Γύρη​—Απειλή ή Θαύμα;

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ

Αψού! Αυτός ο ήχος, μαζί με τα δακρυσμένα μάτια που τσούζουν και την ερεθισμένη μύτη που τρέχει, σηματοδοτεί για εκατομμύρια ανθρώπους την άφιξη της άνοιξης. Η αλλεργία τους συνήθως οφείλεται στη γεμάτη γύρη ατμόσφαιρα. Το Βρετανικό Ιατρικό Περιοδικό (BMJ) υπολογίζει ότι 1 στους 6 ανθρώπους στο βιομηχανοποιημένο κόσμο πάσχει από εποχικές αλλεργίες που σχετίζονται με τη γύρη και ονομάζονται επίσης πυρετός του χόρτου. Αυτός ο αριθμός δεν προκαλεί εντύπωση δεδομένης της τεράστιας ποσότητας γύρης που απελευθερώνουν τα φυτά στην ατμόσφαιρα.

Οι επιστήμονες υπολογίζουν ότι τα πευκοδάση στο νότιο ένα τρίτο της Σουηδίας απελευθερώνουν περίπου 75.000 τόνους γύρης κάθε χρόνο. Ένα και μόνο φυτό του γένους Αμβροσία​—πληγή για τους πάσχοντες από τον πυρετό του χόρτου στη Βόρεια Αμερική—​μπορεί να παράγει ένα εκατομμύριο κόκκους γύρης την ημέρα. Η γύρη από αυτό το φυτό, η οποία μεταφέρεται από τον άνεμο, έχει βρεθεί σε ύψος 3 χιλιομέτρων πάνω από τη γη και σε απόσταση μέχρι και 600 χιλιόμετρα στα ανοιχτά της θάλασσας.

Γιατί, όμως, η γύρη προκαλεί αλλεργική αντίδραση σε μερικούς; Προτού εξετάσουμε αυτή την ερώτηση, ας ρίξουμε μια πιο κοντινή ματιά στη γύρη και ας δούμε το εντυπωσιακό σχέδιο αυτών των μικροσκοπικών κόκκων.

Μικροσκοπικοί Κόκκοι Ζωής

Η γύρη, λέει Η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The Encyclopædia Britannica), «σχηματίζεται στον ανθήρα, δηλαδή στο αρσενικό αναπαραγωγικό όργανο, των φυτών που έχουν σπόρους και μεταφέρεται με διάφορα μέσα (αέρας, νερό, έντομα, κτλ.) στον ύπερο, δηλαδή στο θηλυκό αναπαραγωγικό όργανο, όπου λαβαίνει χώρα η γονιμοποίηση».

Στα ανθοφόρα φυτά, οι κόκκοι της γύρης αποτελούνται από τρία ξεχωριστά μέρη​—από τον πυρήνα των σπερματοκυττάρων και από δύο στρώματα που αποτελούν το τοίχωμα, δηλαδή το κέλυφος, του κόκκου. Το σκληρό εξωτερικό στρώμα είναι πολύ ανθεκτικό στην αποσύνθεση και μπορεί να αντισταθεί σε ισχυρά οξέα, σε αλκάλια ακόμη και σε έντονη θερμότητα. Ωστόσο, με μερικές εξαιρέσεις, η γύρη μπορεί να γονιμοποιεί μόνο επί μερικές ημέρες ή εβδομάδες. Το σκληρό κέλυφος, όμως, μπορεί να διατηρηθεί επί χιλιάδες χρόνια χωρίς να αποσυντεθεί. Γι’ αυτόν το λόγο, υπάρχουν άφθονοι κόκκοι γύρης στο χώμα της γης. Μάλιστα, οι επιστήμονες έχουν μάθει πολλά σχετικά με  την ιστορία των φυτών της γης μελετώντας γύρη που βρέθηκε σε δείγματα χώματος από διάφορα βάθη.

Αυτή η ιστορία μπορεί επίσης να είναι αρκετά ακριβής χάρη στα χαρακτηριστικά σχήματα που υπάρχουν στο εξωτερικό μέρος του κελύφους των κόκκων γύρης. Ανάλογα με το είδος της γύρης, το κέλυφος μπορεί να είναι λείο, με πτυχώσεις, με σχέδιο ή να καλύπτεται από άκανθες και προεξοχές. «Έτσι λοιπόν, σε ό,τι αφορά τον προσδιορισμό της ταυτότητας των ειδών, η γύρη κάθε είδους είναι τόσο αξιόπιστη όσο και το δακτυλικό αποτύπωμα του ανθρώπου», λέει ο καθηγητής ανθρωπολογίας Βον Μ. Μπράιαντ.

