχι μόνο από γεωγραφική άποψη, αλλά και με άλλους τρόπους. Εξετάστε τα ακόλουθα.

Η περιοχή ακριβώς γύρω από το Βόρειο Πόλο αποτελείται μόνο από πάγους και θάλασσα, ενώ ο Νότιος Πόλος βρίσκεται κοντά στο κέντρο της πέμπτης σε μέγεθος ηπείρου της γης.

Ο Βόρειος Πόλος περιστοιχίζεται από τις κατοικημένες ηπείρους της Αμερικής, της Ασίας και της Ευρώπης, ενώ η Ανταρκτική περιβάλλεται από έναν αχανή ωκεανό, τον πιο ανεμοδαρμένο του πλανήτη.

Δεκάδες χιλιάδες οικογένειες ζουν εντός του Αρκτικού Κύκλου, στον οποίο ενδημούν επίσης χιλιάδες φυτά και ζώα. Εντούτοις, κανένας άνθρωπος δεν είναι ιθαγενής κάτοικος της Ανταρκτικής. Οι μόνες ενδημικές μορφές ζωής είναι τα άλγη, τα βακτήρια, τα βρύα, οι λειχήνες, δύο είδη ανθοφόρων φυτών και μερικά είδη εντόμων.

«Η Ανταρκτική έχει ονομαστεί η παλλόμενη ήπειρος», λέει η εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, «εξαιτίας . . . της δευτερογενούς παγετώδους ακτογραμμής που αναπτύσσεται και υποχωρεί κάθε χρόνο». Η αγέλη πάγου μπορεί να επεκταθεί μέχρι και 1.600 χιλιόμετρα μέσα στη θάλασσα. Αυτή η επέκταση και υποχώρηση είναι έξι φορές μεγαλύτερη από την αντίστοιχη της αρκτικής αγέλης πάγου και ως αποτέλεσμα η Ανταρκτική επηρεάζει σε μεγαλύτερο βαθμό το παγκόσμιο κλίμα.

[Χάρτης στη σελίδα 15]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ

ΙΝΔΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ

ΕΙΡΗΝΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ

Πέρασμα Ντρέικ

Νησί Τζέιμς Ρος

Τράπεζα Πάγου Λάρσεν

ΑΝΤΑΡΚΤΙΚΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ

Τράπεζα Πάγου Ρον

Μάζα Βίνσον (το ψηλότερο βουνό, 5.140 μέτρα)

Τράπεζα Πάγου Ρος

Όρος Έρεβος (ενεργό ηφαίστειο)

ΔΙΑΝΤΑΡΚΤΙΚΑ ΟΡΗ

Νότιος Πόλος

Η χαμηλότερη καταγραμμένη θερμοκρασία της γης σημειώθηκε στην Ανταρκτική​—μείον 89,2 βαθμούς Κελσίου

0 500 χλμ. 500 μίλια

[Ευχαριστίες]

U.S. Geological Survey

[Εικόνα στη σελίδα 16, 17]

Πιγκουίνοι συγκεντρωμένοι σε ένα σπάνιο γαλάζιο παγόβουνο

[Ευχαριστίες]

© 2000 Mark J. Thomas/Dembinsky Photo Assoc., Inc.

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Φάλαινα μεγάπτερος

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Θαλάσσιοι ελέφαντες του νότου

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Στο Νότιο Πόλο

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφία: Commander John Bortniak, NOAA Corps

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Τράπεζα Πάγου Ρος

[Ευχαριστίες]

Michael Van Woert, NOAA NESDIS, ORA