E kaya na ivola Ancient World Leaders—Cyrus the Great: “A dua tu na siti rogo ena Tokalau e Loma o Papiloni ena gauna e vakatulewataka kina o Sairusi me ravuta, de dua a siti rogo duadua e vuravura.” A drodrova na vanua o Papiloni na Uciwai na Uferetisi. E drodrova tale ga na ikeliwai titobu e wavokita na kena bai vakaitamera. Qori e rua na itataqomaki era nuidei kina na kai Papiloni ni na sega ni ravuti rawa na nodra siti.

Ia mai na uluniwai e cake era vakadrodroya tani na sotia nei Sairusi na wai, mani lutu kina na yalayala ni wai e drodrova na siti o Papiloni. Era vuto takoso sara na sotia mera yaco ina matamata kei Papiloni a dola tu vakasakasaka. Qori e vakarawarawataka na nodra ravuti Papiloni. Erau kaya na daunitukutuku makawa ni Kirisi o Herodotus kei Xenophon, ena bogi e ravuti kina na siti, levu era kana magiti ra qai marau, wili tale ga kina na tui, nira nanuma ni viribaiti vinaka tu na siti! (Raica na kato  “Volavola ena Lalaga.”) Na nona ravuravu tale ga o Sairusi a vakayacori kina eso na parofisai vakasakiti ena iVolatabu.

E vakasakiti dina na parofisai i Aisea, ni a volai ni se vo e 200 na yabaki me qai bale o Papiloni—kena irairai ni vo e 150 na yabaki me qai sucu o Sairusi! Dikeva mada qo:

• E dua na turaga na yacana o Sairusi ena ravuti Papiloni qai sereki ira na Jiu.—Aisea 44:28; 45:1.

• Ena mamaca na Uciwai na Uferetisi qai vakarawarawataka nodra curu ena siti o Papiloni na mataivalu i Sairusi.—Aisea 44:27.

• Ena dola tu na matamata ni siti.—Aisea 45:1.

• Era na “sega ni vala” na mataivalu ni Papiloni.—Jeremaia 51:30; Aisea 13:1, 7.

Ena 607 B.S.K., a ravuti Jerusalemi na mataivalu ni Papiloni qai levu era kau vakabobula. Ena vakacava na dede ni nodra vesu na Jiu? E kaya na Kalou: “Ni sa oti na yabaki e vitusagavulu, ka’u na qai cudruvi tui Papiloni, kei na matanitu ko ya . . . ka vakalalataka ka sega ni mudu.”—Jeremaia 25:12.

Me vaka sa tukuni oti mai, a ravuti Papiloni o Sairusi ena 539 B.S.K. Oti ga vakalailai era sereki na Jiu, era yaco ena nodra vanua ena 537 B.S.K., qori na ika70 ni yabaki a parofisaitaki mai na gauna era kau vakavesu kina. (Esera 1:1-4) A qai ‘lala’ dina na siti o Papiloni, e vakadeitaki kina ni donu vinaka na parofisai ena iVolatabu.

Vakasamataka mada qo: E parofisaitaki ena iVolatabu (1) na nodra kau vakavesu na Jiu me 70 na yabaki, (2) nona ravuti Papiloni o Sairusi kei na sala e cakava kina qori, kei na (3) na kena lala vakadua o Papiloni. E sega ni rawa ni vu vakatamata na parofisai va qori! Ni tukuna na iVolatabu: “Ni sega ni vu ena lewa ni tamata na parofisai, e tukuna ga na tamata na ka e vinakata na Kalou.” (2 Pita 1:21) E dodonu gona meda kauaitaka vakabibi na ka e volai ena iVolatabu.