Πώς Επικονιάζονται τα Φυτά

Από τη στιγμή που ο κόκκος της γύρης έρθει σε επαφή με το στίγμα, ένα μέρος του ύπερου των θηλυκών φυτών, μια χημική αντίδραση τον κάνει να διογκωθεί και να δημιουργήσει έναν σωλήνα ο οποίος φτάνει μέχρι τη σπερματική βλάστη. Τα σπερματοκύτταρα που βρίσκονται στον κόκκο της γύρης ταξιδεύουν έπειτα μέσω του σωλήνα προς τη σπερματική βλάστη όπου διαμορφώνεται ο γονιμοποιημένος σπόρος. Όταν ωριμάσει ο σπόρος, το μόνο που χρειάζεται είναι να εγκατασταθεί στο κατάλληλο περιβάλλον για να αναπτυχθεί.

Ενώ μερικά φυτά που έχουν σπόρους είναι μόνο αρσενικά ή μόνο θηλυκά, τα περισσότερα παράγουν και γύρη και σπερματική βλάστη. Σε μερικά φυτά λαβαίνει χώρα η αυτεπικονίαση. Σε άλλα γίνεται διασταυρωτή επικονίαση κατά την οποία μεταφέρεται γύρη σε άλλα φυτά του ίδιου είδους ή κάποιου κοντινού συγγενικού είδους. Εκείνα που κάνουν διασταυρωτή επικονίαση «συνήθως παρεμποδίζουν την αυτεπικονίαση ελευθερώνοντας τη γύρη τους είτε πριν είτε μετά την περίοδο κατά την οποία τα στίγματα του ίδιου φυτού είναι δεκτικά», λέει η Μπριτάνικα. Άλλα έχουν τις απαραίτητες χημικές ουσίες για να ανιχνεύσουν τη διαφορά μεταξύ της δικής τους γύρης και της γύρης κάποιου άλλου φυτού του ίδιου είδους. Όταν ανιχνεύουν τη δική τους γύρη, την αδρανοποιούν, συνήθως σταματώντας την ανάπτυξη του γυρεοσωλήνα.

Σε περιοχές με ποικιλία βλάστησης, ο αέρας μπορεί να περιέχει ένα πραγματικό κοκτέιλ από διαφορετικούς κόκκους γύρης. Πώς ξεχωρίζουν τα φυτά τη γύρη που χρειάζονται; Μερικά χρησιμοποιούν τις περίπλοκες αρχές της αεροδυναμικής. Λόγου χάρη, εξετάστε τα πεύκα.

Συγκομιδή του Αέρα

Τα αρσενικά κουκουνάρια αναπτύσσονται σε ομάδες και, όταν ωριμάζουν, απελευθερώνουν νέφη γύρης στον αέρα. Οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι τα θηλυκά κουκουνάρια, σε συνεργασία με τις πευκοβελόνες που τα περιβάλλουν, διοχετεύουν τη ροή του αέρα με τέτοιον τρόπο ώστε η γύρη η οποία βρίσκεται σε αυτόν στροβιλίζεται και πέφτει προς τις αναπαραγωγικές επιφάνειες των κουκουναριών. Στα θηλυκά κουκουνάρια που είναι δεκτικά στη γύρη, αυτές οι επιφάνειες εμφανίζονται όταν τα λέπια τους ανοίγουν  ελαφρώς και απομακρύνονται το ένα από το άλλο.

Ο ερευνητής Καρλ Τζ. Νίκλας διεξήγαγε εκτεταμένες δοκιμές σχετικά με τον καταπληκτικό αεροναυτικό σχεδιασμό των κουκουναριών. Στο περιοδικό Σαϊεντίφικ Αμέρικαν (Scientific American), έγραψε: «Οι μελέτες μας αποκαλύπτουν ότι το μοναδικό σχήμα του κουκουναριού που παράγεται από το κάθε είδος έχει ως αποτέλεσμα να ρέει ο αέρας με διαφορετικό τρόπο σε αυτό . . . Παρόμοια, κάθε τύπος γύρης έχει χαρακτηριστικό μέγεθος, σχήμα και πυκνότητα, και έτσι η γύρη αντιδρά στο στροβιλισμό του αέρα με μοναδικό τρόπο». Πόσο αποτελεσματικές είναι αυτές οι μέθοδοι; Ο Νίκλας λέει: «Τα περισσότερα κουκουνάρια που εξετάσαμε κρατούσαν τη “δική” τους γύρη από τον αέρα αλλά όχι τη γύρη άλλων ειδών».

