E SEGA ni levu na veiveisau donuya noqu gauna ni vuli. Na koronivuli mada ga au vuli kina, keimami na vakacavara ga kei ira keimami a tekivu vata: keimami veikilai vinaka tale ga kei ira na tiko ena tauni qori.

E levu ena tauni qo o Liberty na iteitei lalai, tei vakalevu kina na sila. Niu se qai sucu a cakacaka tale tiko o Ta vua e dua na dauteitei. Niu sa itabagone au vulica na draivataka na katavila, vulica tale ga eso na ka me baleta na teitei.

Sa uabula sara o Tamaqu. E yabaki 56 na gauna au sucu kina, o Na se qai yabaki 35. E turaga lailai toka ga, bulabula, kaukaua, qai dau taleitaka na cakacaka, qori na ka tale ga e vakavulici keitou kina. Sega sara ni levu na ilavo e rawata, ia e saga me dua na neitou vale, voli isulu, vakani keitou—tu vakarau tale ga e veigauna me veivuke. A yabaki 93 ena gauna e vakacegu kina. E takali o Na ni sa yabaki 86. Rau sega ni qaravi Jiova. Dua ga na taciqu e mai qaravi Jiova, e veiqaravi vaqase ni ivavakoso me tekivu sara mai na gauna e vakayagataki kina na ituvatuva qori ena itekitekivu ni veiyabaki ni 1970.

E marama daulotu o Na. E dau kauti keitou ina lotu Baptist ena Sigatabu. Niu se qai yabaki 12, au sa  rogoca na ivakavuvuli ni Letoluvakalou. Niu via kila au tarogi Na sara: “E rawa vakacava ni Luvena, e Tamana tale ga o Jisu?” Se nanuma vinaka tiko ga nona sauma mai: “Luvequ, qori na ka vuni. Sega ni dodonu meda kila.” Io, a sega dina ni matata vei au. Ia niu voleka ni yabaki 14, au papitaiso ena dua na drekeniwai niu tabadromuci vakatolu ena vuku ni vakabauta ni Letoluvakalou!

Niu se vuli tiko ena sekeneri, dua noqu itokani e dau veivacu, uqeti au gona meu tovolea mada. Au tekivu tereni sara, curu tale ga ena dua na isoqosoqo ni veivacu na Golden Gloves. Sega niu vinaka sara kina, au mani biuta ni oti ga e vica na veivacu. Oti qori au curu ina mataivalu ni Merika, lesi sara i Jamani. Niu veiqaravi tiko e keri e lesi au sara noqu iliuliu meu veiqaravi ena dua na tabana era vakavulici kina na via curu ena mataivalu, ni nanuma ni tiko vei au na taledi ni veiliutaki. Au sega ni via sotia tiko ga, au mani biuta ni oti e rua na yabaki, au vakacegu mai kina ena 1956. Sega ni dede au lewena e dua tale na mataivalu, ia e duidui sara.

Ena gauna tale ga qori, au sa vulica meu dau vakaraitaka niu dua toka na ka. E uqeti au vakalevu na iyaloyalo e vakaraitaki kina na ka e dodonu me laurai vua e dua na tagane kaukaua. Na noqu rai me baleti ira na dauvunau nira sega ni kaukaua me vaka na tagane. Ia au sa vakarau vulica tiko qo e dua na ka ena veisautaka na noqu bula. Dua na siga niu draivataka tiko noqu motoka damudamu saulevu, rau yaloyalo mai vei au e rua na goneyalewa. Au kilai rau—rau ganena gone na tavalequ, e vakawatitaki ganequ qase. Rau iVakadinadina i Jiova. Rau dau soli Vale ni Vakatawa kei na Yadra! vei au, ia au nanuma ni vereverea toka Na Vale ni Vakatawa. Rau sureti au ina vuli ivola ni ivavakoso, e vulici kina na iVolatabu, dau vakayacori tiko ga ena nodratou vale. Au kaya niu na vakasamataka. Rau qai kaya ena matadredredre: “O na lako dina yani?” Au kaya: “Io, io au dina.”

Au veivutunitaka ena imatai ni gauna, ia au nanuma meu dina ena ka au sa tukuna. Au mani lako ena bogi qori. Au drukataki ira na gone era tiko kina. Dua na ka nodra kila vinaka na iVolatabu! Ena Sigatabu kece au dau lai lotu kina kei tinaqu, e lailai na ka au kila ena iVolatabu. Ia qo au sa via vulica sara ga e levu na ka. Au mani vakadonuya meu vuli iVolatabu. E tekivu sara ga ena noqu vulica ni yaca ni Kalou Kaukaua Duadua o Jiova. Vica vata na yabaki yani eliu niu tarogi Na baleti ira na iVakadinadina i Jiova, e dau kaya ga mai, “Era qarava tiko e dua na qase na yacana o Jiova.” Ia qo au sa qai kila!

