Η Ειρήνη της Βεστφαλίας—Σημείο Στροφής για την Ευρώπη

«ΤΟ ΝΑ συγκεντρωθούν τόσοι Ευρωπαίοι αρχηγοί κρατών όπως έγινε σήμερα είναι ασφαλώς σπάνιο γεγονός». Ο Ρόμαν Χέρτσοκ, πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, δήλωσε τα παραπάνω τον Οκτώβριο του 1998. Όταν έκανε αυτό το σχόλιο, ανάμεσα στο ακροατήριό του βρίσκονταν τέσσερις βασιλιάδες, τέσσερις βασίλισσες, δύο πρίγκιπες, ένας μέγας δούκας και αρκετοί πρόεδροι. Το γεγονός, που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης, ήταν υψίστης σημασίας για την 50χρονη ιστορία του σύγχρονου κράτους της Γερμανίας. Τι γιόρταζαν;

Ο Οκτώβριος του 1998 αποτελούσε την 350ή επέτειο της Συνθήκης Ειρήνης της Βεστφαλίας. Οι συμφωνίες ειρήνης είναι συνήθως σταυροδρόμια όπου η ιστορία κάνει στροφή, και από αυτή την άποψη η Συνθήκη της Βεστφαλίας ήταν κάτι το ιδιαίτερο. Η υπογραφή αυτής της συμφωνίας το 1648 έθεσε τέρμα στον Τριακονταετή Πόλεμο και σηματοδότησε τη γέννηση της σύγχρονης Ευρώπης ως μιας ηπείρου κυρίαρχων κρατών.

Μια Παλιά Τάξη Πραγμάτων Κλονίζεται

Το Μεσαίωνα, οι πιο ισχυροί θεσμοί στην Ευρώπη ήταν η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η αυτοκρατορία αποτελούνταν από εκατοντάδες κρατίδια διαφόρων μεγεθών και κάλυπτε μια περιοχή στην οποία βρίσκονται τώρα η Αυστρία, η Τσεχία, η ανατολική Γαλλία, η Γερμανία, η Ελβετία, οι Κάτω Χώρες, καθώς και τμήματα της Ιταλίας. Επειδή τα γερμανικά κρατίδια αποτελούσαν το κύριο μέρος της, η αυτοκρατορία έγινε γνωστή ως η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Κάθε κρατίδιο ήταν ημιαυτόνομο και κυβερνούνταν από έναν πρίγκιπα. Ο αυτοκράτορας ήταν Ρωμαιοκαθολικός από την οικογένεια των Αυστριακών Αψβούργων. Εφόσον, λοιπόν, η παποσύνη και η αυτοκρατορία κατείχαν την εξουσία, η Ευρώπη βρισκόταν σταθερά σε Ρωμαιοκαθολικά χέρια.

Ωστόσο, το 16ο και το 17ο αιώνα η καθεστηκυία τάξη πραγμάτων κλονίστηκε. Σε ολόκληρη την Ευρώπη υπήρχε διάχυτη δυσαρέσκεια για τις υπερβολές της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Θρησκευτικοί μεταρρυθμιστές όπως ο Μαρτίνος Λούθηρος και ο Ιωάννης Καλβίνος μιλούσαν για επιστροφή στις Βιβλικές αξίες. Ο Λούθηρος και ο Καλβίνος βρήκαν μεγάλη υποστήριξη, και από αυτό το κίνημα προέκυψε η Μεταρρύθμιση και οι Προτεσταντικές θρησκείες. Η Μεταρρύθμιση χώρισε την αυτοκρατορία σε τρία δόγματα—τον Καθολικισμό, το Λουθηρανισμό και τον Καλβινισμό.

Οι Καθολικοί αντιμετώπιζαν τους Προτεστάντες με δυσπιστία και οι Προτεστάντες περιφρονούσαν τους Καθολικούς αντιπάλους τους. Αυτή η κατάσταση οδήγησε στο σχηματισμό της Προτεσταντικής Ένωσης και της Καθολικής Συμμαχίας στις αρχές του 17ου αιώνα. Μερικοί πρίγκιπες της αυτοκρατορίας προσχώρησαν στην Ένωση, ενώ κάποιοι άλλοι στη Συμμαχία. Η καχυποψία στην Ευρώπη—και ιδίως στην αυτοκρατορία—δημιούργησε τόσο εκρηκτική ατμόσφαιρα ώστε μία και μόνο σπίθα αρκούσε για να τιναχτούν τα πάντα στον αέρα. Όταν υπήρξε τελικά αυτή η σπίθα, ξεκίνησε μια διαμάχη η οποία συνεχίστηκε τα επόμενα 30 χρόνια.

