1, 2. Na cava eso na ka era vakayalia nikua e levu, e tarai keda vakacava qori?

 E TAGI e dua na gonelailai ni yali se vakacacani nona iyaya ni vakatatalo. E vakaciriloloma dina na domona! Vakasamataka mada na nona marau ni vakasuka o nona itubutubu na ka e yali. E sega ni dredre vei koya na itubutubu me kunea se me vakavinakataka tale na iyaya ni vakatatalo qori. Ia vakacava o gone? Dua na ka nona marautaka na ka e cakava o nona itubutubu. Na ka a nanumi ni sa na yali vakadua, sa vakasukai tale!

² Ni tubutubu uasivi o Jiova, e tu vua na kaukaua me vakalesuya mai na ka eda nanuma na luvena e vuravura ni sa yali vakadua. Ia eda sega ni veitalanoataka tiko qo na iyaya ni vakatatalo. Ena gauna “dredre” qo, levu na ka eda sa vakayalia. (2 Timoci 3:1-5) Kena ivakaraitaki, levu era vakayalia na ka era dau mareqeta me vaka na vale, iyau, cakacaka, kei na nodra bula mada ga. De dua eda rarawataka na kena sa vakaleqai na veika bula, era sa yali se kawaboko na manumanu kei na kau. Ia o koya e mosimosi duadua, ni takali e dua eda lomana. Na levu ni noda rarawa kei na mosi, e rawa sara ga ni vakamalumalumutaki keda.—2 Samuela 18:33.

3. E veivakacegui vakacava na Cakacaka 3:21, ena vakayacora vakacava qori o Jiova?

³ E veivakacegui dina noda kila ni tu vei Jiova na kaukaua me vakalesuya tale mai na ka kece! Eda na qai vulica ni levu sara na ka ena vakavoutaka o Jiova vei ira na luvena e vuravura. E vakaraitaka mada ga na iVolatabu ni inaki i Jiova me “vakalesuya tale . . . na ka kece.” (Cakacaka 3:21) Ena vakayacora qori o Jiova ni vakayagataka nona Matanitu vakaMesaia e liutaka na Luvena, o Jisu Karisito. E vakadinadinataki  ni tekivu veiliutaki mai lomalagi na Matanitu qori ena 1914. a (Maciu 24:3-14) Na cava ena vakalesui mai? Meda raica mada qo eso na ka lelevu ena vakalesuya mai o Jiova. Dua vei ira qori eda sa raica sara tu ga nikua. Eso tale ena qai vakavoutaki vakadua ena dua na gauna mai muri.

4, 5. Na cava e yacovi ira na tamata ni Kalou ena 607 B.G.V., cava e yalataka vei ira o Jiova?

⁴ Na cava sa vakalesuya mai nikua o Jiova? Na sokalou savasava. Me rawa ni matata vei keda, meda dikeva mada vakalekaleka na itukutuku makawa me baleta na matanitu o Juta. Eda na kila vinaka kina na kaukaua e tu vei Jiova me vakalesuya mai na ka a nanumi tu ni sa yali.—Roma 15:4.

⁵ Vakasamataka mada na kedra ituvaki na Jiu yalodina ena 607 B.G.V. ni vakarusai o Jerusalemi. E kasura nodra koro lomani, e talaraki na kena lalaga. Koya e ca sara, e talaraki tale ga na valenisoro lagilagi a tara o Solomoni, na vanua duadua ga e vuravura e vakayacori kina na sokalou savasava vei Jiova. (Same 79:1) Era kau vakavesu i Papiloni o ira na bula, sa qai nodra itikotiko voli na manumanu kila na nodra koro. (Jeremaia 9:11) Mai na noda rai, sa yali na ka kece eda dau vakamareqeta. (Same 137:1) Ia o Jiova a parofisaitaka tu na veivakarusai qori, e yalataka ni na vakalesuya na ka sa yali ena dua na gauna se bera mai.

6-8. (a) Na cava era dau vakabibitaka na parofita ena iVolatabu vakaIperiu, e vakayacori vakacava vei ira na Jiu? (b) E vakayacori vakacava ena noda gauna na parofisai qori?

