Τάφοι​—Παράθυρα σε Αρχαίες Πεποιθήσεις

ΦΑΝΤΑΣΤΕΙΤΕ ότι ζείτε χιλιάδες χρόνια πίσω στο παρελθόν. Βρίσκεστε στην Ουρ, μια ακμάζουσα βασιλική πόλη στο Σουμέρ της Βαβυλωνίας. Μια μεγάλη πομπή Σουμερίων φεύγει από την πόλη, εισέρχεται στο νεκροταφείο και τώρα κατεβαίνει σε κάποιον κεκλιμένο δρόμο κατευθυνόμενη στον τάφο ενός ηγεμόνα που πέθανε πρόσφατα. Οι τοίχοι και το πάτωμα του τάφου έχουν τάπητες και η αίθουσα είναι στολισμένη με εντυπωσιακά αντικείμενα της σουμεριακής τέχνης. Μουσικοί συνοδεύουν στον τάφο την πομπή η οποία αποτελείται από στρατιώτες, υπηρέτες και γυναίκες. Όλοι τους ακτινοβολούν φορώντας τα περίτεχνα ενδύματά τους. Οι αξιωματικοί επιδεικνύουν περήφανα τα εμβλήματα της τάξης τους. Σε αυτό το ζωηρόχρωμο πλήθος περιλαμβάνονται επανδρωμένα άρματα που τα σέρνουν βόδια ή γαϊδούρια, καθώς και οι ιπποκόμοι που περπατούν δίπλα στα ζώα. Όλοι παίρνουν τη θέση τους και λαβαίνει χώρα μια θρησκευτική τελετή με μουσική συνοδεία.

Καθώς ολοκληρώνεται η τελετουργία, ο καθένας​—από τον μουσικό ως τον υπηρέτη—​παίρνει ένα μικρό πήλινο, πέτρινο ή μεταλλικό κύπελλο που έχει φέρει μαζί του για την περίσταση, το βυθίζει σε κάποιο χάλκινο δοχείο και πίνει ένα ειδικά παρασκευασμένο φίλτρο. Έπειτα ξαπλώνουν όλοι κάτω σε συγκεκριμένη διάταξη, ηρεμούν, αποκοιμιούνται και πεθαίνουν. Κάποιος σφάζει στα γρήγορα τα ζώα. Εργάτες κλείνουν το διάδρομο και σφραγίζουν τον τάφο. Όπως πιστεύουν οι Σουμέριοι, ο βασιλιάς-θεός τους φεύγει τώρα ένδοξος για τον άλλον κόσμο πάνω στο θαμμένο άρμα του, με τους πιστούς του υπηρέτες και τους στρατιώτες της φρουράς του να αποτελούν τη λαμπρή ακολουθία του.

Καθώς εργαζόταν στο νότιο Ιράκ, ο αρχαιολόγος Σερ Λέναρντ Γούλεϊ έφερε στο φως 16 βασιλικούς τάφους στο νεκροταφείο της αρχαίας Ουρ, οι οποίοι ήταν όπως ακριβώς αυτός που περιγράφτηκε. Τα ευρήματα, αν και αποτρόπαια, ήταν σημαντικά. «Ο πλούτος που υπήρχε μέσα σε αυτούς τους τάφους, ο οποίος δεν έχει το όμοιό του στα αρχαιολογικά ευρήματα της Μεσοποταμίας, περιλάμβανε μερικά από τα πιο ξακουστά έργα της σουμεριακής τέχνης που κοσμούν τώρα τις αίθουσες του Βρετανικού Μουσείου και του Μουσείου του Πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας», λέει ο Πολ Μπαν στο βιβλίο του Τάφοι, Τύμβοι και Μούμιες (Tombs, Graves and Mummies).