Βέβαια, δεν επικονιάζονται όλα τα φυτά εκμεταλλευόμενα τον αέρα​—προς μεγάλη ανακούφιση των αλλεργικών! Πολλά χρησιμοποιούν τα ζώα.

Δελεάζονται από το Νέκταρ

Τα φυτά που επικονιάζονται από πουλιά, μικρά θηλαστικά και έντομα συνήθως χρησιμοποιούν όργανα όπως άγκιστρα, άκανθες ή κολλώδεις ίνες για να εναποθέσουν γύρη στο σώμα του επικονιαστή που τρέφεται από αυτά. Η τριχωτή αγριομέλισσα, για παράδειγμα, μπορεί να μεταφέρει περίπου 15.000 κόκκους γύρης με μία μόνο μετακίνησή της!

Οι μέλισσες, μάλιστα, είναι οι κύριοι επικονιαστές των ανθοφόρων φυτών. Ως ανταμοιβή, τα φυτά δίνουν στις μέλισσες να φάνε γλυκό νέκταρ αλλά και γύρη, η οποία παρέχει πρωτεΐνες, βιταμίνες, μεταλλικά στοιχεία και λίπη. Στα πλαίσια αυτής της εξαιρετικής συνεργασίας, οι μέλισσες μπορεί να επισκεφτούν πάνω από 100 άνθη σε μία διαδρομή, αλλά θα συλλέξουν γύρη, νέκταρ, ή και τα δύο, μόνο από ένα είδος μέχρι να μαζέψουν αρκετή ποσότητα ή μέχρι να τελειώσουν τα αποθέματα. Αυτή η αξιοθαύμαστη, ενστικτώδης συμπεριφορά διασφαλίζει την αποτελεσματική επικονίαση.

 Ξεγελιούνται από τα Άνθη

Αντί να προσφέρουν γλυκά κεράσματα, μερικά φυτά βασίζονται σε περίπλοκα τεχνάσματα για να παρασύρουν τα έντομα ώστε να τα επικονιάσουν. Πάρτε για παράδειγμα μια ορχιδέα (Drakaea elastica) που ευδοκιμεί στη Δυτική Αυστραλία. Το κάτω χείλος του άνθους αυτής της ορχιδέας, ακόμη και στο ανθρώπινο μάτι, μοιάζει σχεδόν απόλυτα με ένα είδος παχιάς, άπτερης θηλυκής σφήκας. Το άνθος εκλύει επίσης μια χημική απομίμηση της σεξουαλικής φερομόνης της αληθινής θηλυκής σφήκας, δηλαδή μιας ουσίας την οποία εκκρίνει για να προσελκύσει την αρσενική! Στην άκρη ενός στελέχους, ακριβώς πάνω από αυτό το θελκτικό δόλωμα, υπάρχουν κολλώδεις σάκοι γεμάτοι γύρη.

Η αρσενική σφήκα, σαγηνευμένη από την οσμή της απομίμησης της φερομόνης, θα αρπάξει το δόλωμα και θα προσπαθήσει να πετάξει μακριά με το «ταίρι» της. Καθώς σηκώνεται, όμως, με την ορμή που έχει, πέφτει μαζί με αυτό πάνω στους κολλώδεις σάκους με τη γύρη. Αφού καταλάβει το λάθος της, αφήνει το δόλωμα​—το οποίο είναι κατάλληλα συνδεδεμένο με μια άρθρωση που του επιτρέπει να επανέλθει στην αρχική του θέση—​και φεύγει πηγαίνοντας σε κάποια άλλη ορχιδέα όπου θα ξεγελαστεί και πάλι. Αυτή τη φορά, όμως, επικονιάζει την ορχιδέα με τη γύρη που πήρε από την προηγούμενη συνάντησή της.

Αλλά αν υπάρχουν εκεί θηλυκές σφήκες, οι αρσενικές διαλέγουν πάντα μία από αυτές και όχι το δόλωμα. Είναι εξυπηρετικό το ότι η ορχιδέα ανθίζει αρκετές εβδομάδες πριν εμφανιστούν οι θηλυκές σφήκες από τις υπόγειες νύμφες τους, αποκτώντας έτσι ένα προσωρινό πλεονέκτημα.