⁶ E levu na parofita era vola na iVolatabu vakaIperiu era dau  vakabibitaka na kena vakalesui mai na ka sa yali. b E vakayagataki ira o Jiova mera kacivaka ni na tawani tale na vanua, bulabula tale na qele, era na taqomaki tale ga vei ira na manumanu kila kei ira na meca. E kaya o Jiova ni vanua era na tawana tale ena vaka ga na parataisi! (Aisea 65:25; Isikeli 34:25; 36:35) Koya e bibi duadua, ena vakalesui tale na sokalou savasava, ena tara tale ga na valenisoro. (Maika 4:1-5) Na parofisai qori e vakayaloqaqataki ira sara ga na Jiu mera vosota na 70 na yabaki era vesu tu kina e Papiloni.

⁷ A qai yaco dina na parofisai. Era sereki mai Papiloni na Jiu, era lesu i Jerusalemi mera lai tara tale na valenisoro i Jiova. (Esera 1:1, 2) Ke ra tokona tiko ga na sokalou savasava, ena vakalougatataki ira o Jiova, ena bulabula nodra qele qai vuavuaivinaka nodra itei. E taqomaki ira mai na kedra meca kei ira na manumanu kila e sa vicasagavulu na yabaki nodra bula tu e kea. Vakasamataka mada na nodra qoroqoro ena ka e cakava o Jiova! Ia qori e dua na ivakaraitaki lailai ga ni nona vakalesuya mai o Jiova na ka sa yali. Ena qai vakayacori ena kena ivakatagedegede levu sara “ena veisiga mai muri,” qori ena gauna qo, ni sa na veiliutaki vakatui na Kawa i Tevita a parofisaitaki tu.—Aisea 2:2-4; 9:6, 7.

⁸ Ni dabe oti ga ena nona idabedabe vakatui e lomalagi o Jisu ena 1914, e tekivu vukei ira na tamata ni Kalou mera sokalou tale vei Jiova ena sala e vakadonuya. Me vaka ga nona sereki ira na ivovo ni Jiu mai Papiloni na tui qaqa ni Perisia o Sairusi ena 537 B.G.V., e sereki ira tale ga na ivovo ni Jiu vakayalo o Jisu era muria tiko na we ni yavana, mai na nodra vesuki vei “Papiloni na Ka Levu,” na isoqosoqo ni lotu lasu kece kei vuravura. (Vakatakila 18:1-5; Roma 2:29) Me tekivu mai na 1919, sa vakalesui tale mai na sokalou savasava ena nodra bula na lotu vaKarisito dina. (Malakai 3:1-5) Mai na gauna qori, era sa qaravi Jiova tiko na nona tamata ena nona valenisoro vakayalo sa vakasavasavataki, qori na ituvatuva ni Kalou  me baleta na sokalou savasava. Na cava e bibi kina qori vei keda nikua?

9. Na cava era cakava na lotu ni Veivanua vaKarisito ni ratou sa mate na yapositolo, ia na cava e qai cakava o Jiova ena noda gauna?

⁹ Meda vakasamataka mada qo. Ena imatai ni senitiuri, era marautaka e levu na lotu vaKarisito na veivakalougatataki vakayalo. Ia sa tukuna tu o Jisu kei ratou na yapositolo ni na vakadukadukalitaki na sokalou dina, ena yali tale ga. (Maciu 13:24-30; Cakacaka 20:29, 30) Ni ratou sa mate kece na yapositolo, sa qai basika mai na lotu ni Veivanua vaKarisito. Era muria na kena italatala na ivakavuvuli kei na vakabauta ni lotu butobuto. Era vakadredretaka na nodra masu vua na Kalou na lewenilotu nira vakavuvulitaka na Letoluvakalou, era vakavulica mera vakatutusa ga vua na bete, mera masu vei Meri kei ira na “sanito,” sega ni o Jiova. Ia ni oti e vica na senitiuri na kena yaco tiko qori, na cava e qai cakava o Jiova? E yavala me vakalesuya mai na sokalou savasava, dina ni sa levu tu nikua na lotu lasu kei na ivalavala dukadukali. Eda rawa ni kaya ni nona vakalesuya mai na sokalou savasava e dua vei ira na ka bibi duadua e yaco ena noda gauna qo.