Οι τάφοι της αρχαίας Ουρ, όμως, δεν ήταν μοναδικοί, ακόμη και όσον αφορά τη μακάβρια πτυχή που σχετιζόταν με θυσίες ανθρώπων και ζώων. Σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς, η αριστοκρατία και οι βασιλικές οικογένειες επένδυαν σε εντυπωσιακό βαθμό​—και, μερικές φορές, με απάνθρωπο τρόπο—​στο θάνατό τους και στη μετά θάνατον ζωή τους. Οι  τάφοι τους, οι οποίοι ξεχείλιζαν από καλλιτεχνική μεγαλοπρέπεια και ήταν καταφορτωμένοι με θησαυρούς, συχνά ανταγωνίζονταν τα ανάκτορα των ζωντανών. Σήμερα, όμως, εκείνοι οι τάφοι, καθώς και πολλά άλλα πιο λιτά μνημεία, αποτελούν παράθυρο στο παρελθόν, δίνοντάς μας τη δυνατότητα να εξετάζουμε τις πεποιθήσεις, τον πολιτισμό και τις καλλιτεχνικές και τεχνολογικές ικανότητες αρχαίων λαών και εξαφανισμένων πολιτισμών.

Αποσύνθεση Μέσα στη Μεγαλοπρέπεια​—Με Συντροφιά

Το 1974, χωρικοί κοντά στην πόλη Σιάν, στην Κίνα, έσκαβαν ένα πηγάδι. Αντί, όμως, να βρουν νερό βρήκαν θραύσματα από πήλινα ομοιώματα, μπρούντζινες βαλλίστρες και αιχμές βελών. Χωρίς να το ξέρουν, είχαν ανακαλύψει τυχαία τον ηλικίας 2.100 ετών πήλινο στρατό του Τσιν, ο οποίος αποτελείται από 7.000 και πλέον πήλινους στρατιώτες και άλογα σε μέγεθος μεγαλύτερο από το φυσικό​—όλα σε στρατιωτικό σχηματισμό! Ο πήλινος στρατός του Τσιν, που είναι μέρος του μεγαλύτερου αυτοκρατορικού τάφου στην Κίνα, έχει πάρει το όνομά του από τον Τσιν Σι Χουάνγκ Τι, τον αυτοκράτορα που ενοποίησε τα φιλοπόλεμα βασίλεια της Κίνας το 221 Π.Κ.Χ.

Το μαυσωλείο του Τσιν είναι ουσιαστικά ένα υπόγειο ανάκτορο. Αλλά γιατί να υπάρχει πήλινος στρατός; Στο βιβλίο του Ο Πήλινος Στρατός του Κιν (The Qin Terracotta Army), ο Τζαν Γουενλί εξηγεί ότι «το μαυσωλείο [του Τσιν] είναι απεικόνιση της αυτοκρατορίας των Κιν, [και] θα παρείχε στον Κιν Σι Χουανγκντί [Τσιν Σι Χουάνγκ Τι] μετά το θάνατό του όλη τη μεγαλοπρέπεια και την ισχύ που απολάμβανε κατά τη διάρκεια της ζωής του». Ο τάφος αποτελεί τώρα μέρος ενός τεράστιου μουσείου που περιλαμβάνει 400 άλλους τάφους και λάκκους.

Για την κατασκευή του τάφου, «στρατολογήθηκαν 700.000 και πλέον άντρες από όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας», λέει ο Τζαν. Το έργο συνεχίστηκε μετά το θάνατο του Τσιν το 210 Π.Κ.Χ. και διήρκεσε συνολικά 38 χρόνια. Δεν ήταν, όμως, από πηλό όλα όσα θάφτηκαν μαζί με τον Τσιν. Ο διάδοχός του διέταξε να θαφτούν μαζί του οι άτεκνες παλλακίδες του με αποτέλεσμα να θανατωθεί «πολύ μεγάλος» αριθμός ανθρώπων, όπως λένε οι ιστορικοί. Τέτοιες τακτικές δεν εφαρμόζονταν αποκλειστικά και μόνο εκεί.