E totolo ga noqu toso, niu sa kila ni qo ga na ka dina. Oti ga e ciwa na vula au sa papitaiso ena Maji 1957. E veisau noqu rai me baleta na bula. Niu vakasamataka lesu noqu dau via dua tu na ka, au marautaka noqu sa qai vulica qo na iVolatabu, meu kila kina na itovo me laurai vua na tagane. E uasivi o Jisu. E tu vua na kaukaua, ni vakatauvatani kei ira na nanuma tu nira sa dua na ka, e sega ni dua rau tautauvata. E sega ni dau veivala, ia “e soli koya me vakararawataki,” me vaka ga e parofisaitaki. (Aisea 53:2, 7) Au vulica tale ga ni o ira na imuri dina i Karisito mera dau “yalomalua ga vei ira kece” na tamata.”—2 Tim. 2:24.

Au tekivu painia na yabaki e tarava, ena 1958. Ia mai cegu toka vakalekaleka. Na vuna? Niu sa vakawatitaki Gloria, e dua vei rau na goneyalewa a sureti  au ena vuli ivola ni ivavakoso. Au sega sara ga ni veivutunitaka na noqu vakatulewa qori. E talei dina vei au o Gloria ena gauna qori, se talei tiko ga vei au nikua. E vaka e dua na mataqali daimani na Hope Diamond, ia e sega ni ka me divi tu ga, niu vakamautaki koya sara ga. Me vakamacalataki koya mada:

“Keitou le 17 kece na gone. E iVakadinadina yalodina o tinaqu. A mate niu se qai yabaki 14. Qori na gauna e tekivu vuli kina o tamaqu. Ni sa takali o Na e lai kerea na qasenivuli liu o Ta me muri e dua ituvatuva ni vuli. Sa vakarau oti tiko nona vuli o tuakaqu qai kerea o Ta ke rawa ni keirau veivuketaka na siga ni vuli. Me rawa ni tiko ga e vale e dua me qaravi ratou na gone, me vakabutara tale ga na kakana ni suka yani o Ta ena cakacaka. E vakadonuya qori na qasenivuli liu, me yacova ni sa tuvaitutu o tuakaqu. E rua na vuvale iVakadinadina keitou vuli iVolatabu vata, keitou mani iVakadinadina i Jiova e le 11. Au dau taleitaka na cakacaka vakavunau, ia au dau mamadua. E vukei au vakalevu kina o Sam ena veiyabaki sa sivi.”

Keirau vakamau kei Gloria ena Feperueri ni 1959. Keirau marautaka vata na painia. Ena Julai tiko ga qori keirau vakalewe fomu kina e Peceli, ni keirau via veiqaravi ena itikotiko liu. Keirau qai lai veitalanoa kei na dua na tacida o Simon Kraker. E kaya nira sega ni vinakati e Peceli ena gauna ya na veiwatini. Ia e dei tu ga na neirau isausau me keirau veiqaravi e Peceli—dua dina na wawa balavu!

Keirau mani volavola ina itikotiko liu, ni keirau via lai veiqaravi ena vanua e vinakati tu kina na veivuke. Ni saumi mai, dua ga na digidigi me keirau vakatulewa kina: Qo me keirau veiqaravi e Pine Bluff, mai Arkansas. Ena gauna ya e se rua tiko ga kina na ivavakoso e Pine Bluff—dua era lewena ga na yago vulavula, kena ikarua o ira na “duiroka” se yago loaloa. Keirau lai veiqaravi ena ivavakoso era sega ni yago vulavula, era lewena e rauta ni 14 na dautukutuku.

De o lomatarotarotaka se cava e yaco tiko kina na veivakaduiduitaki ena ivavakoso ni iVakadinadina i Jiova. Rawarawa sara na kena isau, ni sega ni dua na ka era cakava rawa kina ena gauna ya. So na vanua e vakatabui vakalawa nodra veimaliwai na duikaikai, e vakarerevaki tale ga na ivalavala voravora e dau yaco kina. Levu na vanua era rivarivabitaka na tacida ke rau sokalou vata na rua na ivavakoso qo ni na vakacacani kina noda vanua ni soqoni. A yaco dina qori. Ke ra cakacaka vakavunau na tacida yago loaloa ena nodra itikotiko na yago vulavula, era na vesu—rawa sara ga nira mokulaki. Me vakayacori gona na cakacaka vakavunau, keimami sa muria ga na lawa qai nuitaka ni na veisau ena dua na gauna.

