Φονικά Κύματα​—Μύθοι και Αλήθειες

Ο ΗΛΙΟΣ είχε δύσει μερικά λεπτά νωρίτερα. Εκείνη την ήρεμη Παρασκευή της 17ης Ιουλίου του 1998, οι άντρες, οι γυναίκες και τα παιδιά αρκετών μικρών χωριών στη βόρεια ακτή της Παπούας-Νέας Γουινέας ταρακουνήθηκαν ξαφνικά από έναν σεισμό μεγέθους 7,1 βαθμών. «Το κύριο χτύπημα», λέει το περιοδικό Σαϊεντίφικ Αμέρικαν (Scientific American), «προκάλεσε τη δόνηση ακτής 30 χιλιομέτρων . . . και ξαφνικά παραμόρφωσε τον παράκτιο πυθμένα του ωκεανού. Η επίπεδη επιφάνεια της θάλασσας, σε αντίδραση, έκλινε προς τα πάνω γεννώντας έτσι ένα τρομακτικό τσουνάμι».

Κάποιος παρατηρητής λέει ότι άκουσε έναν ήχο που έμοιαζε με μακρινό κεραυνό, ο οποίος σταδιακά εξασθενούσε καθώς η θάλασσα υποχωρούσε σιγά σιγά κάτω από το φυσιολογικό χαμηλό σημείο στάθμης του νερού. Μερικά λεπτά αργότερα, εντόπισε το πρώτο κύμα, περίπου τρία μέτρα ψηλό. Το κύμα τον σκέπασε καθώς προσπαθούσε να ξεφύγει. Ένα δεύτερο, μεγαλύτερο κύμα ισοπέδωσε το χωριό του και τον παρέσυρε σχεδόν ένα χιλιόμετρο μακριά, σε κάποιο κοντινό δάσος από θάμνους. «Τα συντρίμμια που κρέμονταν από τις κορυφές των φοινικόδεντρων έδειχναν ότι τα κύματα είχαν φτάσει σε ύψος 14 μέτρων», αναφέρει το περιοδικό Επιστημονικά Νέα (Science News).

Εκείνο το βράδυ τα γιγάντια κύματα σκότωσαν τουλάχιστον 2.500 ανθρώπους. Η ειρωνεία είναι ότι μια ξυλεμπορική εταιρία πρόσφερε αργότερα ξυλεία για να κατασκευαστούν καινούρια σχολεία, αλλά ουσιαστικά δεν είχαν απομείνει παιδιά για να πάνε στο σχολείο. Σχεδόν όλα​—περισσότερα από 230—​είχαν σκοτωθεί από το τσουνάμι.

Τι Είναι τα Τσουνάμι;

Η λέξη τσουνάμι είναι ιαπωνική και σημαίνει «κύμα του λιμανιού». Είναι «ένας κατάλληλος όρος», λέει το βιβλίο Τσουνάμι! (Tsunami!), «καθώς αυτά τα γιγάντια κύματα έχουν προκαλέσει πολλές φορές το θάνατο και την καταστροφή σε λιμάνια και παράκτια χωριά της Ιαπωνίας». Τι δίνει σε αυτά τα τερατώδη κύματα τη δύναμη και το μέγεθος που τα κάνουν να εμπνέουν δέος;

 Μερικές φορές τα τσουνάμι ονομάζονται παλιρροϊκά κύματα. Ακριβολογώντας, όμως, τα παλιρροϊκά κύματα είναι απλώς η ταλάντωση που δημιουργείται από την ανύψωση και την πτώση της στάθμης του νερού, τη λεγόμενη παλίρροια, και προκαλείται από τη βαρυτική έλξη του ήλιου και της σελήνης. Ακόμη και τα γιγάντια κύματα​—το ύψος των οποίων μερικές φορές ξεπερνάει τα 25 μέτρα—​που υψώνονται από θυελλώδεις ανέμους δεν μπορούν να συγκριθούν με τα τσουνάμι. Αν μπορούσατε να καταδυθείτε κάτω από αυτά τα παλιρροϊκά κύματα, θα διαπιστώνατε ότι η δύναμή τους εξασθενεί όσο πιο βαθιά πηγαίνετε. Σε ένα συγκεκριμένο βάθος το νερό δεν κινείται σχεδόν καθόλου. Δεν ισχύει το ίδιο όμως με τα τσουνάμι. Η δύναμή τους είναι ίδια από την επιφάνεια μέχρι τον πυθμένα του ωκεανού, ακόμη και αν το νερό μπορεί να έχει βάθος χιλιομέτρων!

