1, 2. (a) Ena imatai ni senitiuri, na cava e vukea na kena vakatetei ena matanitu o Roma na itukutuku vinaka? (b) Eda kila vakacava ni tokoni keda nikua o Jiova? (Raica tale ga na kato “ iTukutuku Vinaka ena 670 Vakacaca na Vosa.”)

 ERA kurabuitaka na vulagi era tiko e Jerusalemi na ka era rogoca. Era vosataka na kai Kalili na vosa ni veimatanitu ra qai qoroya na vakarorogo na nodra itukutuku. A yaco qori donuya na Penitiko 33 G.V., ni sobuti ira na yalo tabu ra qai vosataka na veimataqali vosa. Qori e vakadinadinataka ni tokoni ira na Kalou. (Wilika Cakacaka 2:1-8, 12, 15-17.) Era rogoca rawa kina na vulagi mai na veivanua na itukutuku vinaka, oti sa qai tete ena matanitu o Roma.—Kolo. 1:23.

² E sega ni soli vakacakamana vei keda na tamata ni Kalou nikua na isolisoli ni duivosavosa. Ia eda vakadewataka rawa na itukutuku ni Matanitu ni Kalou ena 670 vakacaca na vosa, qori e sivia sara na levu ni vosa e vosataki ena imatai ni senitiuri. (Caka. 2:9-11) Dua na ka na levu ni ivola era vakarautaka na tamata ni Kalou ena veimataqali vosa, sa kacivaki kina e vuravura taucoko na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. a Qori e ivakadinadina levu ni o Jiova e vakayagataka tiko na Tui o Jisu Karisito me dusimaka na noda cakacaka vakavunau. (Maciu 28:19, 20) Nida dikeva eso na iyaragi e vakayagataki me vakayacori kina na cakacaka qori ena 100 na yabaki sa oti, meda vakasamataka nona vakavulici keda tiko ga na Tui meda kauaitaki ira yadua na lewenivanua kei na nona uqeti keda meda vakavulica na Vosa ni Kalou.—2 Tim. 2:2.

3. (a) Na cava eda vakayagataka kina ena cakacaka vakavunau e levu na iyaragi?

³ E vakatauvatana o Jisu na “vosa ni Matanitu” ina sorenitei, na lomada ina qele. (Maciu 13:18, 19) E tiko na iyaya e vakayagataka na dauteitei me vakamalumutaka kina na qele ni bera ni kaburaka na sorenitei. Era vakayagataka tale ga na tamata i Jiova na iyaragi mera vakarautaka kina na lomadra e milioni mera ciqoma na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. So na iyaragi qori e yaga ena dua ga na gauna lekaleka, eso  tale se yaga tiko ga nikua me vaka na ivola kei na mekesini. Ni vakatauvatani kei na sala ni veitaratara eda dikeva ena wase sa oti, e duidui na iyaragi ena vakamacalataki qo ni vukei keda na dautukutuku meda vosa vei ira na lewenivanua.—Caka. 5:42; 17:2, 3.

4, 5. (a) E vakayagataki vakacava na katokatoni ni qaramavoni? (b) Na cava e sega ni cakava rawa na qaramavoni?

⁴ iVunau katoni. Ena veiyabaki ni 1930 ina 1940, era vakatagitaka na dautukutuku na ivunau vakaivolatabu ena qaramavoni (misini ni katokatoni). Na katokatoni kece e yalima na miniti. E leleka toka ga eso na kena ulutaga me vaka na “Letoluvakalou,” “Puregatorio,” kei na “Matanitu.” Era vakayagataki vakacava na katokatoni? E kaya o Brother Clayton Woodworth, Jr., e papitaiso ena 1930 e Merika: “Au dau kauta voli e dua na qaramavoni e tawani kato, e vakadre ena sivirigi qai tiko na ligana kaukamea e rawa ni luva. Ke sega ni biu donu na ligana, ena sega ni rogo vinaka na katokatoni. Niu gole ena dua na vale, au dolava e liu na kena kato, biuta donu ena misini na ligana kaukamea, au qai tukituki. Ni dolava o itaukeinivale na katuba, au na tukuna, ‘Au vinakata mo rogoca mada e dua na itukutuku bibi.’” Na cava e dau yaco? E kaya o Brother Woodworth: “Levu na gauna, era tataleitaki na itaukeinivale. So na gauna, era sogota na katuba. Ena so tale na gauna, era dau nanuma niu volitaki qaramavoni.”