Eso na ka e vakatovolei kina na neimami cakacaka vakaitalatala. Ni keimami vunau tiko ena nodra yalava na yago loaloa, so na gauna keimami kidacala ni keimami sa tukia tu na nodra katuba na yago vulavula. Dau totolo ga neimami vakasamataka me keimami vunau vakalekaleka, se kere veivosoti ga, oti keimami gole sara. Ena so na vanua, qori sara ga na ka e dau yaco ena gauna ya.

Ena vinakati tale ga me keirau cakacaka saumi me veivuke ena cakacaka vakapainia. Levu na cakacaka keirau cakava e tolu ga na dola na kena isau ena dua na siga. E vica na vale e dau samaka o Gloria. A vakatarai meu vukei koya ena dua na vanua e cakacaka kina me rawa ni totolo. E soli na keirau ivakasigalevu—na kakana sa vakarautaki oti qai biu ena katoniwaililiwa, dau tukuni tu me TV dinner, keirau dau kania qori kei Gloria ni bera ni keirau biubiu. Dua na vuvale e dau lai yani isulu kina o Gloria e veimacawa. Au dau cakacaka e tuba, qua iloilo, so tale na itavi au dau qarava. Keirau dau qua iloilo kei Gloria ena dua tale na vuvale yago vulavula, ena qua mai loma o koya, au na qua e tuba. Keirau dau cakacaka ena dua taucoko na siga, sa dau soli ga mai na keirau. Dau kana e lomanivale o Gloria, ia ena sega ni dabe vata kei ratou na lewe ni vuvale, au dau kana ga ena loma ni qarati e tuba. Au sega ni kauaitaka vakalevu qori. E totoka dina na kakana e dau vakarautaki. Ratou vuvale vinaka, ia ratou sa muria tu ga na lawa me baleta na veivakaduiduitaki, kei na mataqali rai va qori. Au nanuma lesu ena dua na gauna ni keirau lako ena dua na vanua ni vakatawa waiwai. Ni tawa oti neirau motoka, au tarogi koya sara e veiqaravi tiko kina ke rawa ni vakayagataka o Gloria na vale ni vakacegu. E wadravi au ga mai qai kaya, “E loka tu.”

Keirau dau marautaka na veimaliwai kei ira na tacida, keirau taleitaka tale ga na cakacaka vakaitalatala! Ni keirau se qai toki yani e Pine Bluff, keirau lai tiko kei na dua na tacida e dauveiqaravi ni ivavakoso. A sega ni tiko ena dina o watina ena gauna ya, rau qai vuli iVolatabu kei Gloria. Au vuli tale ga kei na luvedrau yalewa kei vugona. Rau qai qaravi Jiova na veitinani qo, rau papitaiso tale ga.

So tale ga neirau itokani era tiko ena ivavakoso era lewena ga na yago vulavula. Ra dau veisureti ena ivakayakavi, ia ena caka lo. Na gauna qori e cakanona sara tiko ga kina e dua na isoqosoqo e dau uqeta na veivakaduiduitaki kei na itovo voravora, e vakatokai tiko me Ku Klux Klan se KKK. Au se nanuma vinaka tiko ga e dua na turaga au raica ena bogi ni Halloween, ni dabe toka ena nona varada qai sakitaka na nona tokara tu na isulu vulavula me ubi kece na matana kei na uluna, na kedra ivakatakilakila na isoqosoqo qori. Ia era veikauaitaki tiko ga na tacida. Dua na vulaikatakata, keirau vinakata eso na ilavo me keirau tiko kina ena soqo ni tikina, mani kaya e dua na tacida tagane me volia neirau motoka, qo na Ford ni 1950. Ni oti e dua na vula, ni keirau lesu tiko mai ena cakacaka vakavunau kei na vuli iVolatabu, dua na ka neirau wawale. Ni keirau yaco yani vale keirau kidroa ni sa kele tale tu na neirau motoka! Kabi toka kina na ivola qo, “Drau taura lesu na nomudrau motoka, qori na noqu iloloma. Tacimudrau.”