Το τσουνάμι είναι ισχυρό σε μεγάλο βάθος επειδή γενικά προκαλείται από έντονη γεωλογική δραστηριότητα στον πυθμένα της θάλασσας. Γι’ αυτόν το λόγο, οι επιστήμονες μερικές φορές ονομάζουν τα τσουνάμι σεισμικά κύματα. Ο θαλάσσιος πυθμένας μπορεί να ανυψωθεί, πιέζοντας προς τα πάνω τη στήλη του υπερκείμενου νερού και δημιουργώντας μια μικρή ταλάντωση, η οποία μπορεί να επηρεάσει έκταση 25.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Ή ο ωκεάνιος πυθμένας μπορεί να βυθιστεί, δημιουργώντας αιφνίδια μια εσοχή στην επιφάνεια του ωκεανού.

Είτε συμβεί το ένα είτε το άλλο, η βαρύτητα κάνει εκείνη την περιοχή του νερού να ανεβοκατεβαίνει​—κίνηση η οποία παράγει μια σειρά ομόκεντρων κυμάτων, σαν αυτά που σχηματίζονται όταν πέφτει μια πέτρα σε μια μικρή λίμνη. Αυτό το φαινόμενο καταρρίπτει το δημοφιλή μύθο ότι τα τσουνάμι είναι μεμονωμένα ψηλά κύματα. Αντίθετα, συνήθως εξαπλώνονται παράγοντας μια σειρά όμοιων κυμάτων. Επίσης τα τσουνάμι μπορούν να δημιουργηθούν ως αποτέλεσμα ηφαιστειακών εκρήξεων ή υποθαλάσσιων κατολισθήσεων.

Μια σειρά τσουνάμι, από τις πιο ερημωτικές στην καταγραμμένη ιστορία, δημιουργήθηκε από την έκρηξη του Κρακατάου, ενός ηφαιστείου στην Ινδονησία, τον Αύγουστο του 1883. Μερικά από τα κύματα που δημιουργήθηκαν έφτασαν στο απίστευτο ύψος των 41 μέτρων πάνω από το επίπεδο της θάλασσας και σάρωσαν περίπου 300 παράκτιες πόλεις και χωριά. Ο αριθμός των νεκρών πιθανώς ξεπέρασε τους 40.000.

Η Διπλή Προσωπικότητα των Τσουνάμι

Η ταχύτητα των κυμάτων που παράγονται από ανέμους δεν ξεπερνάει ποτέ τα 100 χιλιόμετρα την ώρα, και συνήθως κινούνται πολύ πιο αργά. «Τα κύματα τσουνάμι, από την άλλη πλευρά», λέει το βιβλίο Τσουνάμι!, «μπορούν να ταξιδέψουν τόσο γρήγορα όσο ένα επιβατηγό αεροσκάφος, με την καταπληκτική ταχύτητα των 800 χιλιομέτρων την ώρα ή και γρηγορότερα στα βαθιά νερά της λεκάνης του ωκεανού». Εντούτοις, παρά την ταχύτητά τους, δεν είναι επικίνδυνα στα βαθιά νερά. Γιατί;