Μια Θανατηφόρα Σπίθα Κάνει την Ευρώπη να Τυλιχτεί στις Φλόγες

Προτεστάντες ηγεμόνες προσπάθησαν να επηρεάσουν τους Καθολικούς Αψβούργους ώστε να παραχωρήσουν μεγαλύτερη ελευθερία λατρείας. Οι παραχωρήσεις, όμως, γίνονταν απρόθυμα, και  μεταξύ του 1617 και του 1618, δύο Λουθηρανικές εκκλησίες στη Βοημία (Τσεχία) κλείστηκαν διά της βίας. Αυτό δυσαρέστησε τους Προτεστάντες ευγενείς, οι οποίοι εισέβαλαν σε ένα ανάκτορο στην Πράγα, άρπαξαν τρεις Καθολικούς αξιωματούχους και τους έριξαν από το παράθυρο, από αρκετό ύψος. Η εν λόγω ενέργεια αποτέλεσε τη σπίθα που έκανε την Ευρώπη να τυλιχτεί στις φλόγες.

Αν και υποτίθεται πως ήταν ακόλουθοι του Άρχοντα Ειρήνης, του Ιησού Χριστού, τα μέλη των αντίπαλων θρησκειών βρίσκονταν τώρα σε σφοδρή διαμάχη. (Ησαΐας 9:6) Στη Μάχη του Λευκού Όρους, η Συμμαχία συνέτριψε την Ένωση, η οποία και διασπάστηκε. Ορισμένοι Προτεστάντες ευγενείς εκτελέστηκαν στην αγορά της Πράγας. Σε όλη τη Βοημία, η περιουσία όσων Προτεσταντών δεν αποκήρυτταν την πίστη τους δημευόταν και μοιραζόταν στους Καθολικούς. Το βιβλίο 1648—Πόλεμος και Ειρήνη στην Ευρώπη (1648—Krieg und Frieden in Europa) περιγράφει αυτό το κύμα δημεύσεων ως «μια από τις μεγαλύτερες μεταβιβάσεις κυριότητας που έγιναν ποτέ στην κεντρική Ευρώπη».

Αυτό που ξεκίνησε ως θρησκευτική διαμάχη στη Βοημία κλιμακώθηκε σε διεθνή αγώνα για την απόκτηση ισχύος. Στη διάρκεια των επόμενων 30 χρόνων, η Γαλλία, η Δανία, η Ισπανία, η Ολλανδία και η Σουηδία ενεπλάκησαν στις συγκρούσεις. Καθολικοί και Προτεστάντες ηγεμόνες, υποκινούμενοι πολλές φορές από απληστία και αρχομανία, δολοπλοκούσαν για πολιτική υπεροχή και εμπορικό κέρδος. Ο Τριακονταετής Πόλεμος έχει χωριστεί σε διάφορες περιόδους, καθεμιά από τις οποίες πήρε την ονομασία της από τους κύριους αντιπάλους του αυτοκράτορα. Διάφορα εγκυκλοπαιδικά συγγράμματα αναφέρουν τέσσερις τέτοιες περιόδους: τον Πόλεμο της Βοημίας και του Παλατινάτου, τον Πόλεμο της Δανίας-Κάτω Σαξονίας, τον Πόλεμο της Σουηδίας και τον Πόλεμο της Γαλλίας-Σουηδίας. Οι περισσότερες μάχες έλαβαν χώρα σε αυτοκρατορικά εδάφη.

