E LEVU era nuiqawaqawa se rere nira rogoca na veika ca e yaco tu nikua. De dua e va tale ga qori na ka o vakila. E kaya ena 2014 o Barack Obama ni se peresitedi tu kei Merika, ni veika ca e kaburaki ena tabana ni itukutuku e vakavuna mera kaya e levu ni “sa sega ni tarovi rawa na leqa e vuravura . . . e sega tale ga ni dua na kena iwali.”

E kaya tale ga o Obama ni nuitaka na sasaga sa vakayacori tiko me wali kina na leqa e vuravura. E vakatoka eso na sasaga ni matanitu me “itukutuku vinaka,” e “dei tu nona vakanuinui” qai “vakabauta dei” ni na vakavatukana na sasaga qori. E nanuma o Obama ni na vakavinakataki na ituvaki kei vuravura qai sega ni yaco na veivakarusai ke sasaga vakaukaua na tamata.

E levu era duavata ena rai qori. Kena ivakaraitaki, eso era nuitaka na ka vakasaenisi nira nanuma ni na vakavinakataki na ituvaki kei vuravura ena levu ni veivakatorocaketaki sa vakayacori tiko. E kaya ena nuidei e dua e kenadau ena iyaya kei na vakadidike vovou, ni na vakaduanaudolutaki ena yabaki 2030 na kaukaua ni iyaya vovou e buli, qai vakaduanamilionitaki na kena kaukaua ena 2045.

E vakacava sara mada na ca ni ituvaki kei vuravura? Sa voleka dina ni rusa na vuravura? Era tukuna eso na saenitisi kei na daunipolitiki ni na yaco eso na ka vinaka. Ia na cava era se lomatarotarotaka ga kina e levu na veigauna se bera mai?

Io e levu tale na ka e leqataki kina noda bula. Ena sega ni saumi nomu vakatataro me baleta na gauna se bera mai ena nomu via dikeva na leqa kece e yaco tu nikua. Era kaya eso nira na sega tale ga ni sauma nomu vakatataro na daunipolitiki kei na saenitisi. A vakamacalataki ena ulutaga sa oti ni levu era sa kunea na isau ni nodra vakatataro, qai vakacegui ira na veika era vulica me baleta na vuravura kei na veigauna se bera mai. Ia era kunea e vei na isau ni nodra vakatataro?

IYARAGI REREVAKI NI VEIVAKAMATEI. Dua na ka na sasaga ni Matabose kei Vuravura kei na so tale na isoqosoqo mera vakalailaitaka na iyaragi vakaniukilia, ia e dreve nodra sasaga. Era vakalialia eso na iliuliu na lawa e buli me baleta na iyaragi. Na veivanua mada ga era kilai tu nira dau buli iyaragi vakaniukilia era sa vakavoutaka nodra gasaukuro qai bulia eso e rerevaki sara. Eso na vanua a sega ni dau tu vei ira e liu na iyaragi rerevaki, ia qo era sa rawa ni vaqeavutaka e dua na iwiliwili levu ni kawatamata.

Sa kaukaua sara nodra vakavakarau ena gauna qo na veimatanitu ina ivalu vakaniukilia. Qori na vuna sa rerevaki vakalevu kina na bula e vuravura, ena veivanua mada ga e nanumi ni vakilai tu kina na vakacegu. E kaya na mekesini na Bulletin of the Atomic Scientists: “Eso na iyaragi e vakarerevaki sara. Kena ivakaraitaki, eso na misini e buli me veivakamatei e sega sara ga ni gadrevi kina na veivuke ni tamata. Sa porokaramutaki ga na ka me cakava se na vanua me veivakamatei kina.”

 RIVARIVABITAKI NODA BULA. E vakaiyalayala na ka e rawa ni cakava na veika vakasaenisi ena ka e vauca noda bulabula vakayago. Sa sega ni tarovi rawa na veika e dau vakavuna na tauvimate me vaka na tubu ni dra, levulevu sivia, vagagai ni cagi, kei na vakayagataki ni wainimate gaga. E levu era davo dede qai kani ira toka vakamalua na kenisa, mateniuto, kei na matenisuka me yacova sara nodra mate. E tubu tale ga na kedra iwiliwili e tauvi ira na mate ni vakasama. Dua na gauna lekaleka ga qo e veidewavi vakalevu e veiyasa i vuravura na mate rerevaki me vaka na Ebola kei na Zika. Qori e vakadeitaka ni sega ni vakaotia rawa na tamata na tauvimate, de dua sa na tiki tu ga ni noda bula!

VAKACACANI NA VEIKABULA. Era vagaga na maliwalala na vanua ni buli iyaya. Era mate tale ga e veiyabaki e vica vata na milioni nira ceguva na cagi ca.

E sega ni cegu nodra benuca na wasawasa na lewenivanua kei na so na tabana vakamatanitu. Qori ena kena lai sova tiko e waitui na wai ca, benu mai valenibula kei na iteitei, na palasitika, kei na so tale na benu. E kaya na ivola na Encyclopedia of Marine Science: “Na benu e vagaga na veikabula era tu e waitui, ena vakaleqa tale ga noda bula na lewenivanua ke da kania na sasalu ni waitui.”

Sa vakilai tale ga vakalevu na leqa ni wai. E kaya na dauvolaivola ni veika vakasaenisi o Robin McKie: “Ena tarai vuravura taucoko na leqa ni wai.” Era kaya na daunipolitiki ni o keda ga na tamata eda vakavuna tiko na leqa ni wai, qai rawa ni vakavu leqa vakalevu vei keda qori.

VAKACACA NI LEQA TUBUKOSO. E dau vakavuna na waluvu, sisi ni qele kei na so tale na ituvaki leqataki na draki ca, cagilaba, covulaca, kei na uneune. E levu era mate se tarai ira na vakacaca ni leqa tubukoso va qori. E laurai ena vakadidike ni U.S. National Aeronautics and Space Administration ni rawa ni levu tale na “cagilaba, waluvu, kei na lauqa, qai toso cake tale na katakata ni draki.” Vakacava ena rawa ni vakawabokotaki na kawatamata ena leqa tubukoso?

Io e levu tale na ka e leqataki kina noda bula. Ena sega ni saumi nomu vakatataro me baleta na gauna se bera mai ena nomu via dikeva na leqa kece e yaco tu nikua. Era kaya eso nira na sega tale ga ni sauma nomu vakatataro na daunipolitiki kei na saenitisi. A vakamacalataki ena ulutaga sa oti ni levu era sa kunea na isau ni nodra vakatataro, qai vakacegui ira na veika era vulica me baleta na vuravura kei na veigauna se bera mai. Ia era kunea e vei na isau ni nodra vakatataro?