Βορειοανατολικά της Πόλης του Μεξικού βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας πόλης Τεοτιουακάν. Αυτή η πόλη είχε μια λεωφόρο που ονομαζόταν Λεωφόρος των Νεκρών. «Κατά μήκος αυτής της οδού», γράφει ο Μπαν, ο οποίος αναφέρθηκε νωρίτερα, «υπάρχουν μερικά από τα μεγαλύτερα αρχιτεκτονικά μνημεία στον κόσμο». Σε αυτά περιλαμβάνονται η Πυραμίδα του Ήλιου και η Πυραμίδα της Σελήνης, χτισμένες και οι δύο τον πρώτο αιώνα Κ.Χ., καθώς και τα ερείπια του Ναού του Κετσαλκόατλ.

Το εσωτερικό της Πυραμίδας του Ήλιου φαίνεται πως ήταν αίθουσα ταφής για υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, ενδεχομένως και ιερείς. Ανθρώπινα λείψανα που βρέθηκαν σε κοντινούς ομαδικούς τάφους δείχνουν ότι ίσως θυσιάζονταν πολεμιστές για να προστατεύουν όσους ήταν στο εσωτερικό της πυραμίδας. Η διαφορετική διάταξη ταφής έχει κάνει τους αρχαιολόγους να πιστεύουν ότι εκεί βρίσκονται τα λείψανα 200 περίπου ανθρώπων, περιλαμβανομένων και παιδιών τα οποία ίσως έχουν θυσιαστεί ως μέρος μιας τελετής καθαγιασμού των μνημείων.

 Προς τη Μετά Θάνατον Ζωή με Πλοίο ή Άλογο

Οι Βίκινγκς, ποντοπόροι πολεμιστές της Σκανδιναβίας οι οποίοι τρομοκρατούσαν την Ευρώπη πριν από 1.000 περίπου χρόνια, επίσης έλπιζαν ότι θα απολάμβαναν μετά θάνατον τις πολυτέλειες μιας καλής ζωής στη γη. Πίστευαν ότι οι νεκροί τους κατευθύνονταν προς τον άλλον κόσμο ιππεύοντας τα άλογά τους ή πλέοντας με τα επιμήκη σκάφη τους. Έτσι λοιπόν, οι τόποι ταφής των Βίκινγκς είναι δυνατόν να περιέχουν από σκελετούς σκοτωμένων αλόγων μέχρι σάπια ξυλεία από επιμήκη σκάφη. Στο βιβλίο Ιστορία των Βίκινγκς (A History of the Vikings), ο Γκουίν Τζόουνς γράφει: «Έδιναν στον άντρα ή στη γυναίκα που είχε πεθάνει οτιδήποτε θα μπορούσε να κάνει τη μεταθανάτια ζωή το ίδιο άνετη και τιμημένη όσο όταν ζούσε . . . Το [θαμμένο] πλοίο στο Λάντμπι της Δανίας . . . είχε ανεβασμένη την άγκυρα, έτοιμη να τη ρίξει ο κύριός του στο τέλος του ταξιδιού του».

Καθώς οι Βίκινγκς ήταν πολεμοχαρής λαός, πίστευαν ότι αν πέθαιναν μαχόμενοι θα πήγαιναν στην κατοικία των θεών​—ένα μέρος που το ονόμαζαν Άσγκαρντ. «Εκεί θα μπορούσαν να πολεμούν όλη τη μέρα και να τρώνε όλη τη νύχτα», λέει η Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια του Βιβλίου (World Book Encyclopedia). Η ταφή των Βίκινγκς περιλάμβανε επίσης ανθρωποθυσίες. «Όταν πεθαίνει κάποιος αρχηγός, ρωτιούνται δούλοι και υπηρέτες ποιος θέλει να πεθάνει μαζί του», λέει το βιβλίο Οι Βίκινγκς (The Vikings).

Οι αρχαίοι Κέλτες της βόρειας Ευρώπης πίστευαν μάλιστα ότι ένα χρέος μπορούσε να μεταφερθεί στον άλλον κόσμο​—ίσως μια έξυπνη δικαιολογία για να μην πληρώνουν! Στη Μεσοποταμία, παιδιά θάβονταν μαζί με παιχνίδια. Σε μέρη της αρχαίας Βρετανίας, στρατιώτες θάβονταν μαζί με τρόφιμα, όπως πόδια αρνιού, ώστε να μην ξεκινήσουν πεινασμένοι την άλλη τους ζωή. Στην Κεντρική Αμερική, οι βασιλιάδες των Μάγια ενταφιάζονταν με αντικείμενα από νεφρίτη​—ένα πράσινο πετράδι το οποίο αντιπροσώπευε τη συμπυκνωμένη υγρασία και την αναπνοή. Ίσως αυτό γινόταν για να εξασφαλιστεί η μετά θάνατον συνέχιση της ζωής.