⁵ Ena 1940, sa vakarautaki e sivia e 90 na ivunau katoni qai milioni vakacaca na katokatoni. E kaya o John E. Barr, a painia voli e Peritania ena gauna ya qai mai lewe ni iLawalawa Dauvakatulewa: “A noqu itokani tu na qaramavoni ena  1936 ina 1945. Ke sega noqu qaramavoni, e vaka ga e yali vei au e dua na ka levu. E veiuqeti dina na rorogo ni domo i Brother Rutherford ni o vosa tiko e veivale, e vaka sara ga drau duri vata tu e matanikatuba. Ia na qaramavoni e sega ni tara na lomadra na lewenivanua me vaka eda rawa ni cakava nida veivakavulici ena cakacaka vakaitalatala.”

6, 7. (a) E yaga vakacava na tikidua ni vunau? Na cava e leqa kina na iwalewale qo? (b) E biuta vakacava o Jiova e gusuda na vosa?

⁶ Tikidua ni vunau. Ena 1933, era uqeti na dautukutuku mera vakayagataka na tikidua sa volai rawa tu kina na ivakamacala me wiliki e veivale. Na tikidua qori e vaka na balavu kei na raba ni noda ripote ni cakacaka vakavunau e veivula. E volai tu kina e dua na itukutuku lekaleka vakaivolatabu kei na ivakamacala ni ivola e rawa ni soli vei itaukeinivale. Ena solia na dautukutuku vua na itaukeinivale qai kerei koya me wilika. E tukuna o Lilian Kammerud, e daukaulotu e Puerto Rico kei Argentina: “Au taleitaka na tikidua ni vunau.” Na vuna? E kaya: “Au dua vei ira na dau rere na vakamacala. Ia niu vakayagataka na tikidua, au doudou na vosa vei ira na lewenivanua.”

⁷ E dikeva o Brother David Reusch, a papitaiso ena 1918: “E vukei ira na mataveitacini na tikidua nira dau leqataka ni na cala na ka era tukuna.” Ia e dua ga na kena leqa na iwalewale qo. E tukuna o Brother Reusch: “E nanumi ena so na gauna ni keimami galu. Ena dua na yasana, keimami vaka ga na galu. Ia e vakarautaki keimami o Jiova me keimami vunau e matanalevu. E biuta o Jiova e gusui keimami na vosa ni vakavulici keimami ena ivakavakayagataki ni iVolatabu ena cakacaka vakavunau. A vakayacora qori ni tauyavu na Koronivuli ni Vuli Vunau ena veiyabaki ni 1940.”—Wilika Jeremaia 1:6-9.

8. Na cava mo cakava me vakavulici iko kina o Karisito?

⁸ iVola. Me tekivu mai na 1914, sa tabaka voli mai na isoqosoqo i Jiova e 100 vakacaca na ivola e veivosakitaki kina na ulutaga vakaivolatabu. Eso na ivola qori e vakatabakidua sara ga ena noda vakavulici meda italatala maqosa. E kaya o Anna Larsen, sa rauta ni 70 na yabaki nona dautukutuku voli e Denmark: “E vukei keimami o Jiova ena Koronivuli ni Vuli Vunau kei na so tale na ivola me keimami dautukutuku maqosa. Au nanuma sara na imatai ni ivola na Theocratic Aid to Kingdom Publishers, a sevutaki ena 1945. E tabaki tarava ena 1946 na ivola “Equipped for Every Good Work.” Qo eda sa vakayagataka na ivola Me Yaga Nomu Curu ena Koronivuli ni Vuli Vunau e tabaki ena 2001.” E veivuke vakalevu na Koronivuli ni Vuli Vunau kei na so tale na ivola ena nona ‘vakarautaki keda vinaka o Jiova meda italatala.’ (2 Kor. 3:5, 6) O sa vakaitavi tiko ena Koronivuli ni Vuli Vunau? O dau kauta ena soqoni e veimacawa na ivola na Vuli Vunau o qai muria na  ivakatawa ni koronivuli ni vakamacala mai kina? Ke o cakava qori, ena vakavulici iko o Karisito mo qasenivuli maqosa.—2 Kor. 9:6; 2 Tim. 2:15.

9, 10. Sa yaga vakacava na ivola ena nodra vulica e levu na ka dina?

