1-2. (a) E tautauvata vakacava na keda ituvaki kei ira na Jiu era lesu i Jerusalemi? (b) Tukuna na ituvaki era sotava na Jiu. (Raica na kato “Na Nodratou Gauna o Akeai, Sakaraia kei Esera.”)

 O LOMALEQATAKA ena so na gauna na veigauna se bera mai? De dua o sa sega ni cakacaka, o lomaleqataka na ka mo vakarautaka ena nomu vuvale. O na rairai leqataka nodratou bula nomu vuvale, ni veilecayaki tu na ituvaki vakapolitiki se ni tusaqati na noda cakacaka vakavunau. O sotava tiko e dua na ituvaki qori? Ke vaka kina ena yaga nomu vakasamataka nona vukei ira na Isireli makawa o Jiova nira sotava na ituvaki va qori.

² E vinakati na vakabauta vei ira na Jiu era tu e Papiloni ena nodra bula taucoko mera vakanadakuya na bula vinaka e Papiloni, mera lesu ina vanua era sega ni kila vinaka e levu vei ira. Nira yaco yani, sega ni dede era sotava na leqa vakailavo, leqa vakapolitiki, kei na veitusaqati. Eso tale e dredre nodra vakaliuca tiko ga na tara ni vale i Jiova. Koya gona, rauta na 520 B.G.V., e lesia o Jiova e rua na parofita o Akeai kei Sakaraia me rau uqeti ira na lewenivanua mera gumatua tale. (Akeai 1:1; Saka. 1:1) Eda na raica yani qo ni yaga vakalevu nodrau vakayaloqaqataki ira na lewenivanua o rau na parofita qo. Ia ni oti tale e rauta ni 50 na yabaki, e vinakati mera vakayaloqaqataki tale na Jiu qori. E mani biuti Papiloni o Esera e dau lavetaka na lawa, me lako i Jerusalemi me vakayaloqaqataki ira na tamata ni Kalou mera vakaliuca na sokalou savasava.—Esera 7:1, 6.

3. Na taro cava eda na veivosakitaka? (Vosa Vakaibalebale 22:19)

³ E uqeti ira na tamata ni Kalou ena gauna sa oti na nodrau parofisai o Akeai kei Sakaraia, mera nuitaki Jiova  tiko ga ena gauna era tusaqati kina. Na parofisai qori ena uqeti keda tale ga ena gauna qo meda nuitaka tiko ga nona veitokoni o Jiova ena gauna dredre eda sotava. (Wilika Vosa Vakaibalebale 22:19.) Nida veivosakitaka na itukutuku ni Kalou vei Akeai kei Sakaraia, kei na ivakaraitaki nei Esera, eda na sauma na taro qo: E vakayalolailaitaki ira vakacava na Jiu qori na ituvaki era sotava? Cava meda vakaliuca tiko ga kina na loma ni Kalou ni dredre na bula? Cava meda cakava meda nuitaki Jiova tiko ga ena gauna dredre?

4-5. Na cava e rairai vakavuna nodra sega ni gumatua na Jiu mera tara tale na valenisoro?

⁴ Nira lesu i Jerusalemi na Jiu, e levu sara na cakacaka e tu. E totolo ga nodra tara tale na icabocabonisoro i Jiova, era qai vakadavora na yavu ni valenisoro. (Esera 3:1-3, 10) Ia ni toso na gauna era sega ni gumatua me vaka e liu. Na vuna? Me ikuri ni nodra cakacaka ena valenisoro, e vinakati mera tara na nodra vale, era teitei, era vakarautaka tale ga na kedra na nodra vuvale. (Esera 2:68, 70) Kena ikuri, era veitusaqati na kedra meca, era lalawataka me tarovi na tara tale ni valenisoro.—Esera 4:1-5.

⁵ Era donuya tale ga na Jiu qori na leqa ni bula vakailavo kei na veika vakapolitiki. Sa vakarurugi nodra vanua ena matanitu o Perisia. Ni mate o Tui Sairusi e Perisia ena 530 B.G.V., e sosomitaki koya sara o Kabisese (Cambyses), e vinakata me valuti Ijipita. Ni gole tiko i Ijipita na nona mataivalu, kena irairai ni vakaroti ira na Isireli mera vakarautaka na kakana, wai kei na vale, sa qai dredre ga kina na bula vei ira na Jiu. E taravi Kabisese o Taraiasi na iMatai, e kilai nona veiliutaki ena vakaduiduile kei na tikoyavavala. Macala ga ni ituvaki dredre qo e vakavuna mera leqataka na Jiu na ka mera vakarautaka vei ira na nodra vuvale. Nira vakasamataka na leqa kece qo, era nanuma kina eso ni se sega ni kena gauna me tara tale na valenisoro i Jiova.—Akeai 1:2.

6. Me vaka e tukuni ena Sakaraia 4:6, 7, na ituvaki dredre cava era sotava tale ga na Jiu? E vakacegui ira vakacava o Sakaraia?

⁶ Wilika Sakaraia 4:6, 7. Era donuya na Jiu na leqa ni bula vakailavo kei na veika vakapolitiki, era vosota tale ga na veitusaqati. Ena 522 B.G.V., e yaco na nodra inakinaki na meca me vakatabui na kena tara tale na valenisoro i Jiova. Ia e vakacegui ira na Jiu o Sakaraia ni na vakayagataka o Jiova na nona yalo tabu kaukaua me kauta laivi na veika e vakalatilati. Ena 520 B.G.V., e bokoca o Tui Taraiasi na vakatatabu ni cakacaka ena valenisoro, e solia mada ga vei ira na ilavo me tokoni ira, e vakaroti ira tale ga na vakailesilesi mera tokoni ira na Jiu.—Esera 6:1, 6-10.

7. Era vakalougatataki vakacava na Jiu nira vakaliuca na loma ni Kalou?

 ⁷ E yalataka o Jiova vei ira na nona tamata ni vakayagataki Akeai kei Sakaraia ni na tokoni ira ke ra vakaliuca na kena tara tale na valenisoro. (Akeai 1:8, 13, 14; Saka. 1:3, 16) Erau uqeti ira sara ga na Jiu era vakalesui mai o rau na parofita qori, mani tomani tale na cakacaka ena valenisoro ena 520 B.G.V. Se bera ni lima na yabaki sa oti na kena tara. Nira vakaliuca na loma ni Kalou na Jiu ena gauna dredre ya, e tokoni ira o Jiova ena ka mera bula kina kei na nodra bula  vakayalo. Era marautaka gona na nodra sokaloutaki Jiova.—Esera 6:14-16, 22.

8. E uqeti keda vakacava na Akeai 2:4 meda vakaliuca tiko ga na loma ni Kalou? (Raica tale ga na ivakamacala e ra.)

⁸ Ni sa voleka mai na veivakararawataki levu, eda raica ni bibi sara noda talairawarawa ina ivakaro meda vakaitavi ena cakacaka vakavunau. (Mari. 13:10) Ia ena rairai dredre meda vakaliuca na noda cakacaka vakaitalatala ke da leqa vakailavo se tusaqati ena cakacaka vakavunau. Cava ena uqeti keda meda vakaliuca tiko ga na Matanitu ni Kalou? Oya nida nuidei ni na tokoni keda o “Jiova ni lewe vuqa.” b Ena tokoni keda ke da vakaliuca tiko ga na Matanitu ni Kalou, sega ni ka eda vinakata. Koya gona ena sega ni dua na ka meda rerevaka.—Wilika Akeai 2:4.

9-10. Erau vakadinata vakacava e dua na veiwatini na dina ni vosa i Jisu ena Maciu 6:33?

⁹ Dikeva mada nodrau ivakaraitaki e dua na veiwatini o Oleg kei Irina, c rau painia tiko. Rau toki ina dua tale na yalava me rau tokona e dua na ivavakoso e kea. Rau sa sega tu ni cakacaka ni leqa na bula vakailavo ena nodrau vanua. E sega na nodrau cakacaka tudei me dua na yabaki, ia rau vakila tiko ga na nona veitokoni o Jiova, so tale ga na gauna era vukei rau na mataveitacini. Rau vosota vakacava na ituvaki qori? E kaya o Oleg, e yalolailai ena gauna ya: “Keirau gumatua ena cakacaka vakaitalatala, e vukei keirau qori me keirau vakaliuca na ka e bibi duadua.” Rau se vaqara cakacaka tiko ga, ia rau gumatua tale ga ena cakacaka vakaitalatala.

 ¹⁰ Dua na siga ni rau lesu i vale ni oti na cakacaka vakaitalatala, rau rogoca ni a gole mai e dua na nodrau itokani voleka, e lakova mai e 160 na kilomita me mai solia e rua na taga kakana. E kaya o Oleg: “Ena siga qori keirau kila sara ga na levu ni nona kauaitaki keirau o Jiova kei na ivavakoso. Keirau nuidei ni sega ni guilecavi ira na nona dauveiqaravi o Jiova se mani vakacava na dredre ni kedra ituvaki.”—Maciu 6:33.

11. Na cava meda namaka ke da vakaliuca na loma ni Kalou?

¹¹ E vinakata o Jiova meda vakaliuca tiko ga na veivakatisaipelitaki, na cakacaka era na vakabulai kina eso tale. Me vaka e tukuni ena  parakaravu e 7, e uqeti ira na tamata i Jiova o Akeai mera tekivuna vinaka tale na nodra sokalou, e vaka ga mera vakadavora tale na yavu ni valenisoro. Ke ra cakava qori, e yalataka o Jiova ni na “vakalougatataki ira.” (Akeai 2:18, 19) Meda nuidei tale ga ni na vakalougatataka o Jiova na noda sasaga ke da vakaliuca na cakacaka e lesia vei keda.

12. Na cava e bibi kina me dei nona vakabauta o Esera kei ira na vo ni Jiu?

¹² Ena 468 B.G.V., e biubiu mai Papiloni o Esera kei na ikarua ni iwasewase Jiu mera gole i Jerusalemi. E vinakati vei Esera kei ira na Jiu qori me dei nodra vakabauta. Era na lakova na gaunisala rerevaki, era kauta tiko e levu na koula kei na siliva me cautaki ina valenisoro. E rawa sara ga nira butakoci. (Esera 7:12-16; 8:31) Kena ikuri, era liaca ni sega ni taqomaki tu o Jerusalemi. E sega ni levu era tiko ena koro o Jerusalemi, e vinakati tale ga me vakavinakataki na kena bai kei na matamata. Na cava eda vulica vei Esera ena ka meda cakava meda nuitaki Jiova vakalevu?

13. Na cava e sotava o Esera e rawa ni nuitaki Jiova kina? (Raica tale ga na ivakamacala e ra.)

¹³ E raica o Esera nona tokoni ira na nona tamata o Jiova ena gauna dredre. Ena vica na yabaki yani e liu, ena 484 B.G.V., e rairai tiko o Esera e Papiloni ni vakarota o Tui Esuerosi mera vakawabokotaki na Jiu ena vanua e liutaka o Perisia. (Esit. 3:7, 13-15) E rawa sara ga ni vakamatei o Esera! Na cava era cakava na Jiu? Era lolo, era lolosi ena “yasana kece,” e macala ga nira masuti Jiova me dusimaki ira. (Esit. 4:3) Vakasamataka mada nona kurabui o Esera kei ira na Jiu nira sa vakamatei o ira na kedra meca! (Esit. 9:1, 2) Na ka e sotava o Esera ena gauna dredre qori e vakarautaki koya ena veivakatovolei ena qai sotava e muri, kena irairai ni vakadeitaka sara ga nona nuitaki Jiova ni rawa ni taqomaki ira nona tamata. d

14. Na cava e vulica e dua na tacida yalewa ni vukei koya o Jiova ena gauna dredre?

¹⁴ Ni vukei keda o Jiova ena gauna dredre, eda na qai nuitaki koya ga vakalevu. Dikeva na ivakaraitaki i Amalia, e tiko ena Tokalau kei Urope. E biuta na nona cakacaka ena vuku ni tawaveitovaki. E kaya: “Qo na imatai ni gauna me sega kina noqu ilavo.” E kaya tale: “Au masu vei Jiova, au raica sara ni vukei au. Keu sega tale ni cakacaka ena dua na gauna, au na sega ni lomaleqa. Ke karoni au nikua na Tamaqu vakalomalagi, ena rawa tale ga ni vukei au nimataka.”

15. Na cava e uqeti Esera me nuitaki Jiova tiko ga? (Esera 7:27, 28)

 ¹⁵ E raica o Esera na kaukaua ni liga ni Kalou ena nona bula. E vakasamataka lesu o Esera na gauna e dau vukei koya kina o Jiova, qo e uqeti koya me nuitaki Jiova tiko ga. Dikeva na matavosa “tiko vei au na liga i Jiova na noqu Kalou.” (Wilika Esera 7:27, 28.) E vakayagataka vakaono o Esera na matavosa va qori ena nona ivola.—Esera 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Ena ituvaki cava eda na raica kina vakamatata na liga ni Kalou ena noda bula? (Raica tale ga na iyaloyalo.)

¹⁶ E rawa ni vukei keda o Jiova ena gauna dredre. Me kena ivakaraitaki, nida kerea na noda boso meda tiko ena soqo ni veiwasewase se nida kerea me veisau na noda ituvatuva ni cakacaka meda tiko kina ena soqoni ni ivavakoso, eda na raica sara ga na liga ni Kalou ena noda bula. Eda na rairai kidroataka ni na vinaka na ka ena yaco mai na kena eda namaka. Nida raica qori, eda na nuitaki Jiova kina vakalevu.

17. E vakaraitaka vakacava o Esera na yalomalumalumu ena gauna dredre? (Raica tale ga na iyaloyalo ena waqana.)

¹⁷ E yalomalumalumu o Esera me kere veivuke vei Jiova. Ni lomaleqataka na nona itavi, e dau yalomalumalumu me masu vei Jiova. (Esera 8:21-23; 9:3-5) Na nona itovo vinaka e uqeta eso tale mera tokoni koya, mera vakatotomuria tale ga na nona vakabauta. (Esera 10:1-4) Nida lomaleqataka na veika vakayago, se na nodratou taqomaki na lewe ni noda vuvale, meda nuidei nida masu vei Jiova.

18. Na cava ena vukei keda meda nuitaki Jiova vakalevu?

¹⁸ Nida yalomalumalumu meda kere veivuke vei Jiova qai ciqoma nodra veitokoni na mataveitacini, eda na nuitaki Jiova kina vakalevu. O Erika, e tolu na luvena, e nuitaki Jiova ena gauna e sotava kina na ituvaki dredre. Ena dua ga na gauna lekaleka e mate kina na luvena e buketetaka tiko, e takali tale ga na watina lomani. Ni rai lesu e kaya: “O sega ni kila na sala ena vukei iko kina o Jiova. E dau veivakurabuitaki na nona vukei iko. Au raica ni levu na noqu masu e saumi ena ka era tukuna se cakava na noqu itokani. Keu tukuna vei ira na noqu itokani na ka e yaco tiko ena noqu bula, ena totolo sara mera vukei au.”

19-20. Na cava eda vulica vei ira na Jiu era sega ni lesu rawa i Jerusalemi?

¹⁹ Dua tale na ka eda vulica vei ira na Jiu era sega ni lesu i Jerusalemi. E levu sa rairai vakaiyalayala ga na ka e rawa nira cakava, nira sa qase sara, era tautauvimate, se tiko na icolacola ni vuvale. Ia era sega ni tu suka mera cautaka na iyau vei ira era lesu. (Esera 1:5, 6) Ni oti tale e rauta ni 19 na yabaki nodra lesu mai na imatai ni ilawalawa i Jerusalemi, era se vakauta tiko ga na cau i Jerusalemi o ira na tiko e Papiloni.—Saka. 6:10.

²⁰ Ke da nanuma ni lailai na ka eda rawa ni cakava ena noda qarava na Kalou, meda nuidei ni taleitaka o Jiova na noda sasaga meda vakamarautaki koya. Eda kila vakacava? Ena gauna i Sakaraia, e tukuna o Jiova vua na parofita me cakava e dua na isala vakaturaga e caka ena koula kei na siliva era vakauta mai na Jiu e Papiloni. (Saka. 6:11) Na “isala vakaturaga” qo e “ivakananumi” ni nodra cau mai vu ni lomadra. (Saka. 6:14) Meda nuidei ni na sega vakadua ni guilecava o Jiova na noda sasaga vagumatua meda qaravi koya ena gauna dredre.—Iper. 6:10.

21. Na cava ena vukei keda meda nuitaki Jiova tiko ga ena veigauna se bera mai?

²¹ E macala ga nida na sotava na veika dredre ena iotioti ni veisiga qo, ena torosobu tale ga na ituvaki ni toso na gauna. (2 Tim. 3:1, 13) Ia e sega ni tukuni meda lomaocaoca kina vakasivia. Nanuma na vosa i Jiova vei ira na nona tamata ena gauna i Akeai: “Niu tiko vata kei kemuni . . . Ni kua ni rere.” (Akeai 2:4, 5) Eda nuidei tale ga ni na tiko kei keda o Jiova ke da cakava tiko ga na lomana ena noda vinaka kece. Nida muria na veika eda vulica ena parofisai i Akeai kei Sakaraia kei na ivakaraitaki i Esera, eda rawa ni nuitaki Jiova tiko ga se mani vakacava na ituvaki dredre eda na sotava ena veigauna se bera mai.