1, 2. (a) E tatawasewase vakacava o vuravura? (b) Na taro cava ena saumi ena ulutaga qo?

“NIU se gone, dua na ka na levu ni veika tawadodonu au raica,” e kaya e dua na tacida yalewa ena sauca kei Urope ni vakasamataka tiko na veigauna sa oti. “Au mani cata na veika vakapolitiki ena noqu vanua, au tokona sara na ka era nanuma e levu ni vakasama vinaka. Dua na gauna balavu keirau veitau tiko kina kei na dua na tagane e lewe ni batikadi.” E dua tale ga na tacida tagane ena sauca kei Aferika e dau taleitaka e liu na itovo voravora. E kaya: “Au nanuma ni uasivi duadua na noqu yavusa, au mani lewena e dua na isoqosoqo vakapolitiki. Keimami vulica me keimami vakamatei ira na meca ena moto, qo o ira mada ga keimami yavusa vata nira tokona eso tale na isoqosoqo vakapolitiki.” E kaya e dua na tacida yalewa mai Urope e loma: “Au dau veivakaduiduitaki, au sevaki ira na kaitani se o ira e duidui na nodra lotu.”

² E takalevu nikua na ivakarau ni rai qori. E tete na itovo voravora, vakawakana na veisei vakapolitiki, era cati na duikaikai ena levu na veimatanitu. Me vaka e tukuni ena iVolatabu, e levu “era na sega ni via okati ena dua na veiyalayalati” ena iotioti ni  veisiga qo. (2 Tim. 3:1, 3) Ni tatawasewase tiko ga o vuravura, era na taqomaka vakacava na lotu vaKarisito na nodra duavata? Levu na ka eda na vulica nida dikeva na ka e cakava o Jisu ena tikoyavavala vakapolitiki ena imatai ni senitiuri. Meda veivosakitaka mada e tolu na tikina bibi: Na cava e sega ni tokoni ira kina na isoqosoqo dauvakaduduile o Jisu? E vakaraitaka vakacava ni sega ni dodonu meda tokona na dauveiqaravi ni Kalou na veika vakapolitiki? E vakavulici keda vakacava o Jisu ni sega ni dodonu me voravora na noda itovo?

3, 4. (a) Na veika vakapolitiki cava era namaka na Jiu ena gauna i Jisu? (b) Eratou raica vakacava qori na nona tisaipeli?

³ Sa balavu sara nodra diva tu na Jiu era rogoca na ivunau i Jisu mera tugalala mai Roma. Era bukana na rai qori na Jiu Dauvakaduduile, se o ira na valataka na tugalala. Levu sara era muria na vakasama nei Jutasa na kai Kalili. Qo e dua na mesaia vakailasu ena imatai ni senitiuri e dau vakacalai ira e levu. E vakamacalataka o Josephus na daunitukutuku makawa ni veika vakaJiu, ni o Jutasa qo “e uqeti ira na kainona mera vakaduduile, e vakatokai ira mera tamata rerere nira dau saumi ivakacavacava vei ira na kai Roma.” Era qai vakamatei Jutasa na kai Roma. (Caka. 5:37) E dau voravora na nodra itovo me rawa kina na lomadra.

⁴ Ia era duatani sara na Jiu tauvanua nira waraka tiko na nona yaco mai na Mesaia. Era namaka ni na basika na Mesaia, ena vakalougatataki kina na nodra vanua, era na tugalala tale ga mai na veiliutaki i Roma. (Luke 2:38; 3:15) Era vakabauta e levu ni na tauyavutaka na Mesaia e dua na matanitu e Isireli. Ni yaco qori, era na lesu ina nodra vanua na vica vata na milioni na Jiu era veiseyaki tu e vanuatani. Nanuma tiko ni a tarogi Jisu o Joni na Dauveipapitaisotaki: “Vakacava, o kemuni ga o koya ena lako mai, se me keimami waraka e dua tale?” (Maciu 11:2, 3) A rairai via kila o Joni ke dua tale ena vakayacora na ka kece era nuitaka tu na Jiu. O rau mada ga na tisaipeli rau sotavi Jisu ena gaunisala i Emeo e tu tale ga na ka rau nuitaka me baleta na Mesaia. (Wilika Luke 24:21.) Oti qori, eratou tarogi Jisu na yapositolo: “Turaga, oni na vakalesuya tale na matanitu vei Isireli ena gauna qo?”—Caka. 1:6.

5. (a) Na cava era vinakata kina na lewe i Kalili me nodra tui o Jisu? (b) E vakadodonutaka vakacava na nodra rai?