⁹ E vakarautaka tale ga o Jiova ena nona isoqosoqo na ivola meda vakamacalataka kina na yavu ni ivakavuvuli ena iVolatabu. Kena ivakaraitaki, e vakilai sara na mana ni ivola The Truth That Leads to Eternal Life e tabaki taumada ena 1968. E tukuni ena Cakacaka Vakaitalatala ni Noveba 1968: “E vinakati vakalevu na ivola na Truth, era mani cakacaka bogi kina ena Seviteba na tabana ni tabaivola e Brooklyn.” E tomana na ulutaga: “Ena vula o Okosita, e vinakati e dua tale na milioni vakacaca na ivola na Truth nira vinakata e levu na ivola qori!” Ena 1982, e tabaki e sivia na 100 na milioni na ilavelave ni ivola qo ena 116 na vosa. Ena 14 ga na yabaki, mai na 1968 ina 1982, e yaga na ivola na Truth ena nodra mai dautukutuku e sivia na dua na milioni. b

¹⁰ E sevutaki ena 2005 Na Cava Sara Mada e Kaya na iVolatabu?, e dua tale na ivukevuke vakasakiti me vulici kina na iVolatabu. Sa tabaki oti e rauta ni 200 na milioni na kena ilavelave ena 256 na vosa! Cava e rawati kina? Era mai dautukutuku e rauta ni 1.2 na milioni ena loma ni vitu ga na yabaki, mai na 2005 ina 2012. E tubu tale ga ena gauna qori na iwiliwili ni vuli iVolatabu, mai na 6 na milioni ina 8.7 na milioni. Io, sa vakalougatataka tiko o Jiova noda tea kei na noda vakasuasuataka na sore ni ka dina me baleta na Matanitu ni Kalou.—Wilika 1 Korinica 3:6, 7.

11, 12. Me salavata kei na tikinivolatabu sega ni lavetaki, e nakiti me baleti cei na noda mekesini?

¹¹ Mekesini. A tabaki taumada na Vale ni Vakatawa me baleti ira na “qelenisipi lailai” era “kacivi i lomalagi.” (Luke 12:32; Iper. 3:1) Ia a sevutaka na isoqosoqo i Jiova e dua tale na mekesini ena 1 Okotova, 1919, e vakatabakidua vei ira na lewenivanua. Era taleitaka na mekesini qo na Gonevuli ni iVolatabu kei ira na lewenivanua qai levu cake na kena veisoliyaki me vakatauvatani kei na Vale ni Vakatawa. A kilai taumada na mekesini ya me Golden Age. E veisau na yacana ena 1937 me Consolation, qai vakatokai me Yadra! ena 1946.

¹² E veiveisau ena veiyabaki sa sivi na iwalewale e tabaki kina na Vale ni Vakatawa kei na Yadra! Ia e dua tu ga na kena inaki, me kacivaka na Matanitu ni Kalou qai uqeta me vakabauti na iVolatabu. Nikua sa rua na itabataba ni Vale ni Vakatawa, na kena e vulici kei na nodra na lewenivanua. Na kena e vulici e baleti ira na “lewenivuvale,” qori era okati kina na “qelenisipi lailai” kei na ‘so tale na sipi.’ c (Maciu 24:45; Joni 10:16) Na kena e veisoliyaki vei ira na lewenivanua e baleti ira sara ga na se bera ni kila na ka dina, ia era doka na Kalou kei na iVolatabu. (Caka. 13:16) Na Yadra! e vakatabakidua vei ira  na kila toka na iVolatabu kei na Kalou dina o Jiova.—Caka. 17:22, 23.

13. Na cava e vakatubuqoroqoro kina na noda mekesini? (Raica tale ga na kato “ iVolatukutuku ni iVola e Vuravura.”)

¹³ Ena itekitekivu ni 2014, e tabaki ena veivula e sivia ni 44 na milioni na ilavelave ni Yadra!, e rauta tale ga ni 46 na milioni na ilavelave ni Vale ni Vakatawa. A vakadewataki na Yadra! ena 100 vakacaca na vosa, na Vale ni Vakatawa ena sivia e 200 na vosa. Erau mekesini vakadewataki qai veisoliyaki vakalevu duadua e vuravura! E vakatubuqoroqoro dina qori, ia e sega ni dodonu meda kurabuitaka. E lewe ni mekesini qori na itukutuku e tukuna o Jisu ni na vunautaki ena veiyasa i vuravura.—Maciu 24:14.