Λίγο μετά το 1000 Π.Κ.Χ., οι Θράκες​—ένας τρομακτικός λαός ο οποίος όμως ήταν γνωστός και για τα έξοχα χρυσά τεχνουργήματά του—​ζούσαν σε μια περιοχή η οποία σήμερα είναι μέρος της Βουλγαρίας, της βόρειας Ελλάδας και της Τουρκίας. Οι τάφοι των Θρακών αποκαλύπτουν ότι οι αρχηγοί τους θάβονταν με μεγαλοπρέπεια μαζί με άρματα, άλογα, περίτεχνα όπλα και, ναι, μαζί με τις συζύγους τους. Στην πραγματικότητα, η σύζυγος ενός άντρα από τη Θράκη το θεωρούσε τιμή της να θυσιαστεί και να θαφτεί μαζί με το σύζυγό της!

Λίγο καιρό αργότερα και όχι πολύ μακριά από εκεί​—μόλις πιο βόρεια από τη Μαύρη Θάλασσα—​έζησαν οι Σκύθες. Αυτοί οι φιλοπόλεμοι άνθρωποι έπιναν από κύπελλα φτιαγμένα από τα κρανία των θυμάτων τους και ντύνονταν με μανδύες φτιαγμένους από το τριχωτό του κεφαλιού τους. Σε κάποιον σκυθικό τάφο βρέθηκε ο σκελετός μιας γυναίκας με κάποια ποσότητα κάνναβης δίπλα της. Το κρανίο της είχε τρεις μικρές τρύπες, πιθανότατα για να ανακουφιστεί από το πρήξιμο και τον πόνο που το συνόδευε. Η κάνναβη είχε τοποθετηθεί δίπλα της προφανώς για να έχει κάτι με το οποίο θα ελάττωνε τον πονοκέφαλό της στον άλλον κόσμο.

Η Αιγυπτιακή Μετά Θάνατον Ζωή

Οι πυραμίδες της Αιγύπτου κοντά στο Κάιρο και οι αίθουσες ταφής στην Κοιλάδα των Βασιλέων κοντά στο Λούξορ είναι ανάμεσα στους πιο διάσημους από όλους τους αρχαίους τάφους. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν την ίδια λέξη τόσο για τον «τάφο» όσο και για το «σπίτι»​—τη λέξη περ. «Υπήρχε, λοιπόν, σπίτι για τη διάρκεια της ζωής και σπίτι για μετά το θάνατο», λέει η Κριστίν Ελ Μάχντι στο βιβλίο της Μούμιες, Μύθος και Μαγεία στην Αρχαία Αίγυπτο (Mummies, Myth and Magic in Ancient Egypt). Αναφέρει επίσης ότι, «σύμφωνα με  τις πεποιθήσεις [των Αιγυπτίων], η επιβίωση του σώματος ήταν απαραίτητη για την επιβίωση των άλλων πτυχών της ύπαρξής τους: του κα, του μπα και του αχ».

Το κα ήταν ένα πνευματικό αντίγραφο του φυσικού σώματος και περιλάμβανε τις προσδοκίες, τις επιθυμίες και τις ανάγκες του. Μετά θάνατον, το κα άφηνε το σώμα και κατοικούσε στον τάφο. Επειδή το κα χρειαζόταν όλα όσα είχε ανάγκη το άτομο κατά τη διάρκεια της ζωής του, «τα αγαθά που τοποθετούνταν στον τάφο ήταν κυρίως για να ικανοποιούν τις ανάγκες του», γράφει η Ελ Μάχντι. Το μπα θα μπορούσε να παρομοιαστεί με το χαρακτήρα ή την προσωπικότητα ενός ατόμου και απεικονιζόταν με πουλί που είχε ανθρώπινο κεφάλι. Το μπα εισερχόταν στο σώμα με τη γέννηση και έφευγε από αυτό κατά το θάνατο. Η τρίτη υπόσταση, το Αχ, «γεννιόταν» από τη μούμια καθώς αναπέμπονταν από πάνω της μαγικές ρήσεις. a Το Αχ κατοικούσε στον κόσμο των θεών.