⁵ Nodra nuitaka qori na lewe i Kalili me baleta na Mesaia era vinakata kina me nodra tui o Jisu. De dua era vakasamataka tiko ni o Jisu e dua na iliuliu vinaka: Ni kenadau ena vosa, e rawa ni vakabulai ira na tauvimate, e rawa mada ga ni vakani ira na walokai. Ni vakani ira oti e rauta ni 5,000 na tagane, e siqema rawa na ka era nanuma na lewenivanua. “Ni kila o Jisu nira vakarau lako mai mera vesuki koya, mera buli koya me tui, e lako duadua tale yani ina ulunivanua.” (Joni 6:10-15) Ena siga tarava ena tai ni Wasa o Kalili, era sa sega ni nanamaki sara me vaka e liu. Sa qai vakamacalataka o Jisu vei ira na ilala levu na veika e vauca na nona cakacaka. Na inaki ni nona lako mai me vakacegui ira vakayalo na lewenivanua, sega ni vakacegui ira vakayago. E kaya vei ira: “Ni kua ni cakacakataka na kakana e ca rawarawa, na kakana ga e tudei me rawati kina na bula tawamudu.”—Joni 6:25-27.

6. E vakamatatataka vakacava o Jisu ni na sega ni veiliutaki e vuravura? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

⁶ Ni bera toka ga ni mate o Jisu, e kila nira namaka eso na nona imuri me tauyavutaka  e dua na matanitu e vuravura me tiko e Jerusalemi. E vakadodonutaka na rai qori ni tukuna vei ira na vosa vakatautauvata ni mina. E vakamacalataka ni o Jisu e “dua e sucu turaga” ena lako tu me dua na gauna balavu. (Luke 19:11-13, 15) E vakaraitaka tale ga o Jisu nona tawaveitovaki ena matanitu o Roma. E tarogi koya o Ponitio Pailato: “O iko na nodra Tui na Jiu?” (Joni 18:33) De dua e leqataka na kovana ni rawa ni uqeta o Jisu na tikoyavavala vakapolitiki, dua na ka e kauaitaki vakalevu ena veiliutaki nei Pailato. E sauma o Jisu: “E sega ni vakavuravura na noqu Matanitu.” (Joni 18:36) Ena sega ni vakaitavi ena veika vakapolitiki ni vu mai lomalagi na nona Matanitu. E kaya vei Pailato ni nona itavi e vuravura me “tukuna na ka dina.”—Wilika Joni 18:37.

7. Na cava e rairai ka ni sasaga kina meda kua ni tokoni ira na isoqosoqo era via lewai ira ga?

⁷ Ni matata vei keda na noda ilesilesi me vaka ga nona kila vinaka o Jisu na nona itavi, eda na sega ni cakava na ka me nanumi kina nida tokoni ira na isoqosoqo vakapolitiki era via lewai ira ga. Ena sega ni rawarawa qori. E kaya e dua na ivakatawa dauveilakoyaki, “Levu ena neimami yalava era vinakata vakalevu na veisau. Sa takalevu na valataki vanua, levu era sega ni nuitaka na veika vakapolitiki ena veisautaka nodra bula. Ia au marautaka nira taqomaka na lotu vaKarisito na nodra duavata nira vunautaka tiko ga na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. Era nuitaka na Kalou me vakaotia na veika tawadodonu kei na levu tale na leqa nikua.”

8. Tukuna e dua na ivakaraitaki ni sa tarabi na nodra icolacola na Jiu ena imatai ni senitiuri.

⁸ Na veika tawadodonu e uqeta e levu mera valataka na veika vakapolitiki. E ka ni veivosaki ena buturara ni politiki ena gauna i Jisu na saumi ivakacavacava. Na vakaduduile nei Jutasa na kai Kalili sa cavuti oti, e vu mai na kena volai na yacadra na lewenivanua me vakadeitaki nira sauma tiko na nodra ivakacavacava ina matanitu o Roma. O ira na vakarurugi ena matanitu o Roma, wili kina o ira na vakarorogo vei Jisu e lavaki mera dau sauma e levu na ivakacavacava, me vaka na ivakacavacava ni nodra ivoli, qele, kei na vale. Na nodra veivakaisini na daukumuni ivakacavacava e tete kina na vakasama ni sa tarabi na nodra icolacola na lewenivanua. E rawa nira volia na daukumuni ivakacavacava na itutu ni veiliutaki ena veivoli e matanalevu ra qai rawatubu ena ka sa kumuni rawa. A vutuniyau  o Sakiusa na nodra iliuliu na daukumuni ivakacavacava e Jeriko ni dau taura vakatawadodonu na nodra ilavo na lewenivanua. (Luke 19:2, 8) Kena irairai ni sa matau vei ira e levu na ivalavala qori.