Πρώτον, επειδή στην ανοιχτή θάλασσα το ύψος  ενός κύματος είναι συνήθως μικρότερο από 3 μέτρα και, δεύτερον, επειδή η κορυφή του ενός κύματος από την κορυφή του άλλου μπορεί να απέχει εκατοντάδες χιλιόμετρα με αποτέλεσμα να αποκτάει το κύμα ήπια κλίση. Έτσι λοιπόν, τα τσουνάμι μπορούν να περάσουν κάτω από πλοία χωρίς καν να γίνουν αντιληπτά. Ο καπετάνιος κάποιου πλοίου που βρισκόταν στα ανοιχτά των ακτών ενός από τα Νησιά Χαβάη δεν κατάλαβε καν ότι είχε περάσει ένα τσουνάμι παρά μόνο όταν είδε τεράστια κύματα να χτυπούν τη μακρινή ακτή. Ο γενικός κανόνας για την ασφάλεια στη θάλασσα είναι ότι τα πλοία θα πρέπει να πλέουν σε νερά που έχουν βάθος τουλάχιστον 100 οργιές, δηλαδή 180 μέτρα.

Τα τσουνάμι αλλάζουν συμπεριφορά όταν πλησιάζουν στη στεριά και φτάνουν σε πιο ρηχά νερά. Εδώ, η τριβή με τον πυθμένα επιβραδύνει το κύμα​—αλλά ανομοιόμορφα. Το πίσω μέρος του κύματος είναι πάντα σε βαθύτερα νερά από ό,τι το μπροστινό και έτσι κινείται λίγο πιο γρήγορα. Ως αποτέλεσμα, το κύμα συμπιέζεται και μετατρέπει την ελαττούμενη ταχύτητά του σε αυξανόμενο ύψος κύματος. Στο μεταξύ, τα κύματα που βρίσκονται πιο πίσω στη σειρά των κυμάτων φτάνουν τα πρώτα, σπρώχνοντάς τα προς τα εμπρός.

Στο τελικό τους στάδιο τα τσουνάμι μπορεί να ορμήσουν σε ένα τμήμα της ακτής ως αφρισμένα κύματα ή ως ένα ψηλό υδάτινο τείχος, αλλά τις περισσότερες φορές, εμφανίζονται ως αιφνίδια πλημμυρίδα παλίρροιας που υψώνει ξαφνικά τη στάθμη του νερού αρκετά πιο πάνω από τα φυσιολογικά ανώτερα επίπεδα. Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε, το νερό μπορεί να υψωθεί 50 και πλέον μέτρα πάνω από το φυσιολογικό επίπεδο της θάλασσας και να παρασύρει συντρίμμια, ψάρια, ακόμη και κομμάτια από κοράλλια χιλιόμετρα μέσα στην ενδοχώρα, σαρώνοντας τα πάντα στο πέρασμά του.

Κατά απατηλό τρόπο, το πρώτο σημάδι ενός επικείμενου τσουνάμι δεν είναι πάντα η εμφάνιση ενός ολοένα διογκούμενου κύματος που κατευθύνεται ορμητικά προς την ακτή. Μπορεί να είναι ακριβώς το αντίθετο​—μια αφύσικη άμπωτη που έχει ως αποτέλεσμα να στεγνώνουν οι παραλίες, οι όρμοι και τα λιμάνια και να σπαρταράνε τα ψάρια πάνω στην άμμο ή στη λάσπη. Οι αρχικές συνθήκες εξαρτώνται από το ποιο μέρος των κυμάτων φτάνει πρώτο στην ακτή​—η κορυφή ή η τάφρος. a

Όταν Στεγνώνει η Ακτή

Ήταν ένα ήρεμο απόγευμα στις 7 Νοεμβρίου 1837 στο νησί Μάουι της Χαβάης. Περίπου στις εφτά εκείνο το απόγευμα, αναφέρει το βιβλίο Τσουνάμι!, το νερό άρχισε να απομακρύνεται από την ακτή, αφήνοντας ακάλυπτους τους υφάλους και τα ψάρια. Πολλοί νησιώτες έτρεξαν έκπληκτοι να μαζέψουν τα ψάρια, αλλά μερικοί, οι οποίοι ήταν πιο άγρυπνοι, έτρεξαν σε ψηλότερα μέρη, γνωρίζοντας ίσως από παλιότερες εμπειρίες τι επρόκειτο να συμβεί. Σύντομα ένα τρομακτικό κύμα εισέβαλε και παρέσυρε όλο το χωριό με τα 26 αχυρόσπιτα, μαζί με τους κατοίκους και τα ζώα, 200 μέτρα στο εσωτερικό της ενδοχώρας ρίχνοντάς τους σε μια μικρή λίμνη.