10, 11. (a) Na cava e rua na ka e okati ena parataisi vakayalo, cava mo cakava? (b) O cei sa kumuna tiko o Jiova ena nona parataisi vakayalo, cava era na marautaka?

¹⁰ Era marautaka tiko nikua na lotu vaKarisito dina na toso ni parataisi vakayalo. Na cava e okati kina? E rua na ka. Kena imatai na sokalou savasava vua na Kalou dina o Jiova. E vakalougatataki keda ena ivakarau ni sokalou e sega kina na lasu kei na veidabui. E vakalougatataki keda tale ga ena kakana vakayalo. Eda rawa kina ni kilai koya na Tamada vakalomalagi, meda vakamarautaki koya qai volekati koya. (Joni 4:24) Na kena ikarua, eda okati kina na kawatamata. Me vaka e parofisaitaka o Aisea, “ena veisiga mai muri,” o Jiova ena vakavulici ira nona tamata mera veiyaloni. E vakavulici keda  meda kua ni vakaitavi ena ivalu. Eda ivalavala ca, ia e vukei keda meda tokara “na tamata vou.” E vakalougatataka noda sasaga ni vakayagataka nona yalo tabu, e rawa nida vakaraitaka kina na kena itovo. (Efeso 4:22-24; Kalatia 5:22, 23) Ni o muria na veidusimaki ni yalo tabu, o sa lewe tiko ni parataisi vakayalo.

¹¹ O Jiova sa kumuni ira tiko ena nona parataisi vakayalo o ira e lomana, qori o ira na lomani koya, o ira na taleitaka na veiyaloni, ra qai “kauaitaka nodra bula vakayalo.” (Maciu 5:3) O ira qori era na marautaka e dua na ka e vakasakiti sara me vakalesui vei keda na kawatamata kei na vuravura taucoko.

12, 13. (a) Eda kila vakacava ni na vakayacori na parofisai me baleta na vakalesui mai ni parataisi? (b) Na cava na inaki ni Kalou me baleta na vuravura a tukuna mai Iteni, cava eda vakabauta kina qori?

¹² E levu na parofisai e sega ni baleta ga na parataisi vakayalo. Kena ivakaraitaki, e vola o Aisea ni dua na gauna sa na oti na tauvimate, na lokiloki, na mataboko, na didivara, ena tilomi vakadua o mate. (Aisea 25:8; 35:1-7) A sega ni vakayacori na parofisai qori e Isireli makawa. Ia eda vakadeitaka ni sa na voleka ni vakayacori dina na yalayala qori, nida raica na noda vakabulai vakayalo nikua. Eda kila vakacava?

¹³ E vakamatatataka mai Iteni o Jiova na nona inaki me baleta na vuravura: mera tawana na tamata mamarau, ra bulabula, ra qai duavata me vaka e dua na vuvale. Erau buli na tagane kei na yalewa me rau qarava na vuravura kei na veika bula kece, rau qai vakatetea na parataisi e vuravura. (Vakatekivu 1:28) Eda sega ni raica qori e vuravura nikua. Ia meda nanuma tiko ni na yaco ga na inaki i Jiova. (Aisea 55:10, 11) O Jisu, na Tui Mesaia e digitaka o Jiova, ena kauta mai na parataisi qo.—Luke 23:43.

14, 15. (a) Ena ‘vakavoutaka vakacava na ka kece’ o Jiova? (b) Ena vakacava tu na bula e parataisi, cava o taleitaka vakalevu duadua ena gauna qori?

¹⁴ Vakasamataka mada ni sa veisau o vuravura me parataisi!  E kaya o Jiova me baleta na gauna qori: “Raica! Au sa vakavoutaka na ka kece.” (Vakatakila 21:5) Cava na kena ibalebale? Ni sa na vakayagataka o Jiova nona kaukaua me veivakarusai, sa na qai vo ga na “lomalagi vou kei na vuravura vou.” Kena ibalebale ni na veiliutaki mai lomalagi e dua na matanitu vou me liutaka na vuravura vou, era lewena na lomani Jiova ra qai cakava na lomana. (2 Pita 3:13) Sa na vesu o Setani kei ira nona timoni. (Vakatakila 20:3) Qo se qai imatai ni gauna me galala kina na kawatamata mai na veivakamuai, veicati kei na veika ca tale eso. Eda na bula vakacegu sara ga.