9, 10. (a) Na cava era cakava na meca i Jisu me vakaitavi kina ena veika vakapolitiki? (b) Cava eda vulica ena ka e tukuna? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

⁹ Era saga na meca i Jisu mera coriti koya me tokona na saumi ivakacavacava. Qori na “ivakacavacava,” e dua na dinari mera sauma na lewenivanua era qali i Roma. (Wilika Maciu 22:16-18.) Era sega ni taleitaka na Jiu na ivakacavacava qori, ni dusia na nodra vakamalumalumu ina matanitu o Roma. Nira vakatura mai na tikina qori “na ito i Eroti,” era nuitaka ni na vosabeca o Jisu na ivakacavacava, me rawa ni beitaki ni bukana na vakaduduile. Ke tukuna o Jisu ni yaga na saumi ivakacavacava, era na rawa ni biuti koya na nona imuri.

¹⁰ A qaqarauni o Jisu me kua ni veitovaki ena kena saumi na ivakacavacava. E kaya: “Ni solia lesu vei Sisa na ka e nei Sisa, vua na Kalou na ka e nona na Kalou.” (Maciu 22:21) E kila vinaka o Jisu nira daulawaki na daukumuni ivakacavacava. Ia e sega ni vinakata me vakawelei se vakawalena na ile bibi, oya ni iwali ga ni leqa na Matanitu ni Kalou. E ivakaraitaki vinaka vei ira kece na nona imuri. Mera kua ni vakaitavi ena veika vakapolitiki se mani vakacava na vinaka se dodonu ni nodra inaki. Mera vakaliuca na lotu vaKarisito na Matanitu ni Kalou kei na nona yalododonu. Era na sega ni surevaka na nodra rai, se vakacala na veika tawadodonu e vakayacori tiko.—Maciu 6:33.

11. Na cava meda cakava meda kua kina ni veivakaduiduitaki?

¹¹ Levu na iVakadinadina i Jiova era sa biuta tani na rai vakapolitiki e dau tu vei ira. E kaya e dua na tacida yalewa mai Peritania: “Niu vulica ena univesiti na bula ni veimaliwai raraba, e veisautaka sara ga na noqu rai. Au via valataka na neimami dodonu na yago loaloa, ni levu sara na ka tawadodonu e dau caka vei keimami. Niu kenadau ena veivosakitaki ni ile, e dau tini ga ena rarawa. Au sega ni kila ni vinakati me cavuraki mai lomada na veivakaduiduitaki. Niu tekivu vulica na iVolatabu au qai kila ni vinakati sara ga meu cavuraka mai lomaqu. E vukei au kina e dua na tacida yalewa yago vulavula. Qo au sa painia tudei tiko ena ivavakoso vagalu, au vulica tale ga meu vunau vei ira na duikaikai.”

12. Na “leveni” cava me qarauni e tukuna o Jisu vei ratou na nona tisaipeli?

¹² Ena gauna i Jisu, e dau bosoki vata na lotu kei na politiki. E volai ena ivola me baleta na bula e Palesitaina ena gauna i Karisito (Daily Life in Palestine at the Time of Christ), ni “matalotu era tokona na Jiu, e vakatau tiko vakalevu ena isoqosoqo vakapolitiki” era lewena. Sa rauta me vakaroti ratou vakadodonu na nona tisaipeli o Jisu: “Me rai tiko na matamudou, dou qarauna na nodra leveni na Farisi kei na nodra leveni na ito i Eroti.” (Mari. 8:15) Ni cavuti vei Eroti, e rairai dusia tiko na nona ito se ilawalawa. O ira tale ga na Farisi era tokona na nodra tugalala na Jiu. E volai ena ivola i Maciu ni cavuti ira tale ga na Setoki o Jisu. Era tokona na veiliutaki ena gauna ya. Levu vei ira era marautaka nodra veiliutaki ena matanitu vakaRoma. E vakaroti ira na nona tisaipeli o Jisu mera kua ni muria na nodra ivakavuvuli se leveni na tolu na ilawalawa qori. (Maciu 16:6, 12) E talei ni vakayacori tiko na veivosaki qo ni oti toka ga nodra via buli Jisu na lewenivanua me tui.