Qo e dua tale na ivakaraitaki ni yalovinaka e guiguilecavi dredre. Au sureti meu tiko ena Koronivuli ni Cakacaka Vakaitalatala ena 1962, e South Lansing, mai Niu Yoka. Ena dua taucoko na vula nodra vuli na veivakatawani tiko ena ivavakoso, na tabacakacaka, kei na tikina. Na gauna au sureti kina, e sega tu mada ga noqu cakacaka, dredre na bula vakailavo. Ia dua na kabani ni talevoni e Pine Bluff au a lai vakatarogi kina me baleta e dua na cakacaka. Ke ratou na vinakata meu cakacaka, au sa na imatai ni tamata yago loaloa meu cakacaka kina. E qai tukuni mai ni ratou sa vakadonuya noqu kere cakacaka. Na cava au na cakava? E sega na ilavo meu lako kina i Niu Yoka. Au vakasamataka sara vakabibi meu sa na cakacaka, meu vakasuka na vuli. Na gauna sara ga meu vakarau vola tiko kina na ivola niu sa na sega ni tiko ena vuli, e yaco e dua na ka e guiguilecavi dredre.

A tukituki mai ena dua na mataka lailai e dua na tacida yalewa e sega ni tiko o watina ena dina, solia sara mai e dua na waqanivola e sinai tu kina na ilavo. Dau yadra vakamataka o koya kei na vica na luvena lalai me ratou lai musu vauvau ni ratou cavuraka na co ca, me dua kina noqu ivodovodo i Niu Yoka. E kaya, “Lai vuli sara vakavinaka, lesu mai mo vakavulici keimami!” Au qai kerekere ina kabani meu tekivu cakacaka ni oti e lima na macawa, me kua ni vaka na kena sa lalawataki tu. Sa tukuni ga mai vakadodonu, “Sega!” Ia sega ni dua na ka qori. Au sa vakatulewa oti. Marau dina niu sega ni lai cakacaka!

Qo na ka e nanuma o Gloria me baleta na neirau  veiqaravi e Pine Bluff: “Au taleitaka vakalevu na yalava! Era le 15 ina 20 na noqu vuli iVolatabu. Keirau dau lai vunau gona e veivale ena veimataka, na vo ni siga keirau na veivakavulici tiko ena iVolatabu, so na gauna dau oti sara ena 11 na kaloko ena bogi. Gauna marautaki dina na cakacaka vakavunau! Au a via veiqaravi tiko ga ena cakacaka qori. Meu tukuna vakadodonu, au sega ni via biuta na ilesilesi qori meu veitomani ena cakacaka vakaivakatawa ni tabacakacaka, ia e duatani na ka e vinakata o Jiova.” E tiko dina na ka e vinakata.

Ni keirau se veiqaravi tiko ga e Pine Bluff, keirau kerea me keirau painia lavotaki. Dua na ka neirau nui tiko baleta ni vinakata na ivakatawa ni tikina me keirau lai veivuke ena dua na ivavakoso e Texas, vinakata sara ga me keirau lai veiqaravi vakapainia lavotaki. Talei vei au niu vakasamataka na veisau qori. Keirau mani waraka toka me dua na kena isau mai na iSoqosoqo, ia dau lala tu ga na katonimeli. Dua na siga keirau sa qai taura e dua na ivola—keirau sa lesi ina cakacaka ni ivakatawa dauveilakoyaki! Qori ena Janueri 1965. A lesi tale ga ena gauna ya me ivakatawa ni tabacakacaka o Brother Leon Weaver, sa kodineita tiko qo ni Komiti ni Tabana e Merika.

Au lomaleqataka toka niu sa ivakatawa ni tabacakacaka. Rairai dua na yabaki yani e liu, a dikeva na ivakatawa ni tikina o James A. Thompson, Jr., na noqu veiqaravi. A vakamacalataka vakayalololoma eso na ka meu vakavinakataka, kei na so na tikina e vinakati vei ira na ivakatawa ni tabacakacaka. Sega ni dede noqu ivakatawa ni tabacakacaka, au vakila na yaga ni nona ivakasala. Niu lesi ena itavi qori, o Brother Thompson sara ga e imatai ni ivakatawa ni tikina me keirau veiqaravi vata. Levu na ka au vulica vua na tacida yalodina qo.

Na gauna ya, e sega ni levu na ka era vakavulici kina na ivakatawa ni tabacakacaka. Dua na macawa au na vakadikeva na ka e cakava e dua na ivakatawa ni tabacakacaka ni sikova tiko e dua na ivavakoso. Na macawa e tarava ena dikeva noqu cakacaka niu veisiko tiko ena dua na ivavakoso. E dau vakatututaka eso na ka, veidusimaki tale ga. Ni oti qori keirau sa na dui lako. Se nanuma tiko noqu kaya vei Gloria, “Me sa biuti kedaru sara ga qo?” Toso na gauna, au sa qai raica e dua na ka bibi. Era tu tale eso na tacida tagane era rawa ni vukei au—ia meu vakaliuliu. Au se nanuma vinaka tu ga qo na nodra dau vukei au na tacida era sa dede me vakataki Brother J. R. Brown, a ivakatawa dauveilakoyaki tiko ena gauna ya, kei Fred Rusk, e lewe ni vuvale e Peceli.