¹⁵ Sa na qai rawa nida qarava noda vuravura totoka qo me vaka na kena inaki taumada. Na vuravura e rawa ni vakavoui koya ga vakai koya. Na drano kei na uciwai enac vakasavasavataki koya ga ke sega na benu ca, na veivanua era vakacacani ena ivalu e rawa ni rairai vinaka tale ke oti na ivalu. Dua dina na gauna marautaki meda cakacaka vata kei na vuravura, me rawa ni dua kina na loganisenikau totoka, kei na veimataqali kau kei na manumanu! Sa na sega tale ni leqataki na bula ni manumanu se kau, eda na veiyaloni kei na ka bula kece e vuravura. O ira mada ga na gonelalai era na sega ni rerevaka na manumanu kila.—Aisea 9:6, 7; 11:1-9.

16. Ena Parataisi, na cava ena vakalesuya mai o Jiova vei ira nona tamata yalodina?

¹⁶ Dua tale na ka ena vakalesuya mai o Jiova. Ni oti na Amaketoni, o ira na bula era na raica na veivakabulai vakacakamana e vuravura taucoko. Me vaka ga a cakava e vuravura o Jisu, ena vakayagataka na kaukaua e solia vua na Kalou me dolava na matadra na mataboko, mera rogo na didivara, ra bula vinaka na lokiloki kei ira na tauvimate. (Maciu 15:30) Ena kaukaua tale na yagodra na itabaqase me vakataki ira na itabagone. (Jope 33:25) Sa na dravia vinaka na yago, ena kaukaua tale na liga, na yava, kei na masela. Era na vakila na tamata yalodina ni sa oti tiko yani vakamalua na ivalavala ca kei na kena revurevu. Eda na vakavinavinakataka dina na kaukaua i Jiova me vakalesuya tale mai na ka sa yali tu! Meda  dikeva mada qo e dua vei ira na ka totoka ena yaco ena gauna qori.

17, 18. (a) Na cava e vakadodonutaki ira kina na Setoki o Jisu? (b) Na cava e kerei Jiova kina o Ilaija me veivakaturi?

¹⁷ Ena imatai ni senitiuri G.V., eso na iliuliu ni lotu era vakatokai na Setoki, era sega ni vakabauta na veivakaturi. E qai tukuna vakadodonu vei ira o Jisu: “E cala na nomuni rai, oni sega ni kila na iVolatabu se na kaukaua ni Kalou.” (Maciu 22:29) Io, e vakamatatataka na iVolatabu ni tu vei Jiova na kaukaua me vakaturi ira na mate. Ena cakava vakacava?

¹⁸ Vakasamataka mada na ka e yaco ena gauna i Ilaija. A keveta voli e dua na yada na luvena e duabau. Sa mate na gone qori. De dua e kidacala sara ga na parofita o Ilaija ni a vakaicili tiko vei rau na veitinani qori. Sa qai vakabula mada ga na gone qori mai na via kana. Rairai rau sa veivolekati sara ga kei na gonetagane lailai qo. E mositi tinana sara ga. Sa mate o watina, e vakanuinui sara tu ga vei luvena tagane. A rairai nuitaka tu ni na qaravi koya o luvena ni sa itabaqase. Na levu ni nona rarawa, e nanuma kina ni sa totogitaki koya na Kalou ena dua na nona cala makawa. Ni mositi Ilaija na ka e raica, e cakava kina e dua na ka. E taura mai vakamalua na yagonimate vei tinana, kauta ina nona rumu, qai kerei Jiova me vakabulai koya tale.—1 Tui 17:8-21.

19, 20. (a) E vakaraitaka vakacava o Eparama ni vakabauta na kaukaua ni Kalou me vakalesuya mai na ka sa yali, e yavutaki ena cava na vakabauta qori? (b) E vakalougatataka vakacava o Jiova na vakabauta nei Ilaija?