Χωρίζοντας το άτομο σε τρεις υποστάσεις, οι Αιγύπτιοι πήγαν ένα βήμα πιο μπροστά από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους οι οποίοι χώριζαν τους ανθρώπους σε δύο υποστάσει​ς—στο σώμα και στη  συνειδητή «ψυχή». Αν και αυτή η άποψη εξακολουθεί να αποτελεί δημοφιλή διδασκαλία, δεν υποστηρίζεται από την Αγία Γραφή η οποία δηλώνει: «Οι ζωντανοί γνωρίζουν ότι θα πεθάνουν· αλλά οι νεκροί δεν γνωρίζουν τίποτα απολύτως».​—Εκκλησιαστής 9:5.

Γιατί Αυτή η Εμμονή με το Θάνατο;

Στο βιβλίο του Προϊστορική Θρησκεία (Prehistoric Religion), ο Ι. Ο. Τζέιμς γράφει: «Από όλες τις . . . καταστάσεις με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος ο άνθρωπος, ο θάνατος είναι η πιο συνταρακτική και ολέθρια . . . Δεν μας εκπλήσσει, λοιπόν, ότι η λατρεία των νεκρών κατέχει τέτοια σπουδαία θέση και παίζει βασικό ρόλο στην ανθρώπινη κοινωνία από τότε που εμφανίστηκε για πρώτη φορά».

Το παλαιότερο βιβλίο γνήσιας σοφίας, η Αγία Γραφή, αποκαλεί το θάνατο εχθρό των ανθρώπων. (1 Κορινθίους 15:26) Πόσο κατάλληλο είναι αυτό! Κάθε φυλή και πολιτισμός έχει αντισταθεί σθεναρά στην ιδέα ότι ο θάνατος είναι το απόλυτο τέλος. Από την άλλη πλευρά, στο εδάφιο Γένεση 3:19, η Γραφή περιγράφει με ακρίβεια την πραγματικότητα που αποκαλύπτουν όλοι οι τάφοι: «Χώμα είσαι και στο χώμα θα επιστρέψεις». Ωστόσο, η Γραφή χρησιμοποιεί επίσης την έκφραση «μνημείο» σε σχέση με πολλούς νεκρούς ανθρώπους. Γιατί; Επειδή πολλοί από εκείνους που είναι στον τάφο, ακόμη και αυτοί που έχουν αποσυντεθεί πλήρως, βρίσκονται στη μνήμη του Θεού, περιμένοντας την ευτυχή στιγμή κατά την οποία ο Θεός θα τους αναστήσει και θα τους δώσει την ευκαιρία να απολαύσουν αιώνια ζωή σε μια παραδεισιακή γη.​—Λουκάς 23:43· Ιωάννης 5:28, 29.

Στο μεταξύ, οι νεκροί δεν έχουν συνειδητότητα. Ο Ιησούς παρομοίασε την κατάστασή τους με ύπνο. (Ιωάννης 11:11-14) Σε μια τέτοια κατάσταση, κάποιο άτομο δεν έχει ανάγκη από αγαθά ή συνοδούς στον τάφο του. Στην πραγματικότητα, πολύ συχνά αυτοί που επωφελούνται από τους θαμμένους θησαυρούς δεν είναι οι νεκροί αλλά οι ζωντανοί​—οι τυμβωρύχοι! Η Γραφή, σε αρμονία με τη διδασκαλία της σχετικά με την κατάσταση των νεκρών, αναφέρει: «Δεν φέραμε τίποτα στον κόσμο ούτε και μπορούμε να πάρουμε μαζί μας τίποτα». (1 Τιμόθεο 6:7) Πόσο ευγνώμονες είναι οι Χριστιανοί για αυτή την αλήθεια η οποία “τους ελευθερώνει” από τις ωμές και βάρβαρες μεθόδους αρχαίων​—και μερικές φορές ακόμη και σύγχρονων—​τελετουργιών για νεκρούς!​—Ιωάννης 8:32.

