AU MARAU ni rau susugi au na noqu itubutubu erau lotu vaKarisito, o Fred kei Edna Molohan. Rau vakavulici au meu qarava na Kalou, erau Gonevuli ni iVolatabu (iVakadinadina i Jiova) tiko me 20 na yabaki donuya noqu sucu ena 1934. Keitou vakaitikotiko e Parsons, dua na tauni lailai ena ceva kei Kansas. Keitou lewe ni ivavakoso e kea, voleka nira lewena kece na lumuti lotu vaKarisito. Keitou dau marautaka vakavuvale me keitou tiko ena soqoni kece ni ivavakoso, me keitou dau vunautaka tale ga na ka dina ena Vosa ni Kalou. Ena yakavi kece ni Vakarauwai, keitou dau vunau ena salatu, dau yacana ena gauna ya na vunau e matanalevu. Eso na gauna keitou wawale sara ga, ia e dau kauti keitou o Ta me keitou lai gunu aisikirimu ni sa oti na cakacaka.

E lailai toka ga na neitou ivavakoso ia e levu na kena yalava. E vica na tauni lalai, levu na vanua ni teitei kei na susu manumanu. Ni keitou sikovi ira na dauteitei, keitou dau solia na ivola ra qai solia mai na kakana draudrau era tea, yaloka (e kau mai na kena sova) se toa bula. Sa dau sauma oti tu o Ta na ivola, e yaga vakalevu na kakana e soli mai me keitou vakayagataka.

E tiko nodrau qaramavoni na noqu itubutubu, rau dau vakayagataka ena cakacaka vakaitalatala. E sega ni rawa niu vakayagataka niu se gone sara, ia au dau vukei rau ena kena vakatagitaki na katokatoni ni ivunau nei Brother Rutherford vei ira na veisikovi lesu kei na vuli iVolatabu.

E veisautaka o Ta na neitou motoka na Ford ni 1936 me motoka vagusunivosa, oya me tiko e delana na gusunivosa. E yaga dina na motoka qo ena kena kacivaki na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. Dau vakatagitaki e liu na ivakatagi me dreta nodra vakarorogo, sa qai  rogoci na ivunau katoni. Oti ya sa qai soli na ivola vei ira na tataleitaki.

Ena tauni lailai o Cherryvale e Kansas, era tukuna vei Ta na ovisa ni na sega ni rawa ni kele na motoka vagusunivosa ena vanua ni gade ena tauni, era dau mai vakacegu kina na lewenivanua ena Sigatabu, ia e rawa ni kele ena taudaku ni vanua ni gade. A sega ni cudru o Ta, e lai vakelea na motoka ena gaunisala veibasai kei na vanua ni gade, me rawa nira rogoca na itukutuku o ira na tu e kea. Oti e tomani tale na porokaramu. Au dau marautaka meu tomani Ta kei na tuakaqu o Jerry ena gauna va qori.

Ena icavacava ni veiyabaki ni 1930, keimami vakaitavi ena cakacaka vakavunau lavotaki me tarai totolo kina na yalava e levu kina na veitusaqati. Keimami yadra ni bera ni kida na mataka (me vaka ga e dau caka mai Joplin, e Missouri), keimami biuta lo na tikidua se ivola lalai ena ruku ni nodra katuba na itaukeinivale. Oti keimami na lai sota ena taudaku ni siti me kilai o koya e vesu vei ira na ovisa.

Ena gauna ya e tiko tale e dua na iwalewale ni vunau e vakatokai me tayabe. Me kacivaki na Matanitu ni Kalou, keimami na taubena na papa ni itukutuku qai yabe yani ena loma ni siti. Au se nanuma tiko na tayabe ena neitou tauni, era taubena kina na mataveitacini na papa e volai tu kina “Religion Is a Snare and a Racket” (Dau Veicoriti na Lotu, Dau Veivakacalai Tale Ga). Era tayabe ena loma ni tauni me rauta ni 1.6 na kilomita, oti era lesu i vale. Era kalougata nira sega ni vakacacani, era sotava ga e levu na tataleitaki.

Levu na gauna keitou dau biubiu vakavuvale mai Kansas me keitou lako i Texas ena soqo ni tikina. E cakacaka o Ta ena kabani ni sitimanivanua na Missouri-Kansas-Texas Railroad (e kilai tale ga me M-K-T, se Katy, Railroad). E rawa gona ni keitou vodo sitima ni vakayagataki na nona pasi ni cakacaka me keitou sikovi ira na wekai keitou, tiko tale ga ena soqo ni tikina. E tiko e Temple, e Texas na ganei Na e qase vua, o Fred Wismar kei watina o Eulalie. A vulica na dina o Momo Fred ni se itabagone ena itekitekivu ni 1900, papitaiso sara, e wasea na ka e vulica vei ratou na ganena, wili kina o Na. Era kilai koya vinaka na mataveitacini e Texas e loma, ni a veiqaravi tu kina me zone servant (e kilai nikua me ivakatawa ni tabacakacaka). E turaga lasa, yalovinaka, dau mamarau. E taleitaka na dina, qori sara ga na ka e uqeti au niu se itabagone.

Ena 1941 keitou vodo vakavuvale ena sitima me keitou lako i St. Louis e Missouri, ena dua na soqo levu ni tikina. Keimami sureti kece na itabagone me keimami dabe vata ena dua na yasana ni rogoci na ivunau nei Brother Rutherford, “Children of the King” (Luvedra na Tui). Ni cava na ivunau, keimami kidacala ni keimami sa yadua na iloloma, na ivola vou Children. Rau veisoliyaka o Brother Rutherford kei na nona ivukevuke. Keimami marautaka e le 15,000 na gone na veivakalougatataki vakayalo qo.

 Ena Epereli 1943, keimami marautaka na Soqo lailai na “Call to Action” (Uqeti Meda Toso) mai Coffeyville, e Kansas, sa bau totoka dina. E tekivu kina na Koronivuli ni Vuli Vunau, me qai vakayacori qori ena ivavakoso kece. E sevutaki tale ga na ivola lailai e 52 na kena lesoni me vakayagataki ena koronivuli. Ena icavacava ni yabaki ya, au sa qai vakaitavi vakadua ena koronivuli. Au na sega ni guilecava rawa na soqo qori, niu a papitaiso kina kei na rua tale na tagane ena dua na tobu batabata e toka voleka.

Niu biu vuli ena 1951, e vinakati meu cakava eso na vakatulewa. Au vinakata meu veiqaravi e Peceli, e veiqaravi tiko kina o Jerry, au vakauta sara noqu fomu ina valenivolavola e Brooklyn. Na vakatulewa qo e yaga dina vakayalo. Sega ni dede sa vakadonui na noqu kerekere, au sureti sara meu veiqaravi e Peceli ena ika10 ni Maji, 1952.

Au vinakata meu cakacaka ena vanua ni tabaivola meu bau vakaitavi ena kena vakarautaki na mekesini kei na ivola. Ia au lesi meu veiqaravi e valenikana, oti au cakacaka sara e valenikuro, au vulica kina e levu na ka. Au sega gona ni cakacaka rawa ena vanua ni tabaivola. E yaga vei au ni veisau na ituvatuva ni cakacaka e valenikuro niu rawa ni cegu vakalailai ena loma ni siga meu vuli vakataki au ena valenivola e Peceli. Qori e vukei au meu toso vakayalo, me dei tale ga na noqu vakabauta. E uqeti au tale ga meu qaravi Jiova e Peceli ena dua na gauna balavu. E biubiu e Peceli o Jerry ena 1949 me rau vakamau kei Patricia, ia rau tiko voleka ga e Brooklyn. Rau dau vakayaloqaqataki au sara ga ena itekitekivu ni yabaki ni noqu veiqaravi e Peceli.

Sega ni dede noqu yaco yani i Peceli, e tuvanaki me rogoci nodra ivunau na tacida tagane me rawa nira lesi tale eso mera mata ni valenivolavola ni tabana. Era dau lesi na tacida tagane era digitaki mera lai vunau ena so na ivavakoso ena yasayasa o Brooklyn e rauta ni 322 na kilomita, mera cakacaka tale ga vakavunau ena ivavakoso. Au marau niu digitaki tale ga. Au rere niu se qai vunau vakadua me dua na aua. Au dau vodo sitima ina ivavakoso au sikova. Ena dua na sigalevu batabata ni Sigatabu ena 1954, au nanuma sara noqu vodo sitima meu lako i Niu Yoka, meu lesu tale mai ni se yakavi. Ia e qai veisau na draki, liwa na cagi batabata, lutu tale ga na ucacevata, e boko se malumalumu kina na idini ni sitima. E qai kele yani na sitima e Niu Yoka ena rauta ni lima na kaloko ena matakalailai ni Moniti. Au vodo sitima tale meu lako i Brooklyn, au vakadodonu sara i valenikuro niu sa bera tiko, au wawale tale ga ena vodo balavu ena bogi ya. Ia e guilecavi kece qori niu marautaka noqu qaravi ira na mataveitacini kei na noqu sotavi ira na ka vou ena muanimacawa.

Ena itekitekivu ni noqu veiqaravi e Peceli, au sureti meu vakaitavi ena katokatoni ena siteseni na WBBR. A tiko na rumu ni katokatoni ena ikarua ni tabavale ena 124 Columbia Heights. E dau katoni na domoqu ena porokaramu ni vuli iVolatabu e veimacawa. E vakaitavi wasoma ena porokaramu qori o Brother A. H. Macmillan, sa dede nona veiqaravi e Peceli. E dau kilai me o Brother Mac, e levu era taleitaki koya. E ivakaraitaki vinaka vei keimami na itabagone e Peceli ena nona vosovoso ni qaravi Jiova.

Au sureti ena 1958 meu veivuke ena Koronivuli e Kiliati. Noqu itavi meu vukei ira na gonevuli era tuvaitutu ena kena sagai na nodra ivolatara ni curuvanua, tuvanaki tale ga na nodra ilakolako ina nodra ilesilesi. E saulevu na ivodovodo ni waqavuka ena gauna ya, e vica ga na gonevuli era vodo kina. Ia e levu era lesi i Aferika kei Esia i Cake era vodo ena waqa ni kako. Ni sa levu mai na kabani ni waqavuka, sa lutu sara na ivodovodo, sa rawa nira vodo kina e levu na daukaulotu.

Sa levu na itavi au qarava ena 1960, oya meu tuvanaka na kena saumi na waqavuka mai Merika i Urope ena soqo ni veimatanitu ni 1961. Au vodo  tale ga ena waqavuka qori mai Niu Yoka i Hamburg, Jamani. Oti na soqo, keitou sauma e dua na motoka kei na tolu tale na tacida e Peceli me keitou biubiu mai Jamani me yaco i Itali, keitou lai sarasara ena valenivolavola ni tabana e Roma. Oti keitou gole sara i Varanise, ina veiulunivanua na Pyrenees. Keitou gole i Sipeni, e vakatabui tu kina na cakacaka vakavunau. Keitou solia rawa eso na ivola vei ira na mataveitacini e Barcelona ni olo me vaka na iloloma. Dua na ka na neitou marau ni keimami sota! Keitou lako sara i Amsterdam me donuya tale na waqavuka e gole i Niu Yoka.

Oti e rauta ni dua na yabaki, sa noqu itavi tale ga meu tuvanaka na nodra ilakolako na mata ni soqo ni veimatanitu e veiyasa i vuravura. Qori na soqo na “Everlasting Good News” (iTukutuku Vinaka Tawamudu) ena 1963. E tuvanaki mera lako wavokiti vuravura e le 583 mera tiko ena soqo ni veimatanitu e Urope, Esia, ena Sauca Pasifika, me cava na ilakolako e Honolulu Hawaii, kei Pasadena, Kalifonia. E tiki tale ga ni ilakolako mera cegu e Lepanoni kei Joritani mera sarasara ena vanua e volai ena iVolatabu. E qarava na neitou tabana e Peceli na ivolatara ni vica na vanua mera cegu kina, na ituvatuva ni veitosoyaki kei na nodra icili ena otela.

E guiguilecavi dredre vei au na yabaki 1963. Ena ika29 ni June, keirau vakamau kei Lila Rogers mai Missouri, sa tolu na yabaki na nona veiqaravi tiko e Peceli. Oti e dua na macawa, keirau tomani ira na sarasara wavokiti vuravura ena ilakolako i Kirisi, Ijipita, kei Lepanoni. Keimami vodo vakalekaleka mai Beirut ina dua na raraniwaqavuka lailai e Joritani. Ni vakatabui tu na cakacaka e Joritani qai tukuni ni na sega ni soli vei keimami na ivolatara ni curuvanua, keimami veinanuyaka se cava ena yaco. Ni keimami yaco yani, dua na ka neimami marau nira tucake tu na tacida ena delanivale ena raraniwaqavuka ra qai taura tu na isulu e volai kina “Welcome Jehovah’s Witnesses” (Ni Bula na iVakadinadina i Jiova)! E marautaki ni keimami butuka na vanua e volai ena iVolatabu! Keimami lakova na vanua era bula kina na peteriaki makawa, na vanua e vunau kina o Jisu kei ratou na yapositolo, kei na veivanua e tete kina na lotu vaKarisito me yacova na iyalayala kei vuravura.—Caka. 13:47.

E 55 na yabaki nona tokoni au tiko ena yalodina o Lila ena ilesilesi kece keirau qarava. Keirau sikovi Sipeni kei Potukali vakavica ena gauna e vakatabui kina na cakacaka e kea. Keirau vakayaloqaqataki ira na mataveitacini, kauta tale ga na ivola kei na ka era vinakata. Keirau sikova tale ga e vica na tacida era vesu tu ena keba ni mataivalu makawa e Cádiz, Sipeni. Dua na ka noqu marau niu bau vakayaloqaqataki ira ena dua na ivunau vakaivolatabu.

Ena veiyabaki me tekivu ena 1963, au marau niu bau veivuke ena kena tuvanaki na ilakolako ina soqo ni veimatanitu e Aferika, Ositerelia,  Amerika e Loma kei na Sauca, Urope, Esia e Cake, Hawaii, Niusiladi, kei Puerto Rico. Levu na soqo guiguilecavi dredre keirau marautaka kei Lila, wili kina na kena e Warsaw, Poladi ena 1989. Levu na tacida e Rusia era tiko tale ga ena soqo levu qo ena imatai ni gauna! E vica na mataveitacini qori era vesu tu me vica vata na yabaki ena vuku ni nodra vakabauta donuya na veiliutaki ni Matanitu Makawa kei Rusia.

Dua na gauna marautaki vei au meu sikova na valenivolavola ni tabana e veiyasa i vuravura meu vakayaloqaqataki ira na lewe ni vuvale e Peceli kei ira na daukaulotu. Na iotioti ni neirau sikova na valenivolavola e Sauca Korea, keirau sikova rawa e 50 na tacida era vesu tu ena siti o Suwon. E donu tu ga na nodra rai na mataveitacini qori ra qai vakanamata mera vunautaka tale na itukutuku vinaka. E vakayaloqaqataki keirau dina na neimami sota!—Roma 1:11, 12.

Au vakadinadinataka ni vakalougatataki ira na nona tamata o Jiova mera tubu e veiyabaki. E rauta ni 100,000 na dautukutuku ena gauna au papitaiso kina ena 1943, nikua sa sivia ni walu na milioni era qaravi Jiova tiko ena 240 na veimatanitu. Dua na sala e rawa kina qori oya ena nodra gumatua ena cakacaka vakavunau o ira na vuli oti e Kiliati. Au marau niu tokoni ira e levu na daukaulotu qori e veiyabaki ena nodra ilesilesi e vanuatani!

Au marau niu vakatulewataka niu se itabagone meu vakarabailevutaka noqu cakacaka vakaitalatala meu veiqaravi e Peceli. E vakalougatataka o Jiova na noqu vakatulewa kece. Me ikuri ni neirau marautaka na veiqaravi e Peceli, sa vicasagavulu na yabaki neirau cakacaka vakaitalatala kei ira na lewe ni ivavakoso e Brooklyn, e levu kina na neirau itokani dredre.

E toso tiko noqu veiqaravi e Peceli e veisiga ena veitokoni nei Lila. Au sa yabaki 84 nikua, au se marautaka tiko ga eso na itavi, oya na kena saumi na ivola era dau vakau mai.

Dua na ka au marautaka meu lewe ni isoqosoqo i Jiova, meu raica tale ga na kedra duidui o ira na qaravi koya kei ira na sega ni qaravi koya. E matata vei keda na ka e volai ena Malakai 3:18: “Oni na raica tale na kedrau duidui na tamata yalododonu kei na tamata ca, o koya e qarava na Kalou kei koya e sega ni qaravi koya.” Ena veisiga eda raica ni torosobu tiko ga na vuravura i Setani, e levu kina o ira e sega na nodra inuinui, era sega tale ga ni marautaka na bula. Ia era mamarau o ira na lomani Jiova ra qai qaravi koya ena gauna dredre qo, e tiko tale ga na nodra inuinui. Eda marau ni wasea na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou! (Maciu 24:14) Eda vakanamata ni sa voleka na gauna me vakarusa kina na Matanitu ni Kalou na vuravura ca qo me vakayacori na vosa ni yalayala kece me baleta na vuravura vou, wili kina noda bulabula vinaka me tawamudu. Era na bula tawamudu kina o ira na qaravi Jiova ena yalodina.