13, 14. (a) E bukana vakacava na veika vakapolitiki kei na lotu na itovo voravora kei na veika tawadodonu? (b) Na cava e sega ni rawati kina na veika dodonu ena itovo voravora? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

 ¹³ Ni bosoki vata na lotu kei na veika vakapolitiki, ena rawarawa sara ni yaco na itovo voravora. E vakavulici ratou na nona tisaipeli o Jisu me ratou tawaveitovaki tiko ga. Qori na vuna era saga kina na iliuliu ni bete kei ira na Farisi mera vakamatei Jisu. Era raici koya ni kedra meca ena vakaleqa na nodra itutu vakapolitiki kei na lotu. Era kaya: “Ke da laivi koya tiko ga va qo, era na vakabauti koya kece. Era na lako mai na kai Roma ra qai taura noda vanua kei na noda matanitu.” (Joni 11:48) E liutaka sara ga na Bete Levu o Kaiafa nodra lalawa mera vakamatei Jisu.—Joni 11:49-53; 18:14.

¹⁴ E tala eso na sotia o Kaiafa mera vesuki Jisu ena bogi. Ni kila o Jisu na nodra sasaga vakamadua qori, e kerei ratou na nona yapositolo ena iotioti ni nodratou kanavata, me ratou kauta mai eso na iseleiwau. Ke rua mada ga sa rawa ni vakavulici ratou kina ena so na ka. (Luke 22:36-38) Ena bogi tiko ga ya, e vakayagataka o Pita na iseleiwau vua e dua na lewe ni ilawalawa qori. E macala ni a vakacudrui koya na nona vesu vakatawadodonu o Jisu ena bogi ya. (Joni 18:10) Ia e kaya vei Pita o Jisu: “Daramaka tale na nomu iseleiwau ina kena taga, nira na mate ena iseleiwau o ira era vakayagataka na iseleiwau.” (Maciu 26:52, 53) Na ka eda vulica eke e salavata kei na ka e masulaka o Jisu ena bogi ya, me ratou kua ni vakavuravura. (Wilika Joni 17:16.) Ena qai vakaotia ga na Kalou na veika tawadodonu.

15, 16. (a) E uqeti keda vakacava na lotu vaKarisito na Vosa ni Kalou meda kua ni veileti? (b) Na cava e raica o Jiova ni dikeva na vuravura?

¹⁵ Qori tale ga na ka e vulica na tacida yalewa ena sauca kei Urope sa cavuti oti mai. E kaya: “Au raica ni sega ni rawati na veika dodonu ena ivalavala voravora. Au vakadinata nira dau tini mate ga o ira e voravora na nodra itovo. Levu tale era rarawa vakalevu. Dua na ka noqu marau niu vulica ena iVolatabu ni Kalou duadua ga ena vakalesuya mai na veika dodonu e vuravura. Sa 25 na yabaki na noqu vunautaka tiko na itukutuku qori.” Na tacida tagane ena sauca kei Aferika sa sosomitaka na nona moto me “iseleiwau ni yalo tabu,” ya na Vosa ni Kalou, ni vunautaka na itukutuku veivakacegui vei ira na kainona, se yavusa cava era lewena. (Efeso 6:17) Ni sa iVakadinadina i Jiova na tacida yalewa mai Urope e loma, e qai watina e dua na tacida tagane e duatani na vanua e cavutu mai kina, dau sevaka e liu. Eratou veisau na tacida qori ni ratou muria na ivakaraitaki i Karisito.

¹⁶ E vakatubuqoroqoro dina na veisau qori! Na iVolatabu e vakatauvatana na kawatamata kei na wasawasa voravora e veitubuyaki, na wasawasa e sega ni vakacegu rawa. (Aisea 17:12; 57:20, 21; Vkta. 13:1) Ni uqeta na ile vakapolitiki na lomadra e levu, e vakavuna na tatawasewase kei na ivalavala voravora, ia eda na veiyaloni tiko ga da qai duavata. Ni raica o Jiova ni sa tatawasewase o vuravura, sa na wacava na nona marau ni raica na noda duavata na nona tamata.—Wilika Sefanaia 3:17.

17. (a) Na cava e tolu na sala eda na uqeta kina na duavata? (b) Cava ena vulici ena ulutaga tarava?

¹⁷ Eda dikeva mai ni rawa nida uqeta na duavata vaKarisito ena tolu na sala: (1) Eda nuitaka na Matanitu vakalomalagi ni Kalou me vakaotia na veika tawadodonu, (2) eda tawaveitovaki ena ile vakapolitiki, kei na (3) ena sega ni voravora na noda itovo. Ia ena so na gauna, ena vakaleqa na noda duavata na veivakaduiduitaki. Eda na vulica ena ulutaga tarava na sala meda vorata kina me vakataki ira na lotu vaKarisito ena imatai ni senitiuri.