Levu sara ga na veivakaduiduitaki ena gauna ya.  Dua na gauna era tayabe na isoqosoqo ni KKK ena tauni keirau veisiko tiko kina e Tennessee. Au nanuma tale tiko ga ena dua na gauna ni keitou cegu vakalailai mai na cakacaka vakavunau ena dua na valenikana. Au lai vakayagataka na vale ni vakacegu ni tagane, au raica ni muri au yani e dua na turaga yago vulavula e vakarerevaki na kena irairai, e laurai tale ga ena nona tatu ni dau totaki ira na yago vulavula. Ia e dua na tacida yago vulavula a muri keirau tale ga yani, e turaga levu sara ni vakatauvatani kei keirau. E tarogi au mai: “Vakacava dua na leqa Brother Herd?” Totolo ga nona suka na turaga ya qai sega mada ga ni vakayagataka na vale ni vakacegu. Au raica ena veiyabaki sa sivi ni veivakaduiduitaki e sega ni baleta wale ga na roka ni yagona e dua; qo na ivalavala ca ga—na ivalavala ca i Atama sa dewavi keda kece tu. Au vulica tale ga ni sega ni bibi na roka ni yagodra na tacida, nira rawa sara mada ga ni bolemate ena vukuda.

E 33 taucoko na yabaki ni neirau veiqaravi vakaivakatawa dauveilakoyaki, e 21 na yabaki qori keirau ivakatawa tiko kina ni tikina. Era yabaki vinaka, veivakavutuniyautaki, qai veiuqeti dina. Ia dua tale na ka ni veivakalougatataki keirau sa na donumaka. Ena Okosita 1997 sa qai yaco na ka keirau dau tatadrataka. Keirau sureti me keirau veiqaravi ena Peceli e Merika—oti e rauta ni 38 na yabaki mai na imatai ni gauna keirau a kerea kina me keirau veiqaravi e kea. Na vula ga e tarava keirau sa tekivu veiqaravi sara e Peceli. Au nanuma nira vinakata na ivakatawa era veiqaravi tiko e Peceli meu veivuke ga vakalekaleka, ia e sega ni vaka kina.

Na imatai ni noqu ilesilesi meu veiqaravi ena Tabana e Qarava na Cakacaka. Au lai vulica kina e levu na ka. Era saga na tacida tagane era veiqaravi ena tabana qori mera sauma eso na taro dredre qai vereverea era taroga na ilawalawa qase kei ira na ivakatawa ni tabacakacaka e Merika. Au vakavinavinakataka na nodra yalovosovoso na tacida qo kei na nodra dau veivukei nira vakavulici au tiko. Ia qo mada ga keu lesi tale e kea, ena vaka ga niu se qai tekivu vou.

Keirau taleitaka vakalevu kei Gloria na veiqaravi e Peceli. Keirau dau yadra vakamataka, veivuke vakalevu qori ena neirau tiko e Peceli. Ni oti e sivia e dua na yabaki, au veiqaravi meu dauveivuke ena Komiti ni Cakacaka ni iLawalawa Dauvakatulewa ni iVakadinadina i Jiova. Au qai lesi meu dua na lewe ni iLawalawa Dauvakatulewa ena 1999. Levu sara na ka au vulica ena ilesilesi qo, ia na kena e bibi duadua oya ni matata vakasigalevu ni o Jisu Karisito ga na ulu ni ivavakoso, sega ni dua tale.

Niu rai lesu, au dau nanuma ena so na gauna niu vakataki koya na parofita o Emosi. E raica o Jiova na ivakatawanisipi yalomalumalumu qo ni cakava tu ga na cakacaka rawarawa me daucula vua ni lolo—na kakana era kania ga na dravudravua. Ia e qai lesi koya na Kalou me parofita, e veivakavutuniyautaki vakayalo. (Emosi 7:14, 15, vmr.) E raica tale ga o Jiova niu dua tu ga na luve ni dauteitei dravudravua e Liberty, mai Indiana, qai vakavutuniyautaki au na nona veivakalougatataki—e sega ni tukuni rawa na kena levu! (Vkai. 10:22) Au a bula dravudravua, ia na gauna qo au sa vutuniyau vakayalo, au sega sara ga ni bau tadra!