¹⁹ O Ilaija e sega ni imatai ni tamata me vakabauta na veivakaturi. Ena vica na senitiuri yani e liu, a vakaraitaka tale ga na vakabauta qori o Eparama. Ni sa yabaki 100 o Eparama qai 90 o Sera, e qai vakalesuya vei rau o Jiova e dua na ka rau nanuma ni sa yali vakadua, me rau vakaluveni. Mani vakasucuma o Sera e dua na gonetagane. (Vakatekivu 17:17; 21:2, 3) Ni sa cauravou na gonetagane qori, sa qai kerei Eparama  o Jiova me cabori luvena me isoro. E vakaraitaka na vakabauta o Eparama ni rawa vei Jiova me vakabula tale na luvena lomani o Aisake. (Iperiu 11:17-19) E kilai na kaukaua ni nona vakabauta ena ka e tukuna vei rau nona dauveiqaravi ena gauna erau cabe kina ena ulunivanua kei Aisake, oya ni rau na lesu vata mai.—Vakatekivu 22:5.

²⁰ E vakabulai Aisake o Jiova, a sega ni vinakati me vakaturi ena gauna ya. Ia ena ituvaki e sotava o Ilaija, sa mate tu na gone, ia ena vakaturi tale. E vakalougatataka o Jiova na nona vakabauta na parofita qo ni vakabula tale na gone mai na mate! Sa qai solia lesu na gone vei tinana o Ilaija ena nona cavuta na vosa guiguilecavi dredre qo, “Raica, sa bula na luvemu”!—1 Tui 17:22-24.

21, 22. (a) Na cava na inaki ni veivakaturi era volai tu ena iVolatabu? (b) Ena Parataisi, ena vakacava na rabailevu ni veivakaturi, o cei ena cakava qori?

²¹ Qori na imatai ni gauna e tukuni kina ena iVolatabu ni vakayagataka o Jiova nona kaukaua me vakabula e dua e mate. Dua na gauna e muri, e qai solia tale ga o Jiova na kaukaua vei Ilaisa, Jisu, Paula, kei Pita me ratou vakabula tale na mate. Dina nira qai mate tale o ira na vakaturi, na italanoa vakaivolatabu qori era vakaraitaka na veika totoka ena yaco ena gauna se bera mai.

²² Ena Parataisi, sa na qai qarava o Jisu na nona itavi me “vu ni veivakaturi kei na bula.” (Joni 11:25) Ena vakaturi ira na vicavata na milioni, me rawa nira bula tawamudu ena Parataisi e vuravura. (Joni 5:28, 29) Vakasamataka mada na levu ni noda marau nida sota tale kei ira noda itokani voleka kei ira na wekada, eda na veimokomoko ni dua na gauna balavu e tawasei keda tu o mate! Era na vakacaucautaki Jiova na kawatamata kece ena nona kaukaua me vakalesuya mai na ka sa yali.

23. A vakaraitaka vakacava o Jiova na nona kaukaua levu, e vakadeitaka vakacava qori ni na yaco dina na ka eda nuitaka?

 ²³ E vakarautaka o Jiova e dua na ivakadei meda vakabauta kina ni na yaco dina na ka eda nuitaka. E vakaraitaka nona kaukaua levu ni vakaturi Luvena, o Jisu me dua na kabula vakayalo lagilagi me taravi koya. Ni vakaturi o Jisu, era raici koya e vica na drau na tamata. (1 Korinica 15:5, 6) Qori e dodonu me ivakadinadina levu vei ira na sega ni vakabauta na veivakaturi. E tu vei Jiova na kaukaua me vakabulai ira na mate.

24. Na cava eda nuidei kina ni o Jiova ena vakaturi ira tale na mate, na inuinui cava meda mareqeta?

²⁴ E sega wale ga ni tu vei Jiova na kaukaua me vakabulai ira na mate, ia e vinakata sara ga me cakava qori. E uqeti vakalou na turaga yalodina o Jope me vola ni diva sara ga o Jiova me vakabulai ira tale na mate. (Jope 14:15) Vakacava o sega ni via volekata na Kalou, e tu vakarau ni vakayagataka nona kaukaua me veivakabulai tale? Ia nanuma tiko ni veivakaturi e dua ga vei ira na tiki ni cakacaka ni veivakavoui ena cakava o Jiova. Ni o toro voleka tiko ga vei Jiova, vakamareqeta na inuinui totoka qori ni o na tu e kea mo raica ni sa “vakavoutaka na ka kece” o Jiova.—Vakatakila 21:5.