KE O kaya ni dua ga na nomu mona, e donu na nomu isaunitaro. Ia era tiko tale ga na nave kei na sela ni yago era biu tu vakaiwasewase. Dua na iwasewase e vakatokai me enteric nervous system (ENS) ra qai toka ena iwasewase qori e dua na iwiliwili levu ni sela. E sega ni tiko e ulumu na ENS, e tiko e ketemu. Na vakasakiti ni ka e cakava ena yago na ENS era vakatoka kina na saenitisi me “ikarua ni mona.”

E vinakati na veitokoni kei na sasaga me rawa ni qaqi na kakana ena solia na kaukaua ina yago. E veiganiti kina me lesia na mona ina ENS na itavi kece e vauca na kete kei na qaqi ni kakana.

E sega ni vereverea ga na cakacaka ni mona. Na cakacaka tale ga ni ENS e vereverea. E tiko e keteda e rauta ni 200 ina 600 na milioni na sela era veivuke ena qaqi ni kakana. Era vakabauta na saenitisi ni na vinakati me vavaku na nave ke vakayacori ena mona na cakacaka ni ENS. E kaya na ivola The Second Brain “ni veiganiti me cakava ga na nona cakacaka na [gacagaca e dau qaqia na kakana], ni na sega ni yaco kina e levu na leqa.”

E vinakati me waki vata e vica na mataqali wai me qaqi kina na kakana. E bibi me donu na levu ni wai kei na gauna ni nodra waki vata, me donu tale ga na vanua e vakadrodroi kina. Sa rauta me vakatoka o Parofesa Gary Mawe na gacagaca e qaqia na kakana me “volau ni cakacaka.” E boiri noda mona nida vakasamataka na vereverea ni cakacaka e vakayacori kina. Kena ivakaraitaki, era tiko ena iolo ni noda wawa e dua na mataqali sela era vaka na yadra, era vakatovolea na ka e curu yani e loma, era vakadikeva tale ga na veika eda kania. Ena kila mai na itukutuku qori na ENS na ka me cakava me wasea vakalalai kina na kakana me yaga ina yago. E dau dikeva na ENS na tuituina ni kakana eda kania, ke tiko tale ga kina eso na wainimate. Ke gadrevi, ena veiveisautaka na ka e cakava me qaqi vinaka tiko ga kina na kakana.

Na veitaravi ni ka e caka ena qaqi ni kakana e vaka ga na ka e caka ena vale ni buli iyaya, qai vaka me kena manidia levu tu na ENS. Ni vakarau tosoya na ‘ikarua ni noda mona’ se na ENS na kakana ina gacagaca ena qaqia, ena vakauitukutuku rawa ina masela era toka ena gaunisala ena muria yani na kakana. Gauna sa tekivu toso kina na kakana, ena qai vakalewa toka na ENS na itosotoso ni masela me rawa ni kua ni tao na toso ni kakana.

E dau veitaqomaki tale ga na ENS. E rawa ni tu ena keda kakana na manumanu somidi ni mate. Qori na vuna era tiko kina e keteda e rauta ni 70 ina 80 na pasede ni sela ni yago mera vakaukauataka na veitaqomaki ni sotia ni yago! Ke da kania e levu na ka e sega ni vinaka ena yago, ena veitaqomaki na ENS ni vakavuna me mosi kaukaua na keteda qai biliga mai tuba na ka e rawa ni veivakaleqai nida lua se coka.

E duidui nodrau cakacaka na ENS kei na mona, ia erau dau cakacaka vata. Kena ivakaraitaki, na ENS e veivuke ena kena  buli e dua na mataqali hormone ena vakauitukutuku ina mona ni sa dodonu mo kana, kei na levu ni ka mo kania. Na ENS ena sikinalataka tale ga ina mona ni o sa mamau, qai rawa ni vakavurea vei iko na lomalomaca ke o kana vakasivia.

Ni bera mada ga ni o wilika na ulutaga qo, de dua o sa na kila toka ni rau dau cakacaka vata na kete kei na mona. Kena ivakaraitaki, o bau liaca ena so na gauna ni o dau mamarau ena gauna o kania kina na kakana urouro? Era kaya na dauvakadidike ni yaco qori baleta ni marau na kete, e vakaraitaka sara vua na mona, o lai vakila tale ga kina o iko na marau. Sa rauta mera dau via kania eso na kakana e tukuni ni vakamarautaki ira ena gauna era lomabibi kina. Era saga tiko na saenitisi mera bulia eso na ka e vakatotomuria na cakacaka ni ENS me rawa ni vakayagataki me iwali ni lomabibi.

E laurai tale ga nodrau cakacaka vata na mona kei na ENS ni dau yavala na ketena e dua ena levu ni nona rere. E dau vakilai qori ni vagolea tani mai na kete na ENS na dra ke curuoso na mona. Gauna e curuoso kina na mona, ena vakauitukutuku ina ENS me veisautaka eso na ka e dau cakava ena kete. Qori e rawa ni vakavuna na lomalomaca. Era kaya na kenadau ni nodrau cakacaka vata na mona kei na kete e dua na vuna era cakava kina eso na ka era kila ni dodonu me caka, e sega sara ga ni bau vakayagataki kina na vakasama.

E vakasakiti na ka e rawa ni cakava na ENS e yagomu, ia e sega ni rawa ni vakasama ena vukumu se dusimaki iko ena nomu vakatulewa. Na vuna levu ga ni sega ni mona na ENS. E sega ni rawa ni vukei iko mo buli sere, dikeva nomu akaude ni baqe, se cakava nomu ka ni vuli. Ia era se qoroya tiko ga na saenitisi na vereverea ni ka e cakava na ENS, qai levu vei ira na ka qori era se sega tu ga ni kila. Dua tale na gauna o vakarau kana kina, vakasamataka sara na veika ena yaco e ketemu ni sa na cakava nona cakacaka na ENS!