Εκείνο το ίδιο απόγευμα, χιλιάδες άνθρωποι ήταν συγκεντρωμένοι σε μια ακτή ενός άλλου νησιού για κάποια θρησκευτική τελετή. Και πάλι, η απότομη οπισθοχώρηση των νερών έκανε τους περίεργους  Χαβανέζους να τρέξουν στην ακτή κατά πλήθη. Τότε, ένα γιγάντιο κύμα, που υψώθηκε 6 μέτρα πάνω από το φυσιολογικό ανώτερο σημείο στάθμης του νερού, εμφανίστηκε σαν από το πουθενά και εισέβαλε στην ακτή «με την ταχύτητα αλόγου κούρσας», σύμφωνα με έναν αυτόπτη μάρτυρα. Κατά την οπισθοχώρησή του, το νερό παρέσυρε μέσα στη θάλασσα ακόμη και καλούς κολυμβητές, όπου μερικοί πνίγηκαν εξαιτίας της εξάντλησης.

Πόσο Συχνά Χτυπούν;

«Από το 1990», λέει το περιοδικό Σαϊεντίφικ Αμέρικαν, «10 τσουνάμι έχουν αφαιρέσει πάνω από 4.000 ζωές. Συνολικά, έχουν αναφερθεί παγκοσμίως 82 τσουνάμι​—ένας αριθμός πολύ υψηλότερος από τον ιστορικό μέσο όρο των 57 ανά δεκαετία». Ωστόσο, αυτή η αύξηση στις αναφορές κρουσμάτων, προσθέτει το περιοδικό, αποδίδεται κυρίως στη βελτίωση των τηλεπικοινωνιών, ενώ ο μεγάλος αριθμός θυμάτων οφείλεται εν μέρει στην αύξηση των παραθαλάσσιων οικισμών.

Ο Ειρηνικός Ωκεανός φημίζεται ιδιαίτερα για τα τσουνάμι επειδή η λεκάνη του παρουσιάζει τη μεγαλύτερη σεισμική δραστηριότητα. Στην πραγματικότητα, «σπάνια περνάει ένας χρόνος χωρίς να έχει χτυπήσει τουλάχιστον ένα καταστροφικό τσουνάμι κάπου στον Ειρηνικό», αναφέρει κάποιο βιβλίο, προσθέτοντας επίσης ότι, «τα περασμένα πενήντα χρόνια, το 62 τοις εκατό των θανάτων που προξενήθηκαν από σεισμούς στις Ηνωμένες Πολιτείες προκλήθηκαν από τσουνάμι».

Μπορούν να Προβλεφθούν;

Ανάμεσα στο 1948 και στο 1998, σχεδόν το 75 τοις εκατό των προειδοποιήσεων για τσουνάμι που δόθηκαν στη Χαβάη ήταν ψευδείς συναγερμοί. Όπως είναι κατανοητό, αυτό αυξάνει την πιθανότητα εκδήλωσης μιας στάσης εφησυχασμού. Ωστόσο, τώρα εξελίσσεται ένα πολύ καλύτερο σύστημα ανίχνευσης, που χρησιμοποιεί τη σύγχρονη τεχνολογία. Το πιο βασικό μέρος του βελτιωμένου συστήματος ανίχνευσης είναι ένα μηχάνημα καταγραφής της πίεσης στο βυθό (BPR), το οποίο, όπως λέει και το όνομά του, τοποθετείται στον πυθμένα του ωκεανού, σε βάθος χιλιομέτρων.