14. Na cava eda gumatua ni cakava? Na vuna?

¹⁴ Na iVolatabu. Ena 1896, eratou vakacuruma o Brother Russell kei na nona itokani na vosa iVolatabu ina yaca ni isoqosoqo e vakayagataki me tabaivola. Sa qai kilai me Watch Tower Bible and Tract Society. E veiganiti na veisau ya ni iyaragi nabadua na iVolatabu me kacivaki kina na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. (Luke 24:27) Me salavata kei na yaca vakalawataki ni isoqosoqo, eda gumatua ni veisoliyaka qai wilika na iVolatabu na tamata ni Kalou. Kena ivakaraitaki ena 1926, eda tabaka ena noda misini ni tabaivola na Emphatic Diaglott, na ivakadewa ni iVolatabu vaKirisi i Benjamin Wilson. Me tekivu mai na 1942, eda tabaka qai veisoliyaka e rauta ni 700,000 na ilavelave ni King James Version. Oti e rua na yabaki, eda tekivu tabaka na American Standard Version e cavuti kina vaka 6,823 na yaca i Jiova. Ena 1950, eda veisoliyaka e sivia ni 250,000 na ilavelave.

15, 16. (a) Na cava e vakasakiti kina vei iko na New World Translation? (Raica tale ga na kato “ Vakatotolotaki na Vakadewa iVolatabu.”) (b) Ena uqeta vakacava na lomada o Jiova?

¹⁵ E sevutaki ena 1950 na New World Translation of the Christian Greek Scriptures. A qai sevutaki ena 1961 na iVolatabu taucoko na New World Translation of the Holy Scriptures. E vakarokorokotaki o Jiova ena ivakadewa qo ni vakalesuya na yacana ena vanua a kune kina ena ivakadewa taumada vakaIperiu. E basika tale ga vaka 237 na yacana ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito ni New World Translation. Me vaka se qai caka toka ga ena 2013, sa vakavoutaki vakavica vata na ivakadewa ni vinakati me donu tiko ga qai wiliki rawarawa. Ena 2013, sa tabaki taucoko se vakatikina e sivia e 201 na milioni na kena ilavelave ena 121 na vosa.

¹⁶ Na cava era kaya eso nira wilika na New World Translation ena nodra vosanisucu? E kaya e dua na turaga mai Nepal: “E dredre mera kila e levu na ivakadewa makawa vakaNepal ni vakayagataki kina na vosa makawa. Ia qo keimami sa qai kila vinaka na iVolatabu ni sa vakayagataki kina na vosa ni veisiga.” Ni wilika na kena ivakadewa vakaSango e dua na marama mai na Central African Republic, e tagi sara ga qai kaya: “Qo na vosa e tara dina na lomaqu.” Me vakataki koya  na marama ya, ena uqeta tale ga na lomada o Jiova nida wilika e veisiga na nona Vosa.—Same 1:2; Maciu 22:36, 37.

17. (a) O na vakaraitaka vakacava ni o marautaka na iyaragi kei na vuli e vakarautaki? (b) Na cava o na vakila ni o cakava qori?

¹⁷ Vakacava o marautaka na iyaragi e vakarautaka na Tui o Jisu Karisito, kei na nona vakavulici keda tiko ga? O dau solia nomu gauna mo wilika na ivola e vakarautaka na isoqosoqo, o qai vakayagataka mo vukei ira kina eso tale? Ke o cakava qori, o na duavata kei Sister Opal Betler a papitaiso ena 4 Okotova, 1914. E tukuna: “Keirau dau vakayagataka kei na watiqu [o Edward] na qaramavoni kei na tikidua ni vunau. Keirau vunau e veivale ni vakayagataki na ivola, ivola lalai kei na mekesini. Keirau veitomani ena so na ituvatuva lavotaki ni vunau, na tayabe kei na soli tikidua. Keirau tiko ena vuli e tuvanaki me veivuke ena caka veisikovi lesu kei na vuli iVolatabu ena nodra vale na tataleitaki. Keirau ogaoga vakalevu, keirau marau tale ga.” A yalataka o Jisu nira na marautaka na nona imuri na nodra ogaoga ena kakaburaki kei na tatamusuki. Me vakataki Opal, era vakadinadinataka e milioni vakacaca na dina ni yalayala qori.—Wilika Joni 4:35, 36.

18. Na cava na noda itavi dokai?

¹⁸ De dua era nanuma o ira na se bera ni nona imuri na Tui, nira “sega ni vuli vinaka sara qai tauvanua ga” na tamata ni Kalou. (Caka. 4:13) Ia vakasamataka mada! Ena veidusimaki ni Tui, e vakatubuqoroqoro kina nodra tabaivola na tamata wale. Era tabaka na ivola e vakadewataki qai veisoliyaki vakalevu duadua ena itukutuku ni veigauna! E bibi sara ni vakavulici keda qai uqeti keda meda vakayagataka na iyaragi kece qo mera rogoca kina na veimatanitu na itukutuku vinaka. E itavi dokai dina meda cakacaka vata kei Karisito nida tea da qai tamusuka na sore ni ka dina nida vukea eso tale mera tisaipeli!