Γιατί Εμφανίζονται Αλλεργίες;

Γιατί ορισμένοι είναι αλλεργικοί στη γύρη; Όταν οι μικροσκοπικοί κόκκοι γύρης φτάνουν στη μύτη, παγιδεύονται από ένα στρώμα κολλώδους βλέννας. Από εκεί μεταφέρονται στο λαιμό, όπου είτε καταπίνονται είτε εξάγονται με το βήχα, συνήθως χωρίς επιβλαβείς συνέπειες. Μερικές φορές, όμως, η γύρη ερεθίζει το ανοσολογικό σύστημα.

Το πρόβλημα σχετίζεται με την πρωτεΐνη της γύρης. Για κάποιον λόγο το ανοσολογικό σύστημα του αλλεργικού θεωρεί απειλή την πρωτεΐνη ορισμένων ειδών γύρης. Το σώμα θέτει σε κίνηση μια αλυσιδωτή αντίδραση κατά την οποία τα βασεόφιλα κύτταρα, που βρίσκονται στους ιστούς του σώματος, απελευθερώνουν ισταμίνη σε υπερβολικές ποσότητες. Η ισταμίνη διαστέλλει τα αιμοφόρα αγγεία και τα κάνει πιο διαπερατά, με αποτέλεσμα να διαρρέουν από αυτά υγρά πλούσια σε ανοσολογικά κύτταρα. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, αυτά τα ανοσολογικά κύτταρα μετακινούνται στην περιοχή του τραύματος ή της λοίμωξης όπου και βοηθούν το σώμα να απαλλαχτεί από τους επιβλαβείς εισβολείς. Στους αλλεργικούς, ωστόσο, η γύρη σημαίνει ψεύτικο συναγερμό, αποτελέσματα του οποίου είναι η ερεθισμένη μύτη με καταρροή, το πρησμένο δέρμα και τα δακρυσμένα μάτια.

Οι ερευνητές πιστεύουν ότι οι άνθρωποι κληρονομούν την αλλεργική προδιάθεση από τους γονείς τους, αν και αυτή η προδιάθεση μπορεί να μη σχετίζεται με κάποιον συγκεκριμένο αλλεργιογόνο παράγοντα. Κάτι άλλο που θα μπορούσε να συμβάλει στο να προκληθεί ευαισθησία είναι η μόλυνση. «Στην Ιαπωνία διαπιστώθηκε ότι υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ της ευαισθησίας κάποιου στη γύρη και στο πόσο κοντά βρίσκεται σε περιοχές με υψηλά ποσοστά σωματιδίων καυσαερίων στον περιβαλλοντικό αέρα», ανέφερε το BMJ. «Έρευνες σε ζώα δείχνουν ότι αυτά τα σωματίδια αυξάνουν την αλλεργική ευαισθησία».

Ευτυχώς, για πολλούς αλλεργικούς, τα αντιισταμινικά μπορούν να καταπραΰνουν τα συμπτώματά τους. a Όπως δείχνει και το όνομά τους, αυτά τα φάρμακα καταστέλλουν τη δράση της ισταμίνης. Παρά τις ερεθιστικές συνέπειες της γύρης, όμως, δεν μπορεί να μην εντυπωσιαστεί κανείς βαθιά από την ευφυΐα που είναι φανερή και στο σχέδιο και στον τρόπο διασποράς αυτών των μικροσκοπικών σωματιδίων ζωής. Αναμφισβήτητα, χωρίς αυτά ο πλανήτης Γη θα ήταν ένα άγονο μέρος.

[Υποσημείωση]

[Διάγραμμα στη σελίδα 24, 25]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Ύπερος

Σπερματική βλάστη

Ωοθήκη

Γυρεοσωλήνας

Στίγμα

Κόκκος γύρης

Στήμονας

Ανθήρας

Πέταλο

[Ευχαριστίες]

NED SEIDLER/NGS Image Collection

[Εικόνες στη σελίδα 25]

Διάφορα είδη γύρης όπως φαίνονται στο μικροσκόπιο

[Ευχαριστίες]

Κόκκοι γύρης: © PSU Entomology/PHOTO RESEARCHERS, INC.

[Εικόνες στη σελίδα 26]

Τμήμα του άνθους της ορχιδέας το οποίο μοιάζει με θηλυκή σφήκα

[Ευχαριστίες]

Εικόνες ορχιδέας: © BERT & BABS WELLS/OSF

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 24]

Κόκκοι γύρης: © PSU Entomology/PHOTO RESEARCHERS, INC.

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 26]

Κόκκοι γύρης: © PSU Entomology/PHOTO RESEARCHERS, INC.