Μολονότι έτσι έχουν τα πράγματα, οι μεγαλοπρεπείς τάφοι των αρχαίων δεν είναι εντελώς άχρηστοι. Χωρίς τα πολλά τεχνουργήματα, ακόμη και τα λείψανα μέσα στους τάφους, η γνώση μας για το μακρινό παρελθόν και για μερικούς από τους εξαφανισμένους πολιτισμούς θα ήταν πράγματι αμυδρή.

[Υποσημείωση]

[Πλαίσιο/​Εικόνες στη σελίδα 24]

Πόσο Υγιείς Ήταν οι Αρχαίοι;

Εξετάζοντας τα λείψανα​—ιδιαίτερα τα ταριχευμένα λείψανα που βρέθηκαν σε τάφους και εκείνα που υπέστησαν φυσική ταρίχευση σε τυρφώδη έλη, καυτή άμμο της ερήμου, πάγο και χιόνι—​οι επιστήμονες έχουν μάθει πολλά σχετικά με την υγεία των μακρινών μας προγόνων. Η πρόοδος ιδιαίτερα στη γενετική έχει δώσει στους επιστήμονες ισχυρά νέα εργαλεία με τα οποία προσδιορίζουν οτιδήποτε, από τις οικογενειακές σχέσεις που είχαν οι Φαραώ και οι βασίλισσές τους μέχρι την ομάδα αίματος των παρθένων των Ίνκα. Αυτές οι μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι οι αρχαίοι αντιμετώπιζαν πολλά από τα προβλήματα υγείας που έχουμε σήμερα, μεταξύ των οποίων αρθρίτιδα και δερματικές παθήσεις.

Ιδιαίτερα οι αρχαίοι Αιγύπτιοι φαίνεται ότι υπέφεραν από περισσότερες ασθένειες, κυρίως λόγω των πάμπολλων παρασίτων​—από σχιστοσωμίαση μέχρι τη νόσο του σκώληκα της Γουινέας και την ταινία—​τα οποία προέρχονταν από τον Νείλο Ποταμό και από αρδευτικά κανάλια. Αυτό φέρνει στο νου τα λόγια του Θεού στον Ισραήλ αμέσως μετά την απελευθέρωση του έθνους από την Αίγυπτο το 1513 Π.Κ.Χ.: «Όλες τις κακές ασθένειες της Αιγύπτου, τις οποίες γνώρισες, [ο Ιεχωβά] δεν θα τις θέσει πάνω σου».​—Δευτερονόμιο 7:15.

[Ευχαριστίες]

© R Sheridan/​ANCIENT ART & ARCHITECTURE COLLECTION LTD

[Εικόνα στη σελίδα 20]

Σουμεριακό κάλυμμα κεφαλιού και κοσμήματα μιας συνοδού που θάφτηκε σε βασιλικό τάφο στην Ουρ

[Ευχαριστίες]

© The British Museum

[Εικόνες στη σελίδα 21]

Ο πήλινος στρατός του Τσιν​—στο πρόσωπο κάθε στρατιώτη ήταν χαραγμένα μοναδικά χαρακτηριστικά

[Ευχαριστίες]

Inset: Erich Lessing/​Art Resource, NY; © Joe Carini/​Index Stock Imagery

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Η Πυραμίδα του Ήλιου και η Λεωφόρος των Νεκρών στο Τεοτιουακάν, Μεξικό

[Ευχαριστίες]

Top: © Philip Baird www.anthroarcheart.org; painting: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Εικόνες στη σελίδα 23]

Αριστερά: Νεκρική μάσκα από ατόφιο χρυσάφι του Αιγύπτιου Βασιλιά Τουταγχαμών· κάτω: Ζωγραφιά σε τάφο η οποία απεικονίζει το μπα ως πουλί με ανθρώπινο κεφάλι