Αυτό το πολύ ευαίσθητο όργανο μπορεί να καταγράψει τη διαφορά στην πίεση του νερού όταν περνάει από πάνω του ένα τσουνάμι​—ακόμη και με ύψος μικρότερο από ένα εκατοστό. Μέσω ηχητικών κυμάτων, το BPR μεταφέρει τις πληροφορίες σε μια ειδική σημαδούρα, η οποία στη συνέχεια τις διαβιβάζει σε έναν δορυφόρο. Με τη σειρά του ο δορυφόρος αναμεταδίδει το σήμα στο κέντρο προειδοποίησης για τσουνάμι. Οι επιστήμονες είναι πεπεισμένοι ότι αυτό το πιο ακριβές σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης θα μειώσει τους ψευδείς συναγερμούς.

Ίσως οι πιο σημαντικοί παράγοντες για την ασφάλεια είναι η ενημέρωση του κοινού και η εκπαίδευση. Ακόμη και το καλύτερο σύστημα προειδοποίησης είναι άχρηστο αν οι άνθρωποι το αγνοούν. Έτσι λοιπόν, αν ζείτε σε μια παραλιακή περιοχή χαμηλού υψόμετρου που πλήττεται από τσουνάμι, και οι τοπικές αρχές ανακοινώσουν προειδοποίηση για τσουνάμι ή αν νιώσετε έναν σεισμό ή αν παρατηρήσετε μια ασυνήθιστη άμπωτη, να τρέξετε αμέσως σε κάποιο ψηλό σημείο. Να θυμάστε ότι στην ανοιχτή θάλασσα τα τσουνάμι τρέχουν με την ταχύτητα ενός επιβατηγού αεροσκάφους και κοντά στην ακτή κινούνται σε ταχύτητες αυτοκινητόδρομων. Έτσι αν δείτε το κύμα, το πιθανότερο είναι ότι δεν θα μπορέσετε να το αποφύγετε. Ωστόσο, αν βρεθείτε αντιμέτωποι με ένα τσουνάμι ενώ είστε στη θάλασσα απολαμβάνοντας μια κρουαζιέρα ή ψαρεύοντας, μπορείτε να ησυχάσετε​—το φλιτζάνι με τον καφέ σας ή το ποτήρι με το κρασί πάνω στο τραπέζι μάλλον θα παραμείνει ακίνητο.

[Υποσημείωση]

[Διάγραμμα στη σελίδα 25]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Τα τσουνάμι συνήθως παράγονται από σεισμική δραστηριότητα στον πυθμένα του ωκεανού

ΡΗΓΜΑ

ΠΑΡΑΓΩΓΗ

ΜΕΤΑΔΟΣΗ

ΠΛΗΜΜΥΡΑ

[Διάγραμμα στη σελίδα 27]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Η νέα τεχνολογία προσπαθεί να προβλέψει τα τσουνάμι με τη χρήση ανιχνευτών στα βάθη του ωκεανού

ΔΟΡΥΦΟΡΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ

ΣΗΜΑΔΟΥΡΑ

ΥΔΡΟΦΩΝΟ

ΑΓΚΥΡΑ

ΑΚΟΥΣΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ

ΑΝΙΧΝΕΥΤΗΣ ΚΥΜΑΤΩΝ ΤΣΟΥΝΑΜΙ

5.000 μέτρα

[Ευχαριστίες]

Karen Birchfield/NOAA/Pacific Marine Environmental Laboratory

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Το τσουνάμι σφήνωσε μια σανίδα σε αυτόν τον τροχό φορτηγού

[Ευχαριστίες]

U.S. Geological Survey

[Εικόνες στη σελίδα 26]

Ο φάρος Σκοτς Καπ στην Αλάσκα πριν από το χτύπημα του τσουνάμι το 1946 (αριστερά)

Η ολοσχερής καταστροφή που ακολούθησε (επάνω)

[Ευχαριστίες]

U.S. Coast Guard photo

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 24]

U.S. Department of the Interior