Τα όπλα εκείνης της εποχής ήταν μεταξύ άλλων τα πιστόλια, τα μουσκέτα, οι όλμοι και τα κανόνια, ενώ κύριος προμηθευτής τους ήταν η Σουηδία. Οι Καθολικοί και οι Προτεστάντες πιάστηκαν στη δίνη της σύγκρουσης. Οι στρατιώτες πήγαιναν στη μάχη κραυγάζοντας είτε «Αγία Μαρία» είτε «Ο Θεός είναι μαζί μας». Τα στρατεύματα λεηλατούσαν και λαφυραγωγούσαν καθώς προέλαυναν στα γερμανικά κρατίδια, μεταχειριζόμενοι τους αντιπάλους τους και τους πολίτες σαν ζώα. Ο πόλεμος εξελίχθηκε σε κτηνωδία. Τι αντίθεση υπήρχε με τη Βιβλική προφητεία: «Δεν θα σηκώσουν σπαθί, έθνος εναντίον έθνους, ούτε θα μάθουν πια τον πόλεμο»!—Μιχαίας 4:3.

Μια ολόκληρη γενιά Γερμανών μεγάλωσε μη γνωρίζοντας τίποτα άλλο εκτός από τον πόλεμο, ενώ ο αποκαμωμένος πληθυσμός λαχταρούσε την ειρήνη. Προφανώς, η ειρήνη θα ήταν εφικτή αν δεν υπήρχαν τα αντικρουόμενα πολιτικά συμφέροντα των ηγεμόνων. Η πολιτική ερχόταν όλο και περισσότερο στο προσκήνιο καθώς ο πόλεμος έχανε τη θρησκευτική του διάσταση και αποκτούσε ολοένα και πιο κοσμικό χαρακτήρα. Η ειρωνεία είναι ότι ένας από τους ανθρώπους που προώθησαν αυτή την αλλαγή ήταν κάποιος υψηλά ιστάμενος κληρικός της Καθολικής Εκκλησίας.

 Ο Καρδινάλιος Ρισελιέ Αναλαμβάνει τα Ηνία

Ο επίσημος τίτλος του Αρμάν Ζαν ντι Πλεσί ήταν Καρδινάλιος ντε Ρισελιέ. Διετέλεσε επίσης πρωθυπουργός της Γαλλίας από το 1624 μέχρι το 1642. Ο Ρισελιέ απέβλεπε στο να κάνει τη Γαλλία τη μεγαλύτερη δύναμη στην Ευρώπη. Γι’ αυτό, προσπάθησε να υπονομεύσει την εξουσία των Αψβούργων, οι οποίοι ήταν επίσης Καθολικοί. Πώς το έκανε αυτό; Χρηματοδοτώντας τα Προτεσταντικά στρατεύματα των γερμανικών κρατιδίων, της Δανίας, της Ολλανδίας και της Σουηδίας, τα οποία πολεμούσαν εναντίον των Αψβούργων.

Το 1635, ο Ρισελιέ έστειλε γαλλικό στρατό στον πόλεμο για πρώτη φορά. Το βιβλίο Ζήτω η Ειρήνη! (vivat pax—Es lebe der Friede!) εξηγεί ότι στο τελικό του στάδιο, «ο Τριακονταετής Πόλεμος έπαψε να είναι διαμάχη ανάμεσα σε θρησκευτικές παρατάξεις. . . . Ο πόλεμος μετατράπηκε σε έναν αγώνα για πολιτική υπεροχή στην Ευρώπη». Αυτό που ξεκίνησε ως θρησκευτική διαμάχη ανάμεσα σε Καθολικούς και Προτεστάντες τελείωσε με Καθολικούς να πολεμούν στο πλευρό Προτεσταντών εναντίον άλλων Καθολικών. Η Καθολική Συμμαχία, η οποία ήταν ήδη αποδυναμωμένη στις αρχές της δεκαετίας του 1630, διαλύθηκε το 1635.

Διάσκεψη Ειρήνης στη Βεστφαλία

Η Ευρώπη μαστιζόταν από λεηλασίες, δολοφονίες, βιασμούς και ασθένειες. Σταδιακά, η λαχτάρα για ειρήνη μεγάλωσε όταν οι άνθρωποι συνειδητοποίησαν ότι αυτός ήταν ένας πόλεμος από τον οποίο κανείς δεν μπορούσε να βγει νικητής. Το βιβλίο Ζήτω η Ειρήνη! παρατηρεί ότι «προς τα τέλη της δεκαετίας του 1630, οι πρίγκιπες που κυβερνούσαν αναγνώρισαν τελικά ότι η στρατιωτική ισχύς δεν θα τους βοηθούσε πια να πετύχουν το στόχο τους». Αλλά αν εκείνο που ήθελαν όλοι ήταν η ειρήνη, πώς μπορούσε να επιτευχθεί;

Ο Αυτοκράτορας Φερδινάνδος Γ΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο Βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΓ΄ της Γαλλίας και η Βασίλισσα Χριστίνα της Σουηδίας συμφώνησαν ότι έπρεπε να διεξαχθεί μια διάσκεψη στην οποία έπρεπε να προσέλθουν όλες οι εμπόλεμες παρατάξεις και να διαπραγματευτούν τους όρους της ειρήνης. Για τη διεξαγωγή των συνομιλιών επιλέχθηκαν δύο τοποθεσίες—οι πόλεις Όσναμπρικ και Μίνστερ στη γερμανική επαρχία της Βεστφαλίας. Αυτές επιλέχθηκαν επειδή βρίσκονταν στο μέσο της απόστασης μεταξύ των πρωτευουσών της Σουηδίας και της Γαλλίας. Αρχίζοντας από το 1643, περίπου 150 αντιπροσωπείες—μερικές αποτελούμενες από μεγάλες ομάδες συμβούλων—συνάχθηκαν στις δύο πόλεις. Οι μεν Καθολικοί στο Μίνστερ, οι δε Προτεστάντες στο Όσναμπρικ.

Αρχικά, θεσπίστηκε ένας κώδικας συμπεριφοράς για τη διευθέτηση θεμάτων όπως ο τίτλος και ο βαθμός των εκπροσώπων, η πρωτοκαθεδρία και τα διαδικαστικά ζητήματα. Κατόπιν άρχισαν οι ειρηνευτικές συνομιλίες, με τις προτάσεις να μεταφέρονται από τη μια αντιπροσωπεία στην επόμενη από μεσολαβητές. Έπειτα από σχεδόν πέντε χρόνια—και ενώ ο πόλεμος συνεχιζόταν—συμφωνήθηκαν οι όροι της ειρήνης. Η Συνθήκη της Βεστφαλίας δεν αποτελούνταν από ένα μόνο κείμενο. Μία συμφωνία υπογράφτηκε μεταξύ του Αυτοκράτορα Φερδινάνδου Γ΄ και της Σουηδίας και μία άλλη μεταξύ του αυτοκράτορα και της Γαλλίας.

Καθώς διαδίδονταν τα νέα σχετικά με τη συνθήκη, άρχισαν οι εορτασμοί. Αυτό που ξεκίνησε με μια θανατηφόρα σπίθα τελείωσε με κατά γράμμα πυροτεχνήματα, τα οποία φώτιζαν τον ουρανό διαφόρων πόλεων. Καμπάνες ηχούσαν, κανονιοβολισμοί χαιρέτιζαν τη συνθήκη και οι άνθρωποι τραγουδούσαν στους δρόμους. Μπορούσε τώρα η Ευρώπη να αναμένει διαρκή ειρήνη;

Είναι Εφικτή η Διαρκής Ειρήνη;

Η Συνθήκη της Βεστφαλίας αναγνώρισε την αρχή της κυριαρχίας. Αυτό σήμαινε ότι κάθε συμβαλλόμενο μέρος στη συνθήκη συμφώνησε να σέβεται τα εδαφικά δικαιώματα όλων των υπόλοιπων και να μην παρεμβαίνει στις εσωτερικές τους υποθέσεις. Έτσι λοιπόν, γεννήθηκε η σύγχρονη Ευρώπη ως μια ήπειρος κυρίαρχων κρατών. Ανάμεσα σε εκείνα τα κράτη, ορισμένα αποκόμισαν μεγαλύτερα οφέλη από τη συνθήκη από ό,τι κάποια άλλα.

 Η Γαλλία εδραιώθηκε ως μεγάλη δύναμη, και η Ολλανδία καθώς και η Ελβετία απέκτησαν ανεξαρτησία. Για τα γερμανικά κρατίδια, πολλά από τα οποία είχαν καταστραφεί από τον πόλεμο, η συνθήκη είχε τα μειονεκτήματά της. Η τύχη της Γερμανίας αποφασίστηκε σε κάποιον βαθμό από άλλα κράτη. Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica) αναφέρει: «Τα κέρδη και οι απώλειες των Γερμανών πριγκίπων καθορίστηκαν από το τι εξυπηρετούσε τις κύριες δυνάμεις: τη Γαλλία, τη Σουηδία και την Αυστρία». Αντί να συγκεντρωθούν και να ενωθούν σε ένα έθνος, τα γερμανικά κρατίδια παρέμειναν διαιρεμένα όπως και πριν. Επιπλέον, μερικές περιοχές τέθηκαν υπό τον έλεγχο ξένων ηγεμόνων, όπως συνέβη σε τμήματα των κύριων ποταμών της Γερμανίας—του Ρήνου, του Έλβα και του Όντερ.

Δόθηκε ίση αναγνώριση στον Καθολικισμό, στο Λουθηρανισμό και στον Καλβινισμό. Αυτό δεν τους ευχαρίστησε όλους. Ο Πάπας Ιννοκέντιος Ι΄ τάχθηκε με σφοδρότητα εναντίον της συνθήκης, ανακηρύσσοντάς την άκυρη και χωρίς ισχύ. Παρ’ όλα αυτά, τα θρησκευτικά σύνορα που χαράχτηκαν παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητα επί τρεις αιώνες. Αν και η ατομική θρησκευτική ελευθερία δεν είχε επιτευχθεί ακόμη, ωστόσο ήρθε ένα βήμα πιο κοντά.

Η συνθήκη έθεσε τέρμα στον Τριακονταετή Πόλεμο και στις περισσότερες εχθροπραξίες. Αυτός ήταν ο τελευταίος μεγάλος πόλεμος στην Ευρώπη που έγινε για θρησκευτικούς λόγους. Οι πόλεμοι δεν έπαψαν, αλλά η κύρια αιτία τους από θρησκευτική έγινε πολιτική ή εμπορική. Αυτό δεν σημαίνει ότι η θρησκεία έχασε κάθε επιρροή στις ευρωπαϊκές εχθροπραξίες. Τόσο στον Πρώτο όσο και στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Γερμανοί στρατιώτες είχαν στην αγκράφα της ζώνης τους μια γνώριμη επιγραφή: «Ο Θεός Είναι Μαζί Μας». Στη διάρκεια εκείνων των τρομερών συγκρούσεων, Καθολικοί και Προτεστάντες παρατάχθηκαν για άλλη μια φορά στη μια πλευρά για να πολεμήσουν εναντίον των Καθολικών και των Προτεσταντών της αντίπαλης πλευράς.

Σαφώς, η Συνθήκη της Βεστφαλίας δεν έφερε διαρκή ειρήνη. Ωστόσο, η υπάκουη ανθρωπότητα θα απολαύσει σύντομα τέτοια ειρήνη. Ο Ιεχωβά Θεός θα φέρει αιώνια ειρήνη στην ανθρωπότητα μέσω της Μεσσιανικής Βασιλείας του Γιου του, του Ιησού Χριστού. Υπό αυτή την κυβέρνηση, η μόνη αληθινή θρησκεία θα αποτελεί δύναμη ενότητας, όχι διαίρεσης. Κανείς δεν θα πολεμάει για κανέναν λόγο, θρησκευτικό ή οποιονδήποτε άλλον. Πόση ανακούφιση θα έρθει όταν η διακυβέρνηση της Βασιλείας θα κυριαρχεί σε όλη τη γη και «στην ειρήνη δεν θα υπάρχει τέλος»!—Ησαΐας 9:6, 7.

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 21]

Αυτό που ξεκίνησε ως διαμάχη ανάμεσα σε Καθολικούς και Προτεστάντες τελείωσε με Καθολικούς να πολεμούν στο πλευρό Προτεσταντών εναντίον άλλων Καθολικών

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 22]

Οι στρατιώτες πήγαιναν στη μάχη κραυγάζοντας είτε «Αγία Μαρία» είτε «Ο Θεός είναι μαζί μας»

[Εικόνα στη σελίδα 21]

Καρδινάλιος Ρισελιέ

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Πίνακας του 16ου αιώνα που απεικονίζει τη διαμάχη μεταξύ Λούθηρου, Καλβίνου και πάπα

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 20]

Από το βιβλίο Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 23]

Μαχόμενοι θρησκευτικοί ηγέτες: Από το βιβλίο Wider die Pfaffenherrschaft· χάρτης: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck