ITUKUTUKU MAKAWA
Ignaz Semmelweis
E RAIRAI sega ni kilai levu o Ignaz Semmelweis, ia e yaga na nona cakacaka vei ira e levu na vuvale nikua. A sucu o koya e Buda (sa kilai nikua me o Budapest) e Hungary. A vuli vuniwai ena univesiti e Vienna qai tauri vola kina ena 1844. A lai veiqaravi ena valenibula levu e Vienna ena 1846 me nona ivukevuke e dua na parofesa ena vanua ni vakasucu. E raica o Semmelweis ena valenibula qori, nira mate ena gauna ni vakasucu e rauta ni 13 na pasede na tina ni tauvi ira na mate e vakatokai na childbed fever.
A cala kece na ka a nanumi ni vakavuna na mate qo qai dreve na sasaga me vakalailaitaki na kedra iwiliwili na mate. A sega ni yali rawa mai na vakasama i Semmelweis na nodra mate vakaloloma e levu na tina. Mani vakadeitaka e lomana me vakadikeva na vu ni leqa kei na kena iwali.
Na valenibula e veiqaravi kina o Semmelweis e rua na kena rumu ni vakasucu. E kurabuitaki nira mate tiko ga vakalevu na tina ena imatai ni rumu ni vakasucu. Era dau veivuke na vulivuniwai ena imatai ni rumu, ia na kena ikarua era veiqaravi kina na dauveivakasucumi. Ia na cava era mate kina e levu ena imatai ni rumu ni vakasucu? E vakadidike o Semmelweis ni via kila na isau ni taro qori, ia a sega ni kunea rawa na vu ni mate.
Sa qai kidava o Semmelweis na vu ni mate qo ena 1847, ena gauna e mate kina nona itokani vakacakacaka o Jakob Kolletschka. E mavoa o Jakob qai curumi koya na gaga ni veisele tiko ena dua na yagonimate. Ni wilika o Semmelweis na ripote ni mate i Kolletschka, e liaca ni via tautauvata na ka e yacovi koya kei ira na mate ena childbed fever. E vakabauta kina o Semmelweis ni rairai vakaleqai ira tiko na tina na “wai gaga” mai na yagonimate lai vakavuna sara na childbed fever. E yaco vakacava qori? Era dau dikevi ira na bukete se ra lai veivakasucumi sara na vuniwai kei na vulivuniwai nira tara oti ga na yagonimate. Era sega ni kidava nira sa vakadewa
tiko e keri na mate. Ia era sega ni mate e levu ena ikarua ni rumu ni vakasucu nira sega ni dau tara na yagonimate o ira na veiqaravi kina.E biuta sara o Semmelweis e dua na lawa me baleta na kena sava na liga ena wainimate e vakatokai na chlorinated lime. Me dau vakayacori qori ni bera nira qaravi na bukete. Dua na veisau levu e laurai, e lutu na kedra iwiliwili na mate mai na 18.27 na pasede ena Epereli ina 0.19 na pasede ni cava na yabaki.
“Na inaki ni noqu vakadidike oya me kua ni domobulataki na vakasucu e valenibula, me bula o yalewa ena vuku i watina, o tina ena vuku i luvena.”—Ignaz Semmelweis
Era sega ni marautaka e levu na ka e dikeva o Semmelweis, wili kina o nona boso. Na macala ni vakadidike i Semmelweis e vakalewai kina na rai nei nona boso me baleta na childbed fever. Qori sa qai ikuri ga ni nona sega ni taleitaki Semmelweis. E mani vakacegui o Semmelweis mai na nona cakacaka e Vienna qai lesu i Hungary. E lai qarava na vanua ni vakasucu ena valenibula na St. Rochus ena yasayasa o Pest. Ni vakayagataka e keri na nona vakatutu, e lutu sara ga ina 1 na pasede na kedra iwiliwili na mate ena childbed fever.
Ena 1861, e vola o Semmelweis na nona cakacaka ena ivola The Cause, Concept, and Prophylaxis of Childbed Fever. E ka ni rarawa nira mate e dua na iwiliwili levu ni a vakawaleni tu na sasaga i Semmelweis me vica na yabaki.
Ni toso na gauna, sa qai kilai raraba ni o Semmelweis e dua vei ira na tauyavutaka na iwalewale ni veiqaravi e tarova na dewa ni mate. E kilai mai na nona cakacaka ni rawa ni vakavu tauvimate na manumanu somidi. A okati tale ga na nona vakadidike ena ivolatukutuku ni kena dikevi na manumanu somidi ni mate. E tukuni “ni uasivi duadua ena tabana vakavuniwai” na nona vakadidike. Nida vakasamataka na veika e yaco qo eda lai qoroya kina na lawa a soli vei Mosese ena sivia na 3,000 na yabaki yani e liu, e qai mai lewe ni iVolatabu ni toso na gauna. Sa volai makawa tu ena lawa qori na idusidusi matata me baleta na kena dau